Тимә, яшәсен! (дәвамы)

Романның башын монда басып укыгыз.

Казарма
Карлар тәгәрәтеп Яңа ел якынлаша... Минем чит җирдә бу бәйрәмне каршылавым беренче тапкыр бит әле. Һәркайда әзерлек бара. Гадәттәгечә, кичке барлау һәм отбой алдыннан тулы рота белән унбиш минутка һава алыштырырга чыгабыз. Бер аякка басып, йөз тавышка җырлап, ишегалды мәйданын әйләнәбез. Без җырлаганны алкышлап, чыршы ботакларыннан карлар коела. Күн итекләрнең каты табаны астыннан карлы юл такыраеп кала.
Бүген менә иртәдән бирле ике кубрикта да эш кайный. Караватларны бер якка этеп, күбесен коридорга чыгарып, мәйданны бушатабыз. Юешләп, паркет идәннең керләнеп беткән төсен кырып-чистарту башлана. Тимерагачтан (ясень) эшләнгән паркет, бизәкләре белән ачылып китеп, чистаргач, аңа зур-зур савытларда китерелгән алсу төстәге мастиканы сылыйбыз. Аякларга иске шинель кисәгеннән әтмәлләгән нәрсәләрне кигереп, идәнне, ниндидер бию башкарган кебек, әле бер аяк, әле икенче аяк белән алыш-тилеш китереп ышкыйбыз. Мастика күзгә күренеп тигез буяла, сеңә бара. Сержантлар «чи калмаганмы», ягъни, сыйфатлы сеңдерелгәнме, буяу йокмаган урыннар калмаганмы дип, тикшереп йөриләр. Казарма кайный.
Үзең дневальный булгач кына казарманың пөхтәлектән көлеп торырга тиешлеген аңлыйсың.
Кубрикта ике взводтан ике дневальный швабра белән идәнне тузаннан чистартып чыга. Караватлар гаҗәп калын, тыгыз, җылы, карасу-зәңгәр төстәге одеяллар белән җыештырылган. Урта бер җирендә ак җәймәне катлы- катлы таслап, билбау ясап куела. Аннары, бау сузып, тумбочкалар рәтен, ак мендәрләрне, никель карават башларын тигезлисең. Рота старшинасы килеп карый, кыл кебек тигезлектән бер сантиметрга чыгып торган урын күреп алса да, бармагын суза, син шул бармак юнәлешендә барып, караватнымы, мендәрнеме төзәтеп куясың.
Аннары син, канәгать булып, казарма эчен күздән кичерәсең. Зур-зур тәрәзәләрдән кергән яктылыктан паркет идән көзге кебек ялтырап тора, таеп егылырлык шомалык. Караватлар бер кылга тезелгән. Тәртип, пөхтәлек, затлылык.
Яңа елны илгә хәбәр итеп, курантлар яңгырыйсы көнне иртән иртүк коридорга ап-ак келәм җәелде. Кыр-кырлары зәңгәр-кызыл сызык белән каймаланган бу келәмнең озынлыгы утыз метрлар булыр. Шундый яктырып, бәйрәм рухы биреп торган бу купшы аклыкка тупас күн итек эзе калдыру гөнаһ кебек тоела. Башта, кыймыйча, чит-читенә генә баскаладык та, аннары кыюланып, өстеннән йөри башладык.
Укулар башланды. Калын-калын дәфтәрләр өләштеләр. Үтәли тишеп, шнурланган, бау очлары сургучлы мөһер белән беркетелгән. Димәк, бер битен дә ертырга, югалтырга ярамый.
Класслар гаҗәеп зур. Кайсына ярты самолёт сыйган. Эреле-ваклы бомбалар. Пушкалар. Гашеткасына баскач, гөрс-гөрс аваз сала. Бомба эләргә өйрәнәбез. Бомба урынына ыргаклы чылбырлар гына.
Штурман кабинасындагы ЭСБР-49 дип аталган прицел шаккатырды. Миңа, ялтыр-йолтыр әйберләр яраткан кешегә, бу – үзе бер могҗиза иде. Нинди генә детале юк. Хәтта бармак башы хәтле генә түгәрәк көзгесе дә бар. Безне, кирәге чыкса, штурман булырлык дәрәҗәдә укыталар. Үз гомеремдә беренче мәртәбә физикадан мәсьәлә чиштем. Тагын чишәсе килеп тора. Мавыктыргыч, кызыклы дөнья икән бит бу. Саннар, формулалар сиздерми дә үзенә тартып ала. Моның котырткыч гипнозы бар. Вакытында туктарга кирәк. Ярый әле, мәктәптә битараф калганмын. Бу саннар пәрәвезе мине урап алып, чишелеш дигән кызыктыргыч хикмәткә этеп барасы булган икән бит.
Яңа ел көннәрендә хатлар килү тукталды. Кинәт, сулыш кысылгандай булды. Үз-үземне кая куярга белмичә йөрим. Почта үзәге урнашкан бинага да барып карыйм. Бикле. Баскычын кар каплап киткән, анда борынгы почтальон – күгәрчен эзләре генә.
Ниһаять, өченче январь көнне дөнья йөзе ачылып китте. Дневальный тумбочкасына хатлар өелүгә, дәррәү купты казарма тормышы; аяк атлаулары, йөз чалымнары, куанычлы ымлыклар, эчке хисен тыя алмыйча кычкырып куюлар – үзгә бер куелыкта кайнап алды.
Хатлар – солдатның бөек юанычы.
Миңа гына унлап хат. Иң беренче мин, әлбәттә, Фәниядән килгән өч хатны укып чыктым. Числолар, өзелмичә, рәттән бара. Тәки сүзендә тора бит, әй! Өч ел дәверне эченә йоткан гранит кыяның без бит әле беренче ташларын гына кыеп төшердек. Алда – сындырып сыналасы күпме гомер.
Казарма йокыга талгач та, мин төнге сәгать бергә кадәр ленкомнатада үз-үзем белән шахмат уйнап утырам. Михаил Ботвинник һәм Рәшит Нәҗметдиновның уеннарына багышланган ике китабым бар. Шуларның йөрешләрен өйрәнәм. Шахмат уенының поэзиясен тапкан дип бәяләнгән бу ике бөекнең гаҗәеп, акыл җитмәслек комбинацияләре сокландыра.
Мәскәүдә басыла торган хәрби газеталарның атасы – «Красная звезда»да шахмат мәсьәләләренә дә урын бирелә. Аларны чишү – минем яраткан шөгылем. Чишеп кенә калмыйм, кызыклы җавапларны газета редакциясенә дә юллыйм.
Беркөнне табиблар килеп, бөтен ротага укол кадап чыктылар. Ярты сәгатьләп вакыт үткәч, коридорга чыгып тезелергә дигән команда булды. Чыгып тезелдек. «Смирно!» дигән команда булды. Шулвакыт, беренче ротаның алгы рәттәге берничә егете шапылдап, йөзе белән идәнгә ауды. Ни булды дип аңга килергә өлгергәнче, икенче взводның рәтләре киселгән кебек ава башлады. Үзебезнең взводта да алда торган берничә егет аугач, минем дә күз алдым караңгыланып китте. Ике рәт арасында торганлыктан, аумыйча, идәнгә шуып төшеп, һушымны җуйганмын. Култыклап, урындыкка кертеп утырткач, айнып киттем, бөтен тәнгә салкын тир бәреп чыкты.

Җәмгысы, ротадан утыз-кырыклап курсант шушы хәлгә дучар булды. Әлбәттә, сафта торганда уртадагы, арттагы рәтләрдән дә һушы китүчеләр булган, без бит маңгай белән, йөз белән шапылдап төшүче беренче рәтләрне генә искәрдек.
Нинди укол кададылар, ни өчен?
Соңыннан күпме талпынсак та, без бу сорауга анык кына җавап таба алмадык шикелле.
Гомергә кичермәслек бер ялгышымны хәзер дә оныта алмыйм. Аяктан кергән салкын кире чыкмый, дигәнне үземдә сынап карарга теләгәнмен ахрысы.
Чаңгыга чыгар алдыннан командир кисәтте югыйсә: «Ун чакрымны үтү мәҗбүри түгел, кемнәр үз көченә ышанмый, калырга мөмкин, җитмәсә, көне дә салкынайтып җибәрде», – диде.
Ә мин, җүләр, тыңламадым. Ун чакрым араны үтеп, үз-үзем каршында көчем барлыгын раслыйсым килде. Алдырып киттем тәвәккәлләп. Пермь тирәсендәге таулы чыршы урманнары ышыклаган кебек була да, яланга чыккач, үткен җил битне чагып ала. Ике-өч чакрымнан соң аяклар өши башлаганын сизәм, юлда тукталып, аягын уып утырганнарны да күрәм, әмма тукталмыйм, үҗәтләнеп һаман алга барам. Аяк бармаклары да, чыныгып, өшемәс булды.
Ун чакрымны үтеп, часть ихатасына кайтып чаңгыларны салгач кына акылга килдем: күн итекләр шакыраеп каткан, аяк барлыгы бөтенләй сизелми. Командир тизрәк казармага кайтырга әмер бирде.
Берничә солдат көч-хәл белән итекне кубарып салдырдылар. Бигрәк тә баш бармаклар нык туңган, боз кебек, шакылдап тора. Моны күргәч, һушым китте. Минем хәлдәгеләр ротада егермеләп икән, санчастьтан табиблар килеп җиткән. Безгә алагаем зур киез итекләр кигереп, санчастька, берничә көн ятып дәваланырга алып киттеләр. Аякларның үтереп әрнүенә чыдар хәл юк. Бозы эрегәч, аяк бармаклары пешкән кебек кабарып чыкты. Бернинди укол да, майлар да ярдәм итми.
Мин шунда, беркем мәҗбүр итмәгәндә, бер кирәкмәгәнгә адарынып, үз сәламәтлегемә эре калибрлы винтовкадан аткан булганмын икән...
Илнең төрле тарафларыннан җыелсак та, инде бер рота булып, уртак казармада яши башлагач, ниндидер сизелер-сизелмәс кенә туганлык хисе, «бу – безнеке» дигән якынлык тойгысы уяна бара шикелле. Әллә нинди шартларга эләксә дә, кеше үз оясыннан ятсынып, өнәмичә, яши алмый, күрәсең.
«Солдат спит – служба идёт» дигән сүз армиядә юкка кермәгән. Солдатның ике куанычы беренче урында тора: ашау һәм йокы. Боларның икесе дә кирәкле микъдарда, аз гына җитми кала. Кайчакларда хлеборезкадан берәрсе түтәрәме белән кара ипи алуга ирешсә, аны сындырып кына, мул тоз ягып ашауның ләззәтен дөньяның бүтән бер ризыгы белән дә чагыштырып булмый...
Өйдән миңа «Зорький» фотоаппаратын салдылар. Менә хәзер акча эшләүгә керешәбез: батальонда өч йөздән артык курсант. Шуларның портретларын ясарга була. Аннары һәр взводка аерым бизәп, уку елларын куеп, күмәк фоторәсем эшләргә мөмкин. Бу шөгыльгә мин Бацынны тарттым. Карусыз ризалашты. Татар булса, сагаер, шикләнер, икеләнеп калыр, астыртын хәйлә күрер, кешегә файда була дип көнләшер, үземә файда әз калмыймы, дип эчтән бетеренер иде. Ә Володя, чын славян кавеменнән буларак, аны-моны уйлап тормады.
Хисап йөртеп, алым-биремнәрне санагач, табыш шактый керергә тиеш иде. Ләкин тәҗрибәсезлек харап итте. Ярый әле акчаны бер-ике взводтан гына җыеп өлгергән идек.
Нәрсәдә хата килеп чыкты? Портретлар эшләнеп, аларны тезеп, һәр взводныкын аерым бизәп, самолётлар сурәтен беркетеп эшләгәннән соң, моны яңадан төшерү өчен минем фотоаппаратның көче җитмәде. Шәһәргә чыгып, фотолаборатория белән бәйләнешкә керү бик мәшәкатьле тоелды.
Шулай итеп, безнең акча көрәү хыялы барып чыкмады. Без моңа офтанып тормыйча, кул гына селтәдек.
Шәһәргә ялга чыкканда, иң кирәк әйбер фотоаппарат икән. Паркта кызлар белән танышу өчен иң җайлы чара – бергә фотога төшү. Аннары инде адрес алышу китә. Пермь кызлары тартыну, оялуны белмиләр. Төрле гаскәриләр хезмәт иткән, солдат күреп гадәтләнгән шәһәрләрдә, гадәттә, шулай була. Урал кызлары суырып үпсә, үпкән эзгә кан сава. «Взасос» дигән сүзнең мәгънәсенә мин шунда төшендем.
Казармада вирус кебек сизелмичә дә, бер гаугасыз, тын гына бер чир – әйбер чәлдерү чире таралды. Киемнәр һәм аңа тагылган билгеләр бертөсле бит, барысы да бер урында таслап, пөхтәләп эленгән. Нәрсәдән башлана бу чирнең әүвәле? Әйтик, берәүнең шинель якасындагы авиаторлар билгесе беркетелгән урыныннан сынып чыга. Ул ике дә уйлап тормыйча янәшәдәге курсантныкын алып тага, шулай итеп, китә бер-бер артлы чәлдерешү... Берәү дә артыгын сүгенми, кычкырышмый, әнә шулай тып-тыныч, астыртын гына таралып ята бу чир. Югыйсә, беренче булып югалткан солдатка, тиеннәргә сатып алып, петлицадагы эзенә яңаны тагып кына куясы бит...
Әмма вирусның азып, бүтән күзәнәкләргә күчә торган гадәте бар. Монда да шулай... Инде хәзер бушлатларны урлатмас өчен эченә хлорка белән зур итеп исемнәрне яза башладык. Шинельнең артында ике сәдәфкә эләктерелә торган, хлястик дигән хикмәте бар. Кемдер шуны төшереп калдырган инде. Китте урлашу. Тагын яңа гадәткә күнегә башладык: шинельне салып элгәндә, хлястикны ычкындырып, тумбочкага яшереп куябыз. Юк кына әйбер үзе, әмма ансыз шинель итәге ыспай рәвешен җуеп, тарала да китә инде.
(Бусы җәй җиткәч булды: пилотка йолдызының кадавычы ике җәптән тора. Беркеткәндә бик тиз сынып чыгучан. Шуңа күрә, әз генә борылган арада йолдызыңны чәлдерсәләр – моңа әзер бул, тыныч кал, хохоллар кебек, биниһая юан тавыш белән сөрән салма, барыбер үзеңнекен таба алмыйсың, чөнки бөтен йолдызлар да бертөсле.
Аптырагач, мин моңа чара таптым бит: пилотка маңгаендагы урынны кызыл төскә, йолдыз итеп буядым да куйдым. Берәү дә искәрми, кызыл төс чагылып китәме – шул җиткән.)
Ә бер көнне... җитди караклык кылынганлыгы турында яман хәбәр бөтен ротаны сискәндерде. Армиядә шундый кырыс гадәт хөкем сөрә: урлаган кеше түгел, ә урлаткан кеше гаепле... Командирлар сүзне урлаткан кешене битәрләүдән башлыйлар. Чөнки ул, ачык авызлыгы аркасында, бөтен кешене җайсыз хәлгә куя.
Беренче взводның бер курсанты шактый суммада акчасын урлаткан икән. Китте тикшерү, чыш-пыш, үзара фаразлар... Баш очына гүя кылга эленгән кылыч асылды. Карак табылганчы һәммәбез дә тигез: по-до-зре-ва-е-мый... Казармада киеренке халәт урнашты. Бер гаепсез башың белән: «Мин ул, мин алдым!» дип кычкырып, кайчакта, бу киеренкелек сүрүен умырып төшерәсе килә.
Беренче взводта Урлашев дигән фамилияле удмурт егете бар иде. Без, татарларга, шаяртырга җитә калды. «Шул түгел микән, урлашасы туганда ук маңгаена язып куелган», дип үзара көлештек. Карак барыбер табылыр ул, татар булмаса гына ярар иде, дип эчемнән зарилап телим. Якташлар белән бу хакта пышан-пышан килеп, үзара борчулы гәпләшеп тә алабыз. Чувашлар да тыныч түгел, сагаебрак йөриләр...
Өч-дүрт көннән соң каракның эзенә төштеләр бит. Рус егете Кайгородов булып чыкты. Без, татарлар, и сөенештек инде. «Кайгородов – паскуда», «Кайгородов – гнида», «Кайгородов – вор» дигән кебек сүзләрне, таш итеп атышалар гына. Ә татар егете урлашкан булса... «Татарин – падла!», «Вот гнида татарин», «Татарин – вор!» дип чаң кагарлар иде. Рус кешесенең яман эше үзенә генә төшә, ә татар яманлык кылса, карасы бөтен милләтне корымлый. Шуңа күрә без икеләтә эшчән, икеләтә акыллы, икеләтә батыр булып кына үз-үзебезне раслый алабыз...
Әнә бит, сафка басарга соңарып, ашыга-ашыга килгән татар курсантыннан:
– Один татарин, в две шеренги становись! – дип көлгән булалар. Мин әлеге сүзнең асылын аңларга тырышып карыйм: телне белмәүгә ишарәме бу, үз шеренгасын да таба алмаган томаналыкны искәртүме – белмәссең...
Моны, һич көтмәгәндә, рота командирының сәяси эшләр буенча урынбасары – капитан Дементьев бөтен саф каршында аңлатып бирде. (Ул сугыш азагында «сын полка» булып утлар-сулар кичеп алган.)
– Ә нигә көләсез? – диде ул, тып-тын калган взводны күздән кичереп. – Бер татар чынлап та берьюлы ике шеренгага баса алган. Әйе. Чөнки бер татар ике кешелек сугышкан. Командир, шуңа күрә, взводында бер татар булса, аның ике кешелек батырлык кыласына ышанган...
Шуннан соң руслар тарафыннан көлеп файдаланыла торган әлеге әйтем бүтән кабатланмады. Чөнки мәгънәсе татарны кечерәйтүгә корылмаган икән бит...
Ә теге... кеше акчасына кызыгып, нәфесен тыеп кала алмаган егетне рота алдына чыгарып бастырдылар. Майор Антонов үзе чыгыш ясады. Егетнең хәле кызганыч иде. Муен тамырыннан өзелеп төшәр дәрәҗәгә җиткереп башын игән. Ничек кенә хәленә керергә тырышсаң да, аклап та, аңлап та булмый торган яман очрак шул бу. Нинди нәзберек кылда тора язмыш дигәнең. Бер мизгелдә кешене актан карага әверелдереп куя ала. «Вольно. Разойдись!» командасы яңгыраганчы ук Кайгородовны алып чыгып киттеләр. Шуннан соң ул казармага әйләнеп кайтмады, бүтән частька күчергәннәр дип ишеттек.
Яз җиткәч, практик дәресләр чын самолётлар янында башланды. Буе – утыз метрдан арткан ТУ-16 самолёты Казан заводында эшләнгән. Бер салган ягулык белән алты мең чакрым араны үтә. Ракета йөртүче ТУ-22 самолёты да шундый ук язмышлы. Болар – еракка оча торган авиация бөркетләре. Шундый да сылу, соклангыч итеп эшләнгәннәр. Карыйсың да, кеше акылының бу – соң кимәленә җиткән камиллеге, моны кабатлап та, арттырып та булмас, диеп уйлыйсың.
Безнең бөркетләрдән арырак истребительләр – ыспай «ЯК»лар, «СУ»лар тезелеп тора. Бу – җиңел, җитез кошлар бүтән роталарга карый.
Берничә чакрым ераклыкта башка бер частьнең «тере» хәрби аэродромы күренә. Очыш көннәрендә һава чатнап тора, тавыш тизлегеннән дә узып очучы истребительләр безнең өстән һаваны ярып узалар. Андый чакта... Кыр казлары турдан узганда, алгысынып карап калган йорт казы шикелле, безнең «ТУ» да очарга кызыгып, талпынып куядыр шикелле.
Әмма ул, бөтен детальләре исән булуга карамастан, очышын гомерлеккә җуеп, безнең өйрәнү әсбабына әверелгән инде.
Самолёт янына килеп туктауга, иң беренче син нәрсәгә игътибар итәргә тиешсең? Сүзне шуннан башламыйсың икән – «икеле» ыргагына эләгәсең. Очыштан кайтып төшкән самолёт корпусы – һавада чакта хәтәр көчле электрланган була. Экипаж командиры, кабина ишеге ачылуга, иң беренче эше итеп, нәзек тимерчыбыктан ишелгән шнурга беркетелгән, бер башы очлы кызыл тимер кисәген җиргә ташлый. Шул мәлдә самолёт корпусы туплаган электр кодрәтен җир үзенә тартып ала.
Син, механик буларак, самолёт янына килүгә, иң беренче әнә шул кызыл «калкавычның» җиргә төшкәнме, юкмы икәнен карарга тиешсең. Әгәр лётчик оныткан булса... Килеп кагылуга көчле ток бәреп, сине кара күмергә әйләндерә... Бәләкәй чагымда ток шаукымын үз тәнемдә кичергән буларак, мин моны гомерлеккә хәтердә калдырдым.
Күн итекләрне салып ташлап, самолёт өстенә, канат ягына чыкканда, йомшак табанлы чүәкләрдән генә йөрибез. Җаның ниндине тели, кирәкле инструментларның барысы да күз уңында, тонык зәңгәр төстәге, капкачлы, бикләвечле «дипломат»ларга тезеп аерым-аерым беркетелгән. Дәрес соңында, командир карап-тикшереп чыга, бөтен инструментлар да үз оясындамы, нәни генә бер корал җитмәсә дә, аны табып урынына куймыйча, самолёт стартка баса алмый. Менә бу тәртип ичмасам!
Инструкторыбыз – сержант Разумовский. Мәскәү университетының физика- математика факультетында өченче курста укыганда армиягә алганнар. Һәр сүзнең җеген-җеккә китереп, тыныч кына аңлата. Сүгенү яисә кызып китү – аңа һич тә килешми торган ят сыйфат.
Классларда теория өлешен офицерлар укыткан булса, монда кулга тотып үзең эшләп карауга ул җитәкчелек итә.
Бомбалар «учебный» дип аталса да, авырлыклары чын, күпме дип язылган, шуңа тәңгәл килә. Иң зур бомба – тугыз тонналы. Ангарда тора. Үзе бер самолёт кадәрле, аэродромга алып килү өчен көчле моторлы махсус тягач эшләнгән.
– Аны элеп караячакбызмы? – дигәч, сержант Разумовский башын селкеп куйды. Кирәге чыкмас... Андый бомбалар эшләнми инде хәзер... – диде. Әзерләп элгәнче сугыш бетеп куярга мөмкин.
Беркөнне 250 килолы бомбаны самолётның «бомбаотсек» дип аталган корсагына элү бара. Чуваш егете Ульяновның муенында – пульты. Арча егете Җәүдәт, дүрт аяклы баскычка менеп, бомбаны стабилизаторыннан тоткан. Бомбага эләктерелгән йозак очлары махсус ялгашка җиңел керсен өчен, ул стабилизаторыннан тотып бомбаны тирбәткәләп тора. Пультның бер ягындагы кнопкага курсант озаграк басып алдымы, бомба кинәт чайкалып куйды, йозагы ычкынып китте, кычкырган тавышка аста кайнашкан курсантлар чыгып өлгерделәр, баскычтан Җәүдәт тә атылып төште. Нинди авыр бомба, бетонга төшеп бәрелеп, резина туп сыман берничә мәртәбә сикереп алды. Шунда гына искәрдек, Җәүдәт бөгелеп төшкән, кулы кан гына... кылыч кебек үткен тимерле стабилизатор аның кул бармакларын сөягенә кадәр кыеп алган икән. Ярасын тиз генә бинт белән бәйләп, санчастька озаттык үзен.
Очучы кабинасы идәннән түшәмгә кадәр төрле приборлар белән чуарланган. Боларны белү, истә калдыру өчен нинди акыл кирәк? Шуңадыр, лётчик бер ай ялда булып кайтса, аны башта тренажёрга утыртып, бер ай буена хәтерен яңарталар, шуннан соң гына аңа очарга рөхсәт бирелә.
Миңа «ТУ»ның иң ошаган кабинасы – очучыларныкыннан арттарак, самолёт сыртына урнашкан штурман-стрелок кабинасы. Бөтен тараф күренеп торган пыяла гөмбәз эчендә, креслода утырасың. Кресло прицел һәм игезәк көпшәле пушка белән бергә өч йөз алтмыш градуска әйләнеп тора. «Пушка» дигәч тә, юан көпшәле туп турында сүз бармый. Самолётныкы пулемёт көпшәсеннән әз генә юанрак. Мин шул гөмбәз эченә кереп утырам, күрше аэродромнан бер-бер артлы истребительләр күтәрелә. Өстебездән «СУ»лар шулкадәр тиз оча, төзәп өлгерә алмыйм, менә берсе, менә икенчесе... Әнә өченчесе минем прицелга ак чебен кадәрле генә булып якынлаша, гашеткага басып өлгерәм – гөрс! Тавышы гына чыга шул, атмый, атмасын белгәнгә төзим дә мин истребительгә, ә ул берни белми очуын дәвам итә, кайчандыр җирдә кара буразналар сызган малайга күк киңлегендә ак буразналар гына калдырып китә.
Ай буе, көн саен, биш сәгать дәвамында винтовкадан ату күнегүләре алырмын дип башыма китермәгән идем. Мондый бәхетнең ишелеп төшүе сирәк була.
Свердловск шәһәрендә ату ярышлары булачак икән. Безне, төрле ротадан алты кешене, сайлап алдылар. Җир астында эшләнгән махсус тир бик шәп итеп җиһазланган. Мишеньнәр автомат рәвештә куела. Атканнан соң пуля эзләрен илле метрга йөгереп барып карау юк, монокольләр аша гына күзәтәсең. Бер тәнәфестә кесәмдәге хатны беркетеп киткән идем, илле метрдан язу ап-ачык күренә.
Кулыбызда – спорт мастерларына гына бирелә торган винтовка. Төрле рәвештә: ятып та, чүгәләп, сыңар тезгә таянып та, үрә басып та атуда үзебезне сынап карыйбыз.
Инструктор – өлкән лейтенант үзе дә спорт мастеры титулын яулаган. Халыкара ярышларда катнашкан тәҗрибәле мәргән.
Яткан килеш ату аңлашыла... ә менә бер тезгә таянып яисә баскан килеш, аткан чакта кулың талып, калтырарга мөмкин бит әле. Моны булдырмас өчен, винтовка каешы әллә ничек, шактый катлаулы итеп терсәктән тарттырыла, корал, кул, гәүдә бербөтен була да кала.
Винтовка ике куроклы, беренчесен бармагың белән тартып әзерләп куясың да... йөрәк тибешен, тыныңны чамалап, икенче бармагыңны курокка сузасың. Юк, бу мизгелдә бернинди селкенү, тартылу юк... Җир шары энә очында, тының үпкәдә, һәм йөрәгеңнең ике тибеше арасындагы үле ноктада бармагың икенче курокка өрфия юкалыкта тиеп кенә ала – гөрселди дөнья, шаукымлы дулкын тәнгә тарала.
Аннары, үз мишенеңә ун патронны бер-бер артлы сибеп чыккач, монокольдән карыйсың. Мишеньнең «күз алмасына» – унлыкка бәрү... әле ядрәләрнең берсе өстенә берсе тигән дә булса... Күңелең җир астында икәнен дә онытып, күккә сикерә. Корал тотып, төби, ата белгән миллион ирләрнең хыялы бит бу! Азарт, ләззәт алуның иң югары кимәле.
Туктаусыз ата торгач, кул тала, күз ара, йөрәк сикерә башлый. Киеренкелек бөтен тәндә тартылган кыл кебек зеңләп тора. Ә күңелдә – рәхәт җиңеллек.
Көн саен ату күнегүләре ала торгач, үз-үзеңә карата шундый уй да туа. Мин хәзер йөз чакрым тизлек белән барган машинадан, йөз метр ераклыктагы куянның кылый күзен атып алалам... Бу мактануда хаклык бармы? Хаклыкны аклау өчен хакыннан тормаска кирәк.
Ничә йөз патрон атканмындыр бу ай эчендә. Гомердә бер генә килә торган бәхетле очрак.
Кинәт кенә башланды да, кинәт кенә ябылды да бу бәхет... Спорт винтовкалары белән хушлашырга туры килде. Свердловскига бара алмыйбыз икән. Ярышны көзгә күчергәннәр. Яңа шәһәрләр күреп, Урал офыгын күңелемдә киңәйтмәкче идем – булмады.
Атна-ун көн үтте микән, капитан Дементьев мине чакыртып алды. Партия, комсомол вожагы буларак, фикерен ул кистереп кенә әйтми; уратып-уратып сөйли башлый, инде якыная дисең, юк, тагын салулап китә, көтә торгач, килеп чыга бит барыбер туры юлга.
Мине, штаттан тыш хәбәрче сыйфатында, хәрби журналистлар конференциясендә катнашырга җибәрмәкче. Свердловск шәһәрендә узачак икән.
– Нинди хәбәрче булыйм мин, бер юл яза белмәгән башым белән, – дим.
– Киләчәктә өйрәнерсең, – дип, капитан җилкәмә кулын сала. – Әнә, Ленкомнатаны нинди стендлар белән бизәдең. Ял итеп кайтырсың. Ротадан бердәнбер сезнең кандидатурага тукталдык.
Шулай итеп, мин, телгә, күңелгә кергән Свердловскига барып, берничә көн торып кайттым. Батальоннан өч курсант идек. Училищены яңа бетереп килгән лейтенант җитәкчелегендә Свердловскиның истәлекле урыннарын гизеп чыктык.
Язмыш әгәр Европа ягына илтеп ыргытмаса, яңа шәһәрләр күрә-күрә Сахалинга кадәр барасы да барасы икән әле.
Бер карасаң, искәрми дә үтә торган, гадәти дә кебек, бик үк гадәти дә булмаган бер вакыйга булды. Еллар үткәч тә искә төшерәм дә асылын аңлый алмыйча гаҗизләнеп куям. Ничек алай килеп чыкты соң ул?
Йокы алдыннан рота белән кичке прогулкага чыктык. Бүген... старшина рота белән командалык итүне сержант Гаевскийга тапшырган. Әнә ул күкрәген киеребрәк атлый, тавышы бөердән калка. Мәйданны әйләнеп чыгасы колонна беренче борылышка җиткәч, гадәттә, җыр башлана торган иде. Кайсы чакта Гаевскийның әмер бирүе эт өргән кебек дорфа чыга, бүген дә шулай булды:
– Запева-ай! – дип, ул ягымсыз тавышын җилкә аша гына ыргытты. Һәр взводның запеваласы, ягъни җыр башлаучысы бар. Тәртип буенча, беренче взводның запеваласы башлап җибәрергә тиеш иде. Сержант Гаевский аның янәшәсенә килеп, янә төбәп кычкырды:
– Запевай!
Ул арада без инде прогулка мәйданын бер урап чыгып, казарма янына килеп җиткән идек.
Ни хикмәт, икенче взводның да җыр башлаучысы авызына су капкандай бара.
– Рота, на второй круг, марш! – дигән команда яңгырады. Сержант Гаевский нишләргә белми, аның беркайчан да болай каушап, оятка калганы юк иде. Ул хәзер өченче, дүртенче взводка мөрәҗәгать итсә, чигенү булыр иде. Шуңа күрә ул яңадан беренче взводның запеваласына, бөтенләй янәшә килеп:
– Курсант Завьялов, запевай! – дип кычкырды. Юк, Завьялов аны ишетми, күрми. Рота һаман шулай үҗәтләнеп атлый бирә. Беркем, беркем белән сөйләшми, «ым» какмый – телсез, саңгырау тоташ бер агым.
Өч мәртәбә әйләнгәннән соң, сержант Гаевский ротаны казарма каршында туктатты. Җир астыннан калыккан кебек рота командиры майор Антонов пәйда булды. Аның бу төндә штабта дежур чагы икән. Җиңенә кызыл бәйләгән.
Майор хәлне бик тиз аңлап алып, әллә нинди вәгазьләр сөйләп, янаулар белән куркытып тормыйча, команданы үз кулына алды. Тагын кузгалдык баягы эзебездән. Әмма майорның да «Запевай!» командасына берәү дә буйсынырга җыенмый иде.
Гаҗәп хәл, бу бит алдан котыртып оештырылмаган иде. Тыгыз сафта, бер тында, бер аяктан атлаганда, бер йөрәк булып тибә башлыйсың икән. Иңгә-иң терәлеп барган бу масса гомум бер уйлы, гомум бер максатлы кодрәткә әверелә; моны бернинди каршылык та җиңә, буйсындыра алмый, күрәсең.
Майор түгел, маршалны китереп бастыр хәзер, юк, бу кодрәт үзенең мин- минлеген салып таптатмый инде, бу мизгелдә җимерү стихиясенә күчәр өчен бер саксыз очкын җитә.
Юк, без аңсыз, дуамал масса түгел идек. Бар да тыныч кына бара. Майор Антонов ике мәртәбә мәйданны уратканнан соң, частьнең капкасын ачарга кушты, инде отбой сәгате үтеп, төн икенче яртысына авышкан иде, марш- бросок ясатып, ул, дүрт-биш чакрым йөгерткәннән соң, тузанга баткан ротаны казарма алдында кайтарып туктатты да «Смирно!» командасы бирде:
– Запевалы первого, второго, третьего, четвёртого взвода, два шага вперёд! Объявляю вам трое суток ареста!
Ул арада карабинлы солдатлар пәйда булды. Шулай итеп, штыклы карабинны аркаларына терәп диярлек, дүрт җырчыны гауптвахтага озаттылар. Майор Антонов эчтән ярсыган, еш-еш сулу ала, йөзе тимгел-тимгел агарып чыккан иде. Бу мизгелдә майорны кызгану да, аны күрәлмау тойгысы да юк иде бездә. Үз арабызда бер әйдәкләүче булмаган килеш, кинәт шушылай кабынып китеп, кешедән өстен торып бирелгән тупас командага буйсынасы килмәү
ләззәтен татыдык, бездә көч бар икәнне расладык түгелме!..
Эчтән һәммәбез дә әйтеп бетергесез горурлык кичергәнбездер. Бу – онытылмас күңел тантанасы иде. Йокыны санламый торган хәлгә килеп,
шактый озак тәэсирләнеп яттык.
Иртән күрәбез, төнлә гауптвахтага озатылган курсантлар барысы да үз
урынында. Рота старшинасы да килгән. Аның тавышы каймаклы, командалары да кеше биеклегендә яңгырый.
Шунысы гаҗәп: әйтерсең, төнлә сәер бер саташу гына булган, ул хакта ник бер сүз куертылсын. Беркем берни күрмәгән, берни ишетмәгән, бар да әйбәт. Тын гына йомылды бу хәл. Югары инстанцияләргә барып ирешсә, бунт дәрәҗәсенә җитеп, шактый купайтыласы иде әлеге вакыйга.
Ә без, гади курсантларның, күз карашында эчке бер горурлык көйри, үзебез генә белгән бердәмлек тойгысын кичереп, серле генә елмаеп йөрдек ул көннәрдә.
Хәтердән ничек җуясың, кеше затының акыл белән аңлатып булмый торган халәт-рухиятенә бәйле бик гыйбрәтле бер мисал бу, уйлый белгән зат өчен... Җиңү көненә әзерлек ике ай алдан башланды. Пермь шәһәренең үзәк
мәйданында бәйрәм парадында катнашачакбыз. Һәр иртәдә, чәйләп алганнан соң, тулы ротаны туплап, трибуна каршыннан үткәрәләр. Тынлы оркестр уйнап тора. Трибунада мәктәбебез начальнигы полковник Карцев һәм аның яраннары честь биреп кала. Бөтен рота бер аяк тавышына көйләнеп, төгәл ритмда бара.
Шунысы гаҗәп: оркестр марш уйный башлауга, күңелнең ниндидер бер кылы тетрәнеп ала, тирәннән, күкрәккә сыеша алмыйча, дулкын күтәрелә, күздән яшь чыга язып, керфекләр арасына кысылып кала. Бер генә булса, бер хәл, көн дә шулай кабатлана.
Эчтән үземне битәрлим: нишләп болай йомшыйм соң әле, бу бит хәрби марш, бернинди моңы булмаган тантаналы көй, солдатның уен-гамен таркатып ташлап, күтәренке рух, бердәм дәрт бирергә тиешле музыка.
Әмма күңелгә әмер биреп буламыни?! Ул тәнгә, акылга буйсынмыйча үзайры галәм булып яши, хисләнә, дулкынлана, көтмәгәндә үзенең барлыгын сиздереп куя.
Көндез, плацка чыгып, шул ук оркестр астында күнегүләр ясыйбыз. Монда инде тулы батальон ишелеп чыга. Гадәти сафта өч рәт булып тезеләсең. Ә монда парадтан үтү кагыйдәсе буенча, уникешәр рәт булып барырга кирәк. Иңгә-иң терәлеп, карабинны кулга тотып, йөзләрчә солдатның кыл кебек баруына ирешү ансат кына бирелми. Көн саен, кат-кат, тагын-тагын бөтен барлыгыңны күнектерү кирәк.
Безнең взводтан әлеге дә баягы Юныс Исәнбаевны, бүтәннәрдән дә стройда шундый «сено-солома»га йөри торган берничә курсантны төшереп калдырдылар... Муштра белән генә игә китереп булмый. Болар тыгыз сафта бер сулышта, бер ритмда барырга яраксыз, дип табылды.
Батальон командирының әмер биргәндәге тавышы шулкадәр көчле яңгырый, усал да түгел, дорфа да түгел, әллә ничек, йөрәккә ятышлы, кешелегеңне кимсетмичә буйсындыру көченә ия.
Баталь-е-оон! дип, сузып аваз салуга ук йөзләгән солдатның кыл кебек тартыла башлавы... «с» авазы йотылып: «Мир-ноо!» командасы яңгырауга, сафлар буйлап дулкын йөгерүе... һәр солдатның сулышын тыеп, күкрәкне биегәйтеп катып калу мизгеле... Юк, бер йөрәк ритмына корылган бу кодрәтне, эчендә торып үзең кичермичә аңлату мөмкин түгел.
Батальон командирының гәүдә тотышы, кыяфәте, тавышы сокландыра, мондый мәһабәтлеккә буйсыну да рәхәт, рухыңны кимсетми.
Их, дип эчтән кызыгып куям. Дневальный чакта рота белән командалык иткән бар. (Иртәнге тезелү, ашханәгә алып барулар.) Бер генә тапкыр батальон белән дә командалык итәсе иде. Шул мәлдә кайчандыр офицер буласы килү хыялы, кабат уянып, мине үчекли-үчекли күңел аръягына китеп югала.
Җиңү бәйрәмендә үттек без Пермьнең үзәк мәйданыннан. Чәчәкләр, шат йөзле кешеләр диңгезе, аллы-гөлле шарлар. Аяз күк йөзе...
Без – оркестр маршына көйләнгән йөзләгән курсант... Һәр рәткә уникешәр булып, бер җепкә тезелгәнбез. Һәммәбездә бер максат, бер уй, бер йөрәк тибеше. Бердәм ритмга чыкылдатып басып барганда аяк астында җир тетри кебек. Бу мизгелдә кеше җаны аерым тибә алмый, шушы кодрәт эченә таралып, бер йодрыкка кушыла.
Шушындый халәттә әгәр батальон командиры халыкка атарга приказ бирсә... каршыгызда кемнеңдер ата-анасы, апасы-абыйсы түгел – «Ил дошманнары тора, атарга!» дисә... Карабиныңны халык күзенә төзи алыр идеңме, юк, мин атарга теләмим, дип, шушы кодрәт эченнән аерылып чыга алыр идеңме?
Күпме еллар үткәч тә, вакыт-вакыт бу сорауны үземә төбәп гаҗизләнәм дә... анык җавап таба алмыйча, тагын алдагыга калдырам...
Ә теге марш көе яңгыраганда күңелнең нидән болай нечкәреп үрсәләнүенең сәбәбен мин соңыннан аңладым. Урыны-урыны белән татар моңы сирпелгән ул тантаналы, дәртле музыка Салих Сәйдәшевнең «Кызыл Армия» маршы булган икән.
Төннәрен, элеккечә, шахмат мәсьәләләре чишеп утырам. Җавапларны Мәскәүгә юллый торам. Бервакыт карыйм: фамилиям басылып чыккан! Кайчандыр Константин Симонов, Илья Эренбург, Алексей Толстой эшләгән, Сталин янына көнаралаш кереп йөргән генерал Ортенберг җитәкләгән мәшһүр «Красная звезда» газетасында исемең күренсен әле!
Мин бу газетаны вертикаль күршем Володя Бацынга күрсәттем: «Знай наших!» янәсе...
Володя котлады да:
– Менә син шахмат белгече бит инде, әйт әле. Пешка алга бара-бара соңгы шакмакка җиткәч, Ферзь була, шулай бит. Корольдән кала икенче көч иясе. Ә нишләп ул, артка чигенә-чигенә, соңгы шакмакка җитеп, кабат пешкага әверелми?
– Ферзь чигенми бит. Гел алга гына бара, – дигәч, Володя килешмәгәнен белдереп, башын чайкап куйды. Минем дә күңелгә шик керде: тарихта гыйбрәтле мисаллар байтак ич: күпме ферзьләрне тәхет эргәсеннән сөреп, юкка чыгаралар.
Шахмат уенының кагыйдәсен төзегән вакытта Һиндстанның акыл ияләре моны күз уңыннан ычкындырган түгелме?!
Миңа берничә мәртәбә генә үзебезнең часть биләмәсендә каравылда торырга туры килде. Шунысы сәер: төнге постта, гадәттә, багана башына куелган лампочка төбенә нурын җыеп чәчә торган түгәрәк калай беркетелгән була. Син шуннан җиргә сибелгән якты түгәрәк эчендә әзер мишень булып әрле-бирле таптанасың. Шунда минем Кара куакта җир сөргәндә яктылык сызыгыннан төн карасына чыгарга куркуым искә төште. Ә монда киресенчә... Яктылык сызыгыннан атлап кермичә, караңгы яктан гына йөрим. Шикләндерә. Ярый әле аркадаш карабиным корулы.
Хәтерлим әле, бер салкын иртәдә, таң атып килә, карасам... карабинның кайтарып куелган штык йөзе сыкыланган, җем-җем итеп тора. Шунда миңа әллә ни булды, гүя йолдыз нуры, сүзгә әверелә алмаган шигърият тылсымы күшеккән күңелемә кагылып китте... Гел күз алдымда тора: карабинга беркетелгән сыкылы хәнҗәр...
Иң авыр пост – штабта, часть байрагы төбендә тору. Урыны нинди бит әле: чиркәү түрендәге алтарь кебек итеп, витраж тәрәзәләр белән бизәп эшләнгән. Син аллы-гөлле яктылык эчендә төп-төз басып торырга тиешсең. Көндез, эш вакытында, штаб коридоры кайнап тора, баш киемлеләр честь биреп, яланбашлар байракка хөрмәт күрсәтеп, тантаналы адымга күчеп яныңнан үтеп-сүтеп йөри. Син шуларның барсына да үзеңнең тере икәнлегеңне, таш багана түгеллегеңне сиздереп торырга тиешсең. Карабиныңның түтәсен идәнгә тигереп, «оружие к ноге» дигән командага буйсынып, янәшәңдә тотасың. Кичен штаб тынып калгач, бераз сулу алырга, янәшәңдәге акча сейфына артыңны төртеп алырга да була, әмма калгып китсәң, карабиның кулыңнан ычкына да, мәрмәр идәнгә шапылдап төшә. Тавышка аскы каттан дежур офицер йөгереп менмәс, димә. Әле аның кайбер вак җанлысы, урамга чыгып, тәрәзә аша махсус күзәтеп торырга да мөмкин. Бәйләнергә сәбәп кенә эзләп йөрүче, иңендәге көтүче чыбыркысыннан портупеяга күчкән офицерлар була, андый вакчыллар, казармага кереп, курсантның тумбочкасын тикшереп, урын-җирен күтәреп караудан да тайчынмыйлар.
Гарнизон каравылы – икенчерәк, төп туплану урыны шәһәрдә, хәрби трибунал буласын көтеп ятучы төрле җинаятьчеләр ябылган изолятор урнашкан бинада, шул ук бинада корал кую, сактан соң ял итү урыны да. Аннан төрле объектларга каравылда торырга тиешле курсантларны шәһәр буйлап, машинада тараталар.
Мин беренче номерлы сак урыны – шушы тикшерү изоляторының ишегалдына билгеләндем. Безнең взвод командиры капитан Искорцев мине юри якынга куйгандыр, юлга вакыт китми, посттан бушаган ял вакытында минем белән шахмат уйнарга күбрәк вакыты кала. «Нигә бүтәннәр белән уйнамыйсыз?» – дим дә. «Они – слабаки», дип чыраен сыта.
Ул көн аяз, матур иде. Тимер чыбыклы биек, кысан таш дивар эченнән күкнең аяз зәңгәрлеге тагын да җетерәк күренә. Мин постта. Җилкәмә карабин асылган. Күләгәмне ияртеп егерме адым болай, егерме адым тегеләй атлыйм. Рәшәткәле тәрәзәләргә йөгертеп кенә күз төшереп алам. Эчтә караңгы. Шомлы. Бернинди тавыш ишетелми. Нинди язмышлар икән бу рәшәткәләр артында?
Каядыр ерактагы бер объекттан постын тапшырып кайткан мордвин егете Кашаев, тагын бер-ике курсант ишегалдына чыгып, тәмәке көйрәтә торган урынга килеп утырдылар. Кабызып, төтенли дә башладылар. Взводташ булса да яратмыйм шул мукшы егетен. Миңа аның кыяфәте үк ошамый иде. Борыны очлаеп бетәр алдыннан гына кырт киселгән шикелле, иреннәре ябылып бетмәгәнгә күрә, алгы, көрәк тешләре һәрчак күренеп тора. Үзен ул соңгы сүзне әйтеп, нокта куярга тиешле акыллы баш дип саный. Һәрвакыт татарларга карата берәр кире сүз әйтеп суктырмыйча калмый. Бәлки аны кайчан да булса татар кешесе кыерсыткандыр, шуны оныта алмыйча, соңлап булса да үчегүен тыеп кала алмыйдыр.
Кояш кыздыра. Минем әле пост сәгате башланды гына. Тәндә арыганлык сизелми. Бар да әйбәт. Шул әйбәтлекнең кинәт бозыласына бернинди ишарә дә юк, була да алмый. Пост мәйданы уч төбендә. Тегеләрнең сүзенә колак салгалап үтәм. Яннарына килеп утырырга хакым булмаса да, янәшәдән сүзләрен тыңларга була.
Тагын шул Кашаев акыл сата. Татар кызлары, имеш, җан җирләрен (ул тупас сүз куллана) бритва белән кырып, пеләшләндереп йөриләр икән. Кыргыйлык бит инде бу, – ди.
– Кит аннан, булмас! Сакал төге кебек каты булса, тырнап бетерә ич ул.
– Кашайга ышансаң... Ни чыкмаса аңардан чыга.
Ефрейтор Колоколов, гадәтенчә, йокымсыраулы тавыш белән:
– Гигиена ягыннан караганда бу – чисталыкка керми микән... – дип куйды. – Господа! – дип, Кашаев имән бармагын күтәрде. – Миннән түгел, татардан
чыга. Чудной народ. Сез аларның кайнар мичкә кереп юынганын беләсезме соң? Аларда бит мунча юк!
Бусына ук мин түзә алмадым. Каравыл уставын бозу дип тормыйча, яннарына килеп бастым:
– Сүзеңне кире ал, Кашаев. Татарлар мичтә түгел, ә мунчада юына!
– Кире алмыйм! Мин үз күзләрем белән күргәнемне сөйлим.
– Күрәләтә ялганлыйсың, сволочь!
Кашаев миңа бармагын төбәп, авызын кыйшайтып көлә башлады. Бу
җирәнгеч көлү мине генә түгел, ата-анамны, бөтен нәсел тамырларымны кузгаткан мыскыллау булып, актарылып чыкты. Мин, үз-үземне белештермичә, карабинны иңнән суырып алып, затворын секунд эчендә чыкылдатып, атарга әзер килеш тегенең күкрәгенә төбәдем. Кашаев агарып чыкты, диварга таба чигенә башлады. Янәшәдәге курсантлар да аягүрә бастылар. Ул арада тавышка йөгереп чыккан капитан Искорцев арттан килеп, бер кулы белән карабинга ябышты, икенче кулы белән муеннан кысып алды. Шул мәлдә ничек курокка басылды, сизми дә калдым. Пуля Кашаевның аяк очындагы таштан очкын чыгарып, рикошет ясады да, сызгырып һавага очты.

Капитан карабинны миннән йолкып алганда предохранительгә куеп өлгерде. Аннары, еш-еш сулап, мине алыштырырга тиешле солдатка, постны кабул итәргә әмер бирде.
Безне, Кашаев белән икебезне, ефрейтор Колоколов күзәтчелегендә буш бүлмәгә кертеп яптылар. Ишекне бикләп үк куймадылар шикелле.
Минем кинәт баш авырта башлады. Баш эчендә чаң сугалармыни. Кашаевның тавышы, «Мин шаярттым гына бит...» дигән аклану сүзләре сандалга бәргән чүкеч тавышлары аша аңыма имгәнеп барып җитә дә, җитми дә шикелле, югаласы, бу мизгелдән югалып, икенче яссылыкка күчәсе килә.
Капитан Искорцев башта Кашаевны чакыртты. Отделение командиры буларак, Пётр Колоколов та пошаманга калган иде. Булган хәлне кире кайтарып, төзәтергә инде соң икәнен икебез дә аңлыйбыз, үкенечне сүзгә әйләндермичә тын гына утырабыз. Бүлмәдә Кашаевның аурасы беткәч, баш авыртуым да басылган кебек булды.
Бераздан капитан Искорцев мине чакыртып алды. Кердем. Өстәлдә фигуралары тезелгән шахмат тактасы тора. Капитан, күз кырые белән генә шул якка ымлагандай:
– Испортил песню, дурак... – дип куйды. Табигате белән усал түгел ул, әмма офицер буларак, таләпчән-кырыс рәвешне тотарга кирәклекне дә онытмый иде.
– Синнән көтмәгән идем...
Капитан торып басты, сүзләрен көч куеп, басым ясап чыгара башлады:
– Үзең сакларга дип, килгән уголовниклар камерасында бикләп калдырам
бит үзеңне! Син нәрсә, төшеңдә Наполеон булып уянмагансыңдыр бит бүген? Не позволим! – дип, ул өстәлгә сугарга дип йомарлаган йодрыгын икенче учы белән кысып, тыеп калды. Аннары утырды да, карандаш алып, аны бармаклары арасына кыстырып, йодрыгы белән шартлатып сындырды. Бармакларын ышкый-ышкый шактый сүзсез утырды. Капитанның һич көтмәгәндә болай кәефен бозганыма эчтән үз-үземне талкып утырам. Ул хаклы бит, коралга тотынуны кичермәсләр...
Капитан кинәт кенә:
– Атар идеңме? – дип сорап куйды.
– Минем ничек атканны беләсез бит. Атарга уйласам... Сез килеп тотынгач,
әллә ничек, үзеннән-үзе атылып китте.
– Андый чакта кискен хәрәкәт ярамый шул... – дип, капитан күз төпләрен
авырттырып ышкып алды. – Мин каравылда ЧП булганы хакында рапорт язсам... Китә бит тикшерүләр... Патроннарны санап тапшырасы... берәү җитми. «Кая куйдың?» диячәкләр.
Шул мәлдә мин кесәмнән шомарып беткән, ялтыраулы карабин патронын алып өстәлгә бастырып куйдым. Каян алдың, димәде капитан, төрле юллар белән юнәткән патрон һәр солдатта диярлек булганлыгын ул белә иде. Патронның төбен әйләндереп карады – исән. Капитанның маңгай җыерчыгы язылып киткәндәй булды.
– Пүчтәк нәрсә өчен... көлеп кенә үткәреп җибәрәсе бит... Мичтә юыналар, имеш. Юыналар бит, шакшы йөриләр, дигән сүз түгел! Менә мин үзем Владимир өлкәсендә рус авылында туып-үскән кеше. Бездә мичләр зур итеп салына. Рәхәтләнеп шунда юына идек... Олысы-кечесе...
– Татарлар мунчада юына, мич төбендә ипи пешерә, – дидем мин үҗәт кирелегемне янә калкытып.
– Һәй, – дип капитан миңа кул селкеде. – Бар, чыгып тор!..
Ефрейтор Колоколовны да чакыртып капитан нидер сөйләште.
Каравылдан кайтып, гадәти укуларга күчкәч тә минем җан бәргәләнүдән туктамады. Баш миен мең-мең сорау кайната. Капитан нишләр, үзенә дә күләгә төшереп, бу хәлне кузгатырмы? Ни генә булса да, калкан итеп милли мөнәсәбәтне алга куярга кирәк. Бу – аклануның төп маймылы...
Ләкин, исәпле башны иеп йөргән атна азагында көтелмәгән хәбәр иңдерелде һәм ул бөтен ШМАСның рухын үзгәртеп җибәрде (Оборона министрының ШМАСны яңадан офицерлар әзерли торган ПВАТУга (Пермьское Военно- авиационное училище) әйләндерү турында приказы чыкты. Димәк, без яшәгән кубрикларда булачак офицерлар яшәячәк, без укыган классларда алар укыячак. Заманында кем яптырган бу гөрләп эшләп торган училищены? Гомерен көтүчедән башлаган Хрущёвмы? (Димәк, бу дорфа, дуамал, белемсез илбашының хаталарын төзәтү башлана...)
Ә без... декабрьдә укуны тәмамлап, ил буйлап авиация частьларына таратыласы солдатлар, без нишләрбез?
Свердлаудан шахмат буенча спорт мастеры килгән, сеанс үткәрә икән, дип Бацын кайтып әйтмәсә, белми каласы идем бит. Киттем клубка. Уйнарга теләүчеләр шактый икән. «П» хәрефе сыман тезеп куелган өстәлләрдән урын алып, шахмат фигураларын тездек. Күз йөртеп алам: майордан башлап курсантка кадәр төрле дәрәҗәдәгеләр утыз ике баш җыелганбыз. Аклы-каралы шахмат гаскәре каршында дәрәҗәләр тигез. Аклар белән уенны башлау өстенлеге, әлбәттә, кунакка бирелә.
Килеп керде. Баш кагып «Виктор булам», – дип исәнләште. Чандыр гына гәүдәле, гап-гади бер егет икән спорт мастеры. Керә-керешкә ул иң кырыйдагы тактада пешка белән «е-4» йөрешен ясап, шуны ук башка такталарда да кабатлап, тиз генә барыбызны да үтеп чыкты.
Китте уен. Тәмәке төтене. Ухырып куйган үкенечле ымлыклар. Викторның чырае мәрмәр кебек, бернинди дулкынлану, киеренкелек сизелми, әйтерсең лә клавишларга басып китә, ә кешеләр аның өчен юк. Озын шарфын муенына салган. Кабарынкы күз кабаклары аша күзләре үтәли тишеп фәкать уенга, уенга төбәлгән.
Озак уйлап, сак кына уйныйм. Иң мөһиме – ялгыш йөреш ясамаска. Ялгышыңны көтеп кенә торган уенчыларны җенем сөйми. Партнёрың ялгыша икән, әйт, тизрәк фигурасын алып учыңа йомарга үрелмә. Береңнең кылычы сынгач, китереп кадау белән бер бит ул. Көт, яңа кылыч алганын көтә бел. Җиңәсең икән, тигез көч белән, хәйләсез җиңәргә гадәтлән.
Нинди очракта, нинди комбинация ясарга – мин боларның шактыен ятлап бетергән инде. Егетнең кулы нык, әмма ул да әллә кая китә алмый, шул әзер сукмаклардан бара, дип үземне тынычландырып куям. Шахматта комбинацияләр чиксез, кеше акылы колачлап бетерерлек түгел, диләр. Ай-һай, ышанып бетмим. Алтмыш дүрт шакмакка чиксезлек сыя алмас...
Чандыр егетебез яшь күренә. Кай арада мастерлыкка ирешкән? Мин әле беренче разрядка да барып җитә алганым юк. Беренче, дисең, өченчедән башла, мокыткаем.
Әнә, берәү шатырдатып такта өстеннән фигураларны коеп төшерде. Икенчесе... өченчесе... Тарала башлады җиңәргә дип килгән җиңелүчеләр кавеме.
Утыз ике тактага текәлеп баш миен изалаган уенчылардан, иң соңыннан өчәү калдык. Капитан Искорцев та ике курсант. Уеннан котылганнар безнең янга өелеште. Яратам да, яратмыйм да мондый мизгелне. Колак төбендә тынын өреп, көч биреп торган тамашачы булу – кызык та кебек, үссенебрәк уйныйсың. Шул ук вакытта ауралар буталадыр, төрле энергия берегеп, уйны саташтырадыр дигән курку да бар. Арада бит хуплаучылар гына түгел, көнләшүчеләр дә булырга мөмкин.
Кунак егетебезгә мәйдан тарайды хәзер, фигураларга үтешли кагылып кына китә алмый. Ныклап безнең янда озаккарак тукталды. Ике каш арасында ике сызык та пәйда булды.
Иң башта ул ике кулын күтәргән сыман итеп: «согласен на ничью» дип кулны кысты, аннары күрше ротадагы курсантка кул бирде. Капитан Искорцев белән шактый өзештеләр. Бультерьер кебек, тешләгән җирен чәйнәп бетермичә, туктамый торган капитан, тәки ахырга кадәр ерып чыкты бит. Партия беркемнең дә җиңмәве белән тәмамланды.
Кунак егетебез – спорт мастеры елмаеп хушлашса да, ул елмаю иреннәр арасына ясалма эленгән иде; бу кара халыктан чыккан солдафоннарны бер сулыштан, тулаем җиңәргә дип ният иткән булгандыр да... Арада көйсезләр табылды бит менә...
Казарма ягына кайтырга дип капитан Искорцев белән бергә чыктык.
– Поздравляю с победой, – дип, ул кулымны кысты.
– Какая победа, ничья же, – дим.
– С мастером спорта – ничья, это уже победа, друг мой. Не зря тогда сберёг я тебя...
Капитанның уе һаман әле шахматтан күчәргә теләми, уен шаукымы чыгып бетмәгән сыман иде; бәлки аның нияте дә җиңүдә булгандыр.
– Яһүдләрдә, туганчы ук баланы шахматка өйрәтә башлыйлар. Аннары, теле ачылгач инде, тренер яллап, стипендия билгеләтәләр. Менә шуннан теләмәсә дә шахматист үсеп чыга инде, – дип, капитан җилкәмә кагылып алды. – Ә син ничә яшьтә уйнарга өйрәндең?
– Сигезенчедә укыганда...
– Һо-оо, соңрак икән шул. Ул яшьтә инде яһүд малае шахматта пенсиягә чыга.
Минем каядыр бик тирәндә йөргән яшерен хыялга китереп басты бит капитан. Киләчәктә шахматта күрелмәгән уңышка ирешермен дигән өметне чәлпәрәмә китерде. Чынлап та балигъ булып барганда гына уйнарга үзлегеңнән өйрәнеп, кая омтылмакчы буласың, авыл каргасы! Янәшәңдә акыллы зат торып, нәкъ вакытында хакыйкать җебен тартып тормаса, син үзлегеңнән аңа еллар буена да ирешә алмаячаксың.
– Шахмат уеныннан мәгънә алып, аны тормышта куллана белергә кирәк, – диде капитан. Аның төбендә логика дигән хикмәт ята. Син өч йөрешне алдан уйлап куя белергә тиешсең. Партнёрың да шулай. Синең бер йөрешеңә ул өч йөрешне исәптә тота. Син аның бер йөрешенә – өчне. Менә шулай итеп, логика лабиринтлары башлана. Тормышта да бик кирәк бу, акылың бер каптырмалы булып калмасын өчен!
Мин үзем белеп тә белмичә йөргән хакыйкать асылын ачып бирде бит әле капитан. Нигә әллә ничә тармаклы уйлап азапланам. Болай булса, тегеләй булмый, тегеләй булса – болай булмый, дип ак белән кара төсне генә танып яшәү рәхәтрәк югыйсә. Шахмат җене котыртып алып кереп китә икән лә мине. Логика дигән бөдрә йонлы тәкә, муен чокырын кашытып, әйдәкли дә чытырманлы сукмакка борыла...
 «Красная звезда» газетасында тагын исемең чыккан әнә, бирелгән шахмат мәсьәләсен иң беренчеләрдән булып чишеп җибәргән дип язганнар, куан шуңа...
***
Август уртасында (1966 ел) хат язышуны туктаттылар. Сентябрьдә, анасын җуйган корт күче кебек, тузылачакбыз. Хәзергә тизләтелгән программага күчтек. Ротадан унике курсантны, шул исәптән мине дә, майор Антонов кабинетына җыеп сөйләштеләр. Каян килгәндер, таныш түгел подполковник, майорлар да бар. Калырга, укуны шушында, хәрби училище исеме бирелгән уку йортында дәвам итәргә тәкъдим ясыйлар. Керү имтиханнарына да ташлама ясала янәсе.
Унике курсанттан өчәү генә калырга, укуын дәвам итәргә ризалык бирде.
Казармада әлегә кадәр бер көйгә салынган тормыш бара иде. Әллә ничек, курсантларның тәртибендә, үз-үзен тотышында, күз карашында, мөгамәләсендә үзгәреш сизелә башлады. Янәшә берегеп яшибез дигән туганлык хисе үзеннән- үзе суына бара кебек. Без бөтенләй чит икәнбез, бер-беребезне бүтән беркайчан да күрмәячәкбез, дигән хакыйкать эчтә бер елга якын яралып килгән якынлык, бердәмлек хисен күзгә күренеп сүндерә башлады. Моны сизеп, күреп тору – моңсу иде.
Минем, уку беткәч, туган якка ун көнгә ялга кайтачагым күптән хәл ителгән. Бер-бер нәрсә чыгып, тоткарлый гына күрмәсеннәр, дигән курку һәрдаим уяу тора. Карусыз буйсыну һәм таләпчән буйсындыруга корылган солдат тормышы. Әгәр шушы ике бизмән арасында гаделлек ятса... Дорфа, явыз, кешене изүдән канәгатьлек ала торган командир кисәкләрен сугыш вакытында, җаен туры
китереп, чүки торган булалар.
Мин үзебезнең отделение командиры – ефрейтор Колоколовтан уңдым,
тыныч холыклы, шәп егет. Ачылып сөйләшергә яратмаса да, эчтән хөсетлеге сизелми. Ә менә беренче отделение командиры – ефрейтор Голованов тәкәббер холкы белән күпләрне үзенә каршы куйды. Китәр алдыннан Головановны башына капчык кидереп ярачаклар, дигән хәбәр юктан бар булмагандыр...
Безнең взводта Пензадан ике татар бар иде. Мәзәк итеп, сузып, мишәрчә сөйләшәләр. Аларның сүгенүе дә җыр кебек иде. Боларның Әсгат исемлесе, үз эченә йомылып йөри торган, карасу йөзле, саллы йодрыклы, нык бәдәнле егет иде. Яз башында, каравылда торган чакта шундый хәл була: Әсгат постта. Голованов, разводящий буларак, өч солдатны ияртеп, постларны алыштырып йөри. Әсгат янына килеп туктагач, Голованов чалбар сәдәфен ычкындырып, үз йомышын эшләп торган җиреннән, җилкә аша гына карап: «Пост сдать!», «Пост принять!» дип кычкыра. Бу кадәре үк кимсетүгә ачуы кабынган Әсгат, штыклы карабины белән кизәнеп, Головановка ташлана. Аны чак тотып өлгерәләр. Бу хәл, читкә чыгып, зурга җибәрелмичә, үз взводыбызда гына йомылып калды. «Бәхете, патрон булмады», – дигән Әсгат. (Кайбер постларга патрон бирү каралмаган иде).
Менә шул вакыйгадан соң Голованов белән Әсгат арасында бернинди якынаю да була алмады.
Ә без Кашаев белән аңлашкандай булдык. Ул, «шаярттым гына» дип, гафу үтенде. Күрше рус авылында күргәнне татарларга аударып, мичтә юыну гадәте бездә бит ул, дип әйтмәсләр микән дип, руслар янында юри сөйләдем. Юк, танырга теләмиләр...» – диде. – «Без бит гомергә күрше яшәгән халыклар, тату булыйк», – диде. Кул кысышсак та, салкыны калды барыбер.
Саксыз уятма, һәр кешенең үзәгендә бүре ята.
Министр приказыннан соң яшәү рәвешебез, суга таш ыргытканда пәйда булган боҗралар кебек, «бар иде, юк инде» арасында тирбәлә башлады. Декабрьдә бетәсе укулар сентябрь башында төгәлләнергә тиеш. Аннары безне илнең төрле тарафларына таратачаклар.
Инде кубрикта караватларны, мендәрләрне бау тартып тигезләмибез. Тотрыклы тәртип күнегелгән кысалардан чыга башлады.
Сентябрьнең беренче иртәсендә уянгач, аптырап калдык: Головановның да, Кашаевның да караватлары буш. Ни уйларга да белмибез. Сержант Гаевский серле генә итеп:
– Алар командасын төнлә җибәрделәр. – диде. Башка взводлардан да шундыйрак ике-өч курсант «юкка чыккан». Их, сизми калдык, дип кемнәрдер уынып йөри.
Казарма тормышы уч төбендәге кебек. Әмма барыбер үзара мөнәсәбәтләрдә, солдат үзе генә белгән яшерен почмаклары кала, дип уйлый идек. Димәк, казарманың барсын да күзәтеп торган о л ы к ү з е, барсын да ишетеп торган о л ы к о л а г ы булган...
Һәр көнне яңа хәбәр белән уянабыз. Курсантларны, төркем-төркем туплап, озату башланды. Хушлашабыз. Хәмер эчү, болагайлану юк. Бар да тыныч, вакытлыча гына аерылышабыз, каядыр безне уртак җыелу урыны – самолётлары тезелгән, балкып торган аэродром көтәдер кебек.
Соңгы көнне мин Ленкомнатага кереп, үзем ясаган рәсемнәрне, план- шетларны карап чыктым. Күз нуры түгеп, күпме тырышлык куеп ясалган, хәзер инде беркемгә кирәк түгел, барсын да умырып ташлаячаклар.
Ике кубрикта, дүрт взвод гөр килеп яшәгән җиребез бушады да калды. Менә-менә яңа курсантлар килеп җитәргә тиеш. Без дә китәргә җыенып беттек. Ике капитанның берсе – Дементьев кул биреп хушлаша, икенчесе – Искорцев безне озата чыга.
– Теге вакытта зурга җибәрмәдегез, рәхмәт, – дим аңа. Капитан вак мәсьәлә дигән кебек, кулын гына селки.
– Синнән бигрәк, катырагы миңа эләгәчәк иде, – ди. Сиңа сүзем шул: «Кулыңа корал кердеме, акылыңны тезгенли бел!»
Хушлашабыз. Әйбәт кеше белән саубуллашканда, әйбәтлек кайнары учка күчеп кала бит ул.
Татарның «бахыр» сүзеннән яралган «Бахаревка» станцасына чуаш егете Фомин белән икәү генә юлга чыктык. Ул да Казан аша туган ягына ялга кайта. Мин кышкы киемнәр тыгызлап тутырылган солдат капчыгы асканмын, кулда – чемодан. Анда – иң авыр байлык – дус-ишләрдән килгән хатлар һәм иң кадерлесе – алтынчы декабрьдән унбишенче августка кадәр Фәниянең, бер көн дә калдырмыйча, язган хат бәйләме. Өч ел буена сәйлән кебек тезелеп барачак бу хатлар өзелеп туктады бит менә... Бер айдан артык, бер хәбәрсез... Кайтып җиттек үзебезнең башкалага. Казан вокзалы, элеккечә, борынгы
хәтерен кызыл ташлы диварларына таратып, моңаеп утыра.
Хушлашканда Фомин, як-ягына каранып, кеше ишетмәсен дигәндәй:
– Сиңа рәхмәт, – диде. Мин аптырап калдым. Бу кыска буйлы, бүтәкә кебек
йомры-тыгыз гәүдәле чуаш егетенә истә калырлык бер яхшылык та кылганым юк иде бугай.
– Үзең беләсең, мин карандаш тотып түгел, көрәк тотып алдым бу ялны, – дип Фомин китеп барды.
Мин киемнәр салган солдат капчыгымны кире килешли алырмын дип, Сәгыйрь абзыйларда калдырып тордым. Бөгелмәгә поезд белән армия хисабына шактый уравыч юл белән кайтыла бит, нигә көнендә кайтып төшмәскә, дип, самолётка билет алдым. Хәтер дәфтәрен актарып кайтырга самолёттан да рәхәт нәрсә юк.
Фоминнан тик торганда «рәхмәт» алу сәбәбен тәки казып чыгардым бит. Кышкы бер төндә, ленкомнатада төнге берләрдә генә плакатны язып бетереп, тышка бәдрәфкә чыгарга булдым. Зур бәдрәф бинасының эче караңгы, җитмәсә нидер кыштырдый, керергәме-юкмы дип таптанып тора идем, көрәк тоткан курсант Фомин килеп чыкты. Уңайсызланып калды. Аклангандай итеп:
– Сержант Гаевский «ел буе чистартып торсаң, отпускка җибәрәм», диде дә, тыңладым инде. – Син бу турыда, зинһар, берәүгә дә әйтмә... – диде. Нишлисең бит, үзеңә кирәктә, таяндыра көрәк тә...
Бөгелмә аэропортыннан авылга кайтып төшкәндә караңгылык куерган, кичке сәгать җиделәр иде. Тау өстеннән карап:
– Мин кайтып киләм, мин, – дип бөтен авылга кычкырдым. Әмма тавышым үземнән ерак китә алмады бугай. Утлары белән балкып, кочагын җәеп, каршы алыр кебек авылым берни сизми, аяк очымда таралып, караеп ята. Агач яфракларының шыбырдавында көзге кырыс моңсулык бар.
Бер хәбәрсез кайтып кергән солдатны күргәч, әти белән әни тынсыз калып, берара ни әйтергә белми тордылар.
Хәл-әхвәл белешеп, чәйләп алгач, минем гәүдәм генә монда утырганны, күңелнең каядыр омтылганын сизеп, әни:
– Клубның бүген ял көне, – диде.
Бер айдан артык бернинди хәбәрсез яшәдем бит мин. Фәния кайда, авылдамы, дигән сорау куркыта мине. Җан тарыга. Сулыш җитми. Олы бер дөньядан кайтып төшеп, кинәт кысанлыкта ябылып калдым шикелле.
Чыгып киттем югары очка, хром итегемне шыгырдатып. Коры яфракларны итәге белән кагып искән җил күңелне тагын да ямансулата. Сирәк кенә багана башларында мескен ут җемелди. Билгесезлектән җылыйсы килә. Мин болай калдырып киттеммени, авыл, нишләдең син, нишләдең?
Фәнияләр өенең алгы яктан өч тәрәзәсе балкып торыр иде, бүген әллә ничек, бик сүрән, басынкы күренә. Урамда ник бер кеше очрасын. Авыл үзгәргәнме, әллә инде мин төшеп калганмын бу арбадан.
Фәнияләр күршесендә куаклар арасыннан тәрәз утлары җемелдәп күренә, тавышлар да ишетелә сыман. Кердем ихатага, бер-ике үсмер егет тәмәке тартып тора. Алар мине танып күрешәләр. Өйдә читтән килеп эшләүче бер егетне солдатка озату мәҗлесе бара икән. Кыстыйлар, юк, кермим, сыя алмыйм мин өй кысаларына.
– Фәния исәнме, ул кайда? – дип сорыйм. Егетләр бер-берсенә карашып алалар. Күңелем «жу» итеп китә. Әллә берәр фаҗига булганмы?!
– Ул Азнакайда эшли бугай, – ди берсе.
– Авылга кайтып йөри ул, өйдәдер, – ди икенчесе.
Сәгатькә карыйм: тугыз тулып килә. Йокы гаскәре инде бу вакытта авылны
аударып чыгарга әзерләнә. Өлгерермен бәлки, дип, ашыга-ашыга киттем шул якка таба.
– Саумы, аркадаш капка баганасы? Сине дә сагындым бит мин...
Минем аларга беркайчан да тупырдап барып кергәнем булмады. Солдат кешегә хәзер ярыйдыр инде.

Ишек кагам. Эчтән өйалдына, тамак кыра-кыра, Солтан абзый чыга. – Кем ул? – ди.
– Мин бу, Солтан абзый, ач әле.
– Кем син?
Бу дөньяда коточкыч авыр сорау бу минем өчен. Ничек аңлатыйм соң үземнең кем икәнне?
– Кем син?
Маңгайга чүкеч белән бәргән кебек. Бөтен тән күзәнәкләре кызыша башлады. Кем мин? Аны ничек кыска гына әйтеп аңлатырга?
– Мин бу, Солтан абзый, ачкач, күрерсең, – дим.
– Нишләп мин белмәгән кешегә ишек ачыйм ди. Ачмыйм!
Ул арада Фәймә апа да оялдына чыгып Солтан абзый янәшәсенә килеп
басты күрәсең.
– Кем син? Нигә исемеңне әйтмисең? – дип, ул йомшак кына сорый.
– Фәния өйдәме, Фәймә апа, – дим.
– Кем син? – дип кабат теге әче сорауны бирә ул да.
Шулай ярты сәгатьләр азаплый торгач, кем икәнемне аңлата алмасам да,
ишекне ачып җибәрделәр болар. Парлашып, шаккатып торалар.
– Үзебезнең... үзебезнең...
– Баштук әйтми торасың. Танымадым бит, тавышың калынайган, – ди Фәймә
апа, күрешергә дип баллы кәрәз исе сеңгән кулын суза.
Ул арада Фәния үзе килеп чыкты. Әти-әнисе арасыннан ерып үтте дә,
кочакка ташланды.
Октябрьнең саф-салкынча төне. Күк гөмбәзендә шыгрым йолдызлар.
Тыгызлыкка сыеша алмыйча, урын даулап, иң кыюлары җиргә төбәп атыла. Шул йолдызларны учка җыеп, бүрәнә өстендә утырабыз.
– Апаң нефтьче-оператор булып эшли хәзер... Менә, эшче куллары нинди,
тотып кара, чирканмасаң, – ди Фәния. Битем белән учына чумып, исним:
– Кара алтын исе килә, – дигән булам.
Әллә ничек, сүзгә-сүз ялгана алмый. Арада – ятсыну упкыны. Бу хәрби
киемне әйтерием, кителе дә бит аның скафандр кебек кысып тора, җитмәсә погоннар да бөгелми, кызларны кысып кочаклар өчен яратылмаган...
– Көн туган саен, бер хатың килеп торды. Моны ничек бәяләргә? Скульптор булсам, сиңа һәйкәл куяр идем.
Фәния рәхәт елмая. Сүзендә торуы өчен эчке бер горурлык кичереп елмая. – Бу тәнәфестән соң, тагын ике ел буена язасым бар бит әле.
– Самолётка утырганда үткәрмәделәр. Ике йөз егерме хатыңны да алып
калдылар...
Фәния, күзләрен зур ачып, куркынып:
– Син аларны яндырмаган идеңмени? – ди.
– Юк, саклармын, олыгайган көндә икәү янәшә утырып бер укырбыз, дигән
идем.
– Алып калдылар дисең, бөтенләй бирмәскәмени?
– Шикләнделәр инде. Солдатка көн дә хат язган кыз – йә җүләр, йә артык
нык ярата, йә бик акыллыдыр, диләр. – Сез әйткән өч сыйфат та аңарга килешә, дим. Җүләр булганга нык ярата, нык яратканга бик акыллы, дим.
Фәния «җүләр» дигән сыйфатны башкаларыннан аерып куярга теләгән сыман, бер мәлгә уйланып калды да, көлеп җибәрде:
– Шаяртасың дип уйламыйм да икән. Минем даирәдә бит сул ягын әйләндереп сөйләшүчеләр юк. Бик дөрес, бик кызыксыз кешеләр генә... Әни һаман искә төшерә әле теге сүзеңне...
«Теге сүз» узган җәйдә генә булган иде, югыйсә, әллә күпме еллар узып, Каф таулары артына китеп күмелгән кебек... Ул көнне Фәния клубка чыкмады. Көттем, клуб ябылганчы көттем дә, ачудан кыюланып, ишекләрен шакырга булдым. Фәймә апа көттерми генә ишекне ачты да:
– Авырый ул, чыга алмый, – диде.
– Үзен күрмичә, ышанмыйм, – дим.
– Бүгенгә борчып йөрмә инде, йокласын, – ди Фәймә апа. Шомырт кара
күзләрендә усаллык очкыннары сизелми, әмма үҗәтләнә һаман. Аптырагач, мин Фәймә апаның кулыннан тотып, тупсаның бу ягына чыгардым да, ишекне ябып куйдым:
– Кызың чыкмагач, аның урынына үзең торасың инде, таңга кадәр, – дидем. – Җүләрләнмә, Солтан абыең чыкса, кирәгеңне бирә хәзер!
Сүз арты сүз чыгып и сөйләшәбез, Фәймә апа онытылып китә дә, тагын
искә килеп, кереп китәргә тартыла, шулай итеп таң беленгәнче тордык.
– Иртүк эшкә барырга бит безгә.
– Нинди эш булырга мөмкин...
Көтү куар алдыннан гына әсирлектән котылган Фәймә апа икенче көнне бик
гаҗәпләнеп әйтә икән: «Нинди эш булырга мөмкин», ди бит.» Безнең умартачы булып эшләгәнне белмимени ул, вәт сәер кеше, ә?!» Фәния аңа: «Белә, әни, бик белә, аның сөйләшү рәвеше шундый бит», – дигән.
Фәниянең «теге сүзеңне» диюе шуңа ишарә иде.
Күнегә алмый йөрим авыл тормышына.
«Подъём!» дигән әче команда яңгырамаган килеш, йокыдан тору дөрес
түгелдер кебек. Болай, озак ятып, кемнеңдер йокысын урлыймдыр шикелле. Кайда, нишләргә икәнен гел әйтеп торуны карусыз тыңларга күнеккәч, сәер икән, һәрбер адымыңны үзеңә уйларга кала, бәйдән ычкынган көчек үз койрыгын куып әйләнә бит, шуның кебек мин дә.
И авылның ул чактагы матур гадәте! Советлар Союзы Герое кайтканмыни, мине өй саен ашка чакыру башланды. Табыннар мул. Ачык йөз. Сый-хөрмәт. Бернинди хәмер шешәләре күренми. Аны кирәксенгән кеше дә юк. Гөр килеп утырабыз.
Шунысы гаҗәп: өй ризыгын тансыклап, йотлыгып кайтканмын югыйсә, ә нишләптер ризык тамактан үтми; бер-ике коймак, чәкчәк кабып, чемченеп кенә утырам. Кайту шатлыгымы бу – бөтен нәрсәдән өстен бәхетле хистән гүя тән теләге түгел, ә күңел теләге тулыша. Син – түр башында. Сине кыстыйлар. И ул ак яулыклы, эчкерсез, нурлы түтиләр, кайларга китеп югалдыгыз, дип инәлепләр кычкырсаң да юк инде... (Күп булса биш-ун ел үтәр, өйләргә телевизор килеп кереп, түр башында Иблис булып утыра башлагач, ботарланыр, имгәнер, кубарылыр, сындырылыр, таланыр, авылдагы милли гадәтле яшәү тирәге.)
Беркөнне Фәния дус кызын алып кайтты. Зилә. Гаҗәп чибәр кыз – гел елмаерга сусаган күперенке иреннәр. Кичке эңгер иңгән куе зәңгәр күзләр. Аякларын балериналар кебек алга омтылдырып атлап баруы... Күз карашыңны өтә, аңны томалый бу чибәрлек. Нишләргә? Ябылуда үткән айларым өчен көтелмәгән бүләгеме язмышның? Нигә ул мине котырта? Икебез генә калган мизгелдә, мин үрелгәч, иренен киртәләп куйсын иде учы белән. Юк, ул читкә тибәрми, иблискә карашы белән һаман үзенә тарта, күңелемне кабалый. Ул дустына хыянәт итәргә әзер. Ә мин мәхәббәтемә хыянәт итүгә бара аламмы?
Юк, мин тирән уйларга бирелмим. Миңа шушылай кызык. Тормышның үтешли кабынып алган бер мизгеле...
Безнең күзләрдән тояк очкыннары сибелгәнен Фәния сизми шикелле, ә бәлки сизгәнен сиздерми утырадыр.
– Синең иртәгә туган көнең бит. Бүген үк котлап бүләгемне бирсәм, ачуланма, – дип ул төргәк чыгарып әкрен генә сүтте. – Мин аны ай буе бәйләдем, – дип төргәктән кара йон җептән бәйләнгән перчаткалар чыгарды. Мин алырга өлгергәнче, перчаткаларны сузылып Зилә алды да, ялт кына үз кулына киеп карады, аннары миңа сузды. Фәния агарып чыкты, аның бу кыланмышын өнәмәгәне йөзенә чыкты.
Перчаткалар нәкъ минем кулга таман итеп бәйләнгән иде.
– Хәтерлисеңме, бармакларыңны аерып куеп, кулыңның рәсемен ясап җибәр әле, дип язган идем... Менә шул... Үзең ясаган өлгедән, – диде Фәния. Икенче көнне Азнакайда мин бөтенләй уйламаганда Зиләне очраттым. Фатиры үзәктә, постаменттан Ленин кулын сузып торган якта икән. Әнисенең дә өйдә юк чагы. Зилә «ашкын, күңел!», дип яши торган тәвәккәл кызый булып чыкты. Ул көнне авылга кайтып тормаска монда бөтен уңайлыклар
тудырылган иде.
Иләсләнгән күңел рәшә дулкынында тирбәлә. Аек акыл каядыр артка
чигенде. Кыргый җәнлеккә төзәү, ату, тигезү ләззәте... Бу – борынгыдан килгән аучылык кәсафәте канда уйный башласа, акыл чүгеп кала...
Иртән уянгач, сискәнеп киттем, танымый торам. Ул әле йокы тирәнлегендә, иренен кыйшайтып мес-мес сулап ята. «Мин ничек күренәм? – дигән уяулык сүрүен җуйган йөз кыяфәте, бизәнү битлеген салып, бер эчтәлексез калган. Мин сокланган кичәге матурлыкны төн урлаган. Әллә соң мин шайтан котыртуына бирештемме?.. Нинди хата, нинди үкенеч...
Мин тиз-тиз киенеп, ишек катына килүгә, – кай арада уянган диген, – арттан килеп сарылды, муенымны пышылдаулы тыны урап алды.
– Китмә... Бергә булыйк... Мин көтә беләм... Ике елдан әйләнеп кайтуыңны бер яшьлек улың белән каршы алырмын...
Мин аңа борылып карамыйм. Кичәге сокланудан бүгенге чиркануга кадәрге арада – күңел даласы. Анда – ирек тәме. Анда тояк эзе юк. Анда җил тышауланмаган.
Беренче карашка юаш, оялчан, беркатлы күренгән егетне пәрәвез ятьмәсенә урамакчымы?.. Юк, булмас, үз ирегенә кул салдырмас... Кирәк чакта, уянып, араннарны күкрәге белән җимереп чыгасы тайны тотып тыям димә, иркен даласына томырылачак.
Фәния белән күрешергә кыймыйча болай да санаулы берничә көнем үкенечле газапта узды. Иртәгә китәм дигән көнне генә очраштык. Ул инде барын да белә, Зилә алдан килеп, үзен акларга өлгергән. Фәния дәшми. «Китәм инде», дигәч тә, кайтарып бер сүз әйтми.
Әй, эчкерсез капка баганасы, сыендыр безне төнгә күләгәңә.
«Минем өчен тормыш уен гына. Кырыс якларын әйләнеп узам. Бу дөньяның сакалын тартып уйныйсы, үчеклисе килә минем, кайчакта җылап алыр өчен... Яшәү кагыйдәләренә мин тыштан гына буйсынам, эчтән исә таптыйсым, җимерәсем килә.
Мине һәрдаим, үзем дә белмәгән, аңлап бетерә алмаган куркыныч тойгы – олы сагыш эзәрлекли. Шуннан котылып тору, онытылу өчен иңгә кунып чыркылдашкан кош кебек миңа кызларның янәшәмдә булуы кирәк. Алар минем әнә шул олы сагыш баскан күңелне вакытлыча булса да, юата, иркәли, ваемсызлыгы белән дәвалаган сыман була.
Монда мәхәббәт тә, хыянәт тә юк. Самими уен гына бар. Ә сиңа карата булган тойгы, әллә кайчаннан бирле шытып, тамырланып, сәмави нур алып, буйга сикергән мәхәббәт тирәге – ул башка. Ул аерым утрауда, аңа гадәти параллельләр, меридианнар челтәре килеп ялганмый. Ул икебез генә сугарып бар иткән поэма. Аны тамырыннан өзәргә хакыбыз бар микән...
Беләм... килешү авыр. Хисләр олыгаер бервакыт. Мин дә тынычланырмын. Ә болай... чыркылдашкан кошларны иңгә утырту – үтешли мавыгу, бәйсез уен гына. Алар мине өшеткеч, хасталы, олы сагыштан йолып ала, коткарып кала. Көнләшү, юктан ара бозулар «минеке» дигән кыргый атавизм калдыгы. Без барыбыз да – галәмнеке...»
Әйттемме мин бу сүзләрне, әйтмәдемме – капка баганасы шаһит. Фәниянең күзләрендә рәнҗү сулкылдый. Аны юату өчен сүзләр дәвасы көчсез. Маңгайны маңгайга терәп басып торабыз. Керфеккә керфек бәйләнә, яшькә яшь кушыла. Кайнар тамчылар, авыраеп, битне яралап төшә. Хушлашабыз. Тагын ике елга. Әллә бөтенләйгәме?..
Бераз киткәч, борылып карыйм. Һаман шул урында, багана ышыгында басып тора. Ашыгып кире киләм. Юк, кереп киткән. Капка баганасы, үз күләгәсеннән аның силуэтын чагылдырып, мине өметләндергән генә.
Бөгелмәгә китәр алдыннан вокзалда билет алырга күрсәтәсе «предписание» дигән кәгазьне алып карасам, йөрәгем «жу» итте. Анда бит маршрут «Бөгелмә – Инза – Мәскәү – Смоленск», дип язылган. Ә минем кышкы киемнәр Казанда.
Тиз генә өр-яңа лезвие алып, хәрефләрне кисеп, төзәтеп, «Инза» дигәнне «Казан»га үзгәртеп куйдым. Рәзинә апага күрсәтәм, берни сизми. Ювелирларча эшләнгән, шәп, дип үз-үземне мактап куям, әлбәттә, эчтән генә...
Бөгелмә вокзалында мине «тоттылар». Инза Мәскәү тимер юлына карый икән. Ә Казан – Горький тимер юлында... Кем уйлаган бит, бер юнәлешкә ике тармаклы тимер юлы бара дип...
Билет бирмәделәр. Проводник солдат кешене рәнҗетә димени, болай гына утыртты, буп-буш вагонда Казанга чаклы беръялгызым утырып бардым. Поезд кузгалуга үлеп ашыйсым килә башлады. Табындагы бәлешләр, гөбәдияләр, кызыктырып, күз алдымнан үтә. Үкенү – хистән тамак ягына күчте менә...
Унынчы октябрь, кояшлы җылы көн. Бауман урамыннан киләм, козырёк астыннан ишелеп чәч бөдрәсе тирбәлеп бара. Хәрбиләр каршыга очрый, нишләп мондый җылы көндә шинель, бүрек кигәннәр бу мокытлар, дип аптырыйм.
Казанны беренче тапкыр күргәндә шаккатырган теге манараны үтүгә, җиңенә патруль тасмасы бәйләгән капитан һәм ике солдат туктаттылар мине. – Капитан Карпенко, – дип честь бирде офицер. – Оборона министрының кышкы киемгә күчү турындагы 1 октябрьдә чыккан приказы сезгә таныш
түгелмени? – диде.
– Таныш түгел. Мин авылдан килеп ятам, ялдан, – дим.
Карпенко хәрби билетымны алды.
– Комендатурадан барып алырсыз, – дип адресны язып бирде. – Аның өчен
башта чәчегезне алдырасыз, китель якасындагы купшы нәрсәләрне сүтеп ташлыйсыз. Бил каешыгыз чын каеш, уставка каршы килә, алыштырасыз. Погоннарыгыз да уставча түгел. Анысын частегезгә кайткач үзгәртерсез. Хром итегегез... Болай булмый. Кирзага алыштырып киегез.

Шулай итеп, мин патруль капитан әйткәннәрне үтәп, документымны алып чыкканда кич булган иде инде.
Вокзал комендатурасында минем төзәтелгән кәгазьне әйләндерә-әйләндерә карадылар.
– Бөгелмәгә ничек кайттыгыз? – дип сорадылар.
– Самолёт белән, үз хисабыма.
– Син бай икәнсең бит. Бер сум җитмеш ике тиен штраф түлә, алай булгач,
– диделәр.
Мәскәүгә барып җиткәч, поезд Кызыл мәйдан янына килеп туктар, күпме
тапкырлар рәсемен ясаган Кремльне, ниһаять, якыннан күрермен, дип уйлаган идем.
Кеше өстендә кеше мыжгып торган Казан вокзалына килеп төшкәч, аңладым, монда Кремль кайгысы юк икән. Ничек метрога төшәргә, Белорусь вокзалына кай якка барырга – менә мәсьәлә!
Агымга ияреп төштем метрога. Каршыга поезд килеп туктады. «Белорусь» вокзалына бару өчен шушы поездга утырыргамы?» дип сорыйм. Бик затлы киенгән ханым минем солдат капчыгыма, иске чемоданга чирканып кына карап куйды:
– Укыгыз, стенада язылган бит, – диде.
– Арада поезд тора ич, укый алмыйм... – дим.
– Поезд киткәч укырсыз, – диде бу салкын гына.
Мин телсез калдым. Менә сиңа Мәскәү, күпме табынып йөргән башкалада
шушындый кешеләр яши микәнни?!
Шул мәлдә яныма бер ир кеше килеп басты.
– Сезгә Белорусь вокзалынамы? Киттек, – дип чемоданымны алды. Барам
мин моның артыннан, әле уңга борылабыз, әле сулга, эскалатор белән бер өскә менеп, бер төшә торгач, ниһаять, поездга утырдык. Бик тиз килеп җитте үзе. Күтәрелдек өскә. Җилле ишекләрдән чыгуга, ярдәмчел ир кешем:
– Әнә, каршыда Белорусь вокзалы, – диде. Мин, шулкадәр күңелем булып, нинди яхшы кешеләр бар бу дөньяда дип, чемоданымны кулыннан алыйм дип, үрелгән идем:
– С вас, молодой человек, рубль пятьдесят, – димәсенме. Каушый-каушый гына акчаны санап бирдем. Вәт сиңа Мәскәү!
Смоленскига билет юнәткәч, вокзалның бер аулак почмагына барып йомылдым да, поезд килгәнче җиде сәгать буена бер яры да кузгалмадым. Каядыр мин күрергә хыялланган Мәскәү дөньясы шаулый. Бу хәлемдә миңа башкаланы борчырга ярамый. Әз генә башыңны чыгар яктыга, берәрсе орылып китәчәк, бәйләнергә бер-бер сәбәп табачак. Чөнки син – аска салып ятсаң да, өскә ябынып ятсаң да тузмый торган дөя йонлы шинель кигән солдат, бары солдат кына...

Дәвамы бар.

"КУ" 1, 2017

Фото: pixabay