Илбашы (дәвамы)

Романның башын монда басып укыгыз.

Янәшәлек
Мөселман халыклары телендә Иерусалимның атамасы «әл-Кодес» була. Шуннан татар исеме Котдус, рус фамилиясе Кутузов килеп чыга. Кот – бәхет, җан мәгънәсендәге гарәп сүзе. Кодес – игелек, мөкатдәс, изге. Бәлки, «кодекс» сүзе дә шуннан яралгандыр әле. Кодекс – кануннар җыелмасы, тәртипкә, бәхеткә, котка ирештерүче кагыйдәләр, дип тә шәрехләргә була.
Иерусалимны зиярәт иткән чакта, бигрәк тә «Зар дивары» («Стена плача») янында үзеңне күк капусы ачылганны күргән кебек хис итәсең. Гыйбадәтханәнең ишегалдына килеп керүгә, кешене ниндидер могҗиза урап ала, таш диварның эче шомлы да, серле дә гүелдәү белән тулган. Әйтерсең лә бу гүелдәү күктән – Тәңредән килә. Баксаң, инанганнарның Тәңрегә ялваруы-зарлануы шулай гүелдәү авазы чыгара икән. Яһүдләрнең изге китап тотып, диварга йөзләре белән басып гыйбадәт кылганнарына битараф калып булмый. Инанучы яһүд халкының гасырларга сузылган фаҗигаләрен уйлап, ул фаҗигаләрнең тагын да кабатланмавын теләп Аллаһка ялваруларын күреп күңел тула, тамакка әче төер утыра.
«Зар дивары» янында ук Йосыф мәчетенә алып чыга торган баскычлар бар. Моңа Минтимер дә, аның белән килгән якыннары да шаккатты.
Яһүдләрнең фөрьядын тыңлаганнан соң, Татарстан вәкилләре Йосыф мәчетенә алып бара торган баскычтан йөри башлады.
Минтимернең вөҗүдендә аңлатып булмас тойгылар, хисләр пәйда булды. Ике бөек дин янәшә яши. Тыныч, дустанә яши. Гасырлар буе яһүд белән гарәп халкы үзара сугышып гомер иткән. Әмма монда изге урын, котлы урын, ике халык та Бөек Кодрәт иясенә баш орган. Алар тигез.
Бу тойгылар, бу хисләр зиһниятне кузгатты. Менә шушы тигезлекне, тәңгәллекне үз Казанында да сакларга тырышкан көне иде Минтимер Шәймиевнең.
Кол Шәрифнең изге рухын, Кол Шәриф мәчетен, Кол Шәриф һәйкәлен мәңгеләштереп калдыру, Изге Болгар хәрабәләрен яңадан торгызу фикере дә Минтимернең зиһенендә әл-Кодес шәһәрендә яһүд әхрамыннан изге Йосыф мәчетенә күчкән чакта уянгандыр, бәлки.
Уянуын уянган, әмма тора салып Кол Шәриф мәчетен торгыза башласаң, Казандагы христианнар, руслар ни әйтер?
Минтимер Шәриповичның иңенә бик авыр, чишелмәслек мәсьәлә килеп төште. Кырыкмаса кырык сәяси мәсьәләләр, халыкны торак белән тәэмин итү мәшәкате, Мәскәү һәм чит илләр белән катлаулы мөнәсәбәтләр хәттин ашкан...
Хәлбуки, борынгы биналарны торгызу Минтимернең башка вазифаларыннан бер дә ким түгел. Дөресен генә әйткәндә, Кол Шәрифкә һәйкәл салу, Болгарны торгызу башка бөтен проблемалардан да өстен иде. Боларны җиренә җиткезеп эшләү өчен, ул бөтен вак-төяк һәм артык катмарлы проблемаларны да чишәргә, сират күперен узарга, уртак бер фикергә килеп хәл кылырга тиеш иде. Һәм, яшерен-батырын түгел, ул «эт өрә торыр, бүре йөри торыр» принцибы буенча эш йөртергә мәҗбүр иде.
Әгәр дә Шәймиев җитәкчелегендә иң башлап сигез манаралы Кол Шәриф мәчетен төзергә керешсәләр (сүз иярә сүз чыккач, әйтик: бу мөселман-татар архитектурасының гүзәл үрнәген җимерсәләр дә, аның сызымнарын Мәскәүгә алып китәләр, Кол Шәриф мәчетеннән күчереп салынган Василий Блаженный чиркәве Мәскәүдәге Кызыл мәйданның иң күркәм архитектура истәлекләреннән санала), нигә Шәймиев үз татарын гына кайгырта, нигә рус һәйкәлләренә игътибар итми, дип, ихтимал, буза куптарырлар иде.
Һәм 1995 елда берьюлы, бер Указ нигезендә, Казан Кирмәнендә Кол Шәриф мәчетен һәм Благовещение соборын торгызу эшләре башланды.
Бу хәбәрне ишеткәч, Казанда яшәүче руслар чиксез куанды, ә татар милләтчеләре өчен әлеге хәбәр утка керосин сибү белән бер булды, алар:
– Ни эшли ул Шәймиев? Шәймиев татар җанлы түгел! Аңа чиркәү төзәтергә кирәк! – дип ризасызлык белдерде.
Шәймиев шулай буласын алдан ук белә иде. Ул эчтән янса да, тыштан сабыр булды. Вакыты җиткәч, аны татарлар аңлаячак. Һичшиксез, аңлаячак! Һәм аңладылар да! Благовещение соборы яңартылгач, олы бәйрәм ясап соборда литургия узып киткәч, Кирмән уртасында, иң калку урында гүзәл бина – Кол Шәриф мәчете калкып чыккач, татарлар аңлады: Шәймиев акыллы
эш йөртә, ул ике якны да тигез тотарга тырыша.
Казанның – Татарстанның ике символы булды: Сөембикә манарасы һәм
Кол Шәриф мәчете.
Бу гамәл татарларның горурлыгын арттыра төште, аларның Илбашына
хөрмәте дә икеләтә артты. Читтән килгән кунакларның Кол Шәриф мәчетен күреп соклануы татарларның иелгән башын бераз күтәрә төште.
Бу фагыйлияте белән, Минтимер Шәймиев үзенә дә мәгънәви һәйкәл салды.
 

600–800–1000
Фикрәт Табиев хакимлек иткән чакта, бөтен Татарстан, бөтен татар халкы, Казанга нигез салынуга 800 ел була, дип ду килде, рәсемле букчалар, открыткалар, түш билгеләре ясап сата башладылар. Ләкин бераздан сүз таралды: имеш, Казанга 600 ел гына икән, имеш, Табиев бу бәйрәмне тыйган икән, диделәр. «Ура» кычкырып башлаган идек, «каравыл» кычкырып тын калдык.
Табиев, чыннан да, бер җыелышта (сорауларга җавап вакытында) әйтте:
– Мәскәүдән дә борынгырак буласыгыз киләмени? (Вы что? Хотите быть древнее Москвы?) – диде.
Әлбәттә, бу – Табиевның үз сүзе булмагандыр, аны Мәскәүгә чакыртып, Казаныңа кайтып шулай әйт, дип шелтәләгәннәрдер.
Минтимер Шәймиев Илбашы булганнан соң, бу мәсьәлә яңадан калыкты. Җитди археологлар, тарихчы галимнәр, нумизматлар Казан каласына нигез салынган вакытны ачыклый алды: пайтәхет 1005 елда корыла башлый. Һәм Казанның меңьеллыгы гөрләп, шаулап, тантана белән узып китте. Машалла! Чыннан да, Казан Мәскәү салыначак урында җилләр уйнаган чакта ук төзелә башлаган икән.
 

Кол Шәриф һаман көрәшә
Мәскәүдәге Кызыл мәйданда илне тышкы дошманнардан коткарып калган ике каһарманга куелган һәйкәл тора.
Россия Президенты Владимир Путин әйткән сүз (2010 ел, 27 декабрь):
Чит ил яулап алучылары (ул чагында – поляклар) Мәскәүне басып ала, һәм рәсми идарәчеләр, йомшак кына әйткәндә, тулысынчы каушап кала. Ватанны сакларга-якларга кем күтәрелә соң? Гап-гади кешеләр. Каян килеп чыга соң алар? Аларны бергә туплаучы җитәкчеләрнең берсе – гражданин Минин, аның һәйкәле Кызыл мәйданда тора. Хәтерлисезме Минин белән кенәз Пожарский һәйкәлен? Кем соң ул Минин? Гап-гади бер гражданин, чыгышы белән – татар. Ул бөтен малын ватанны сакларга бирә, кешеләрне көрәшкә күтәрә, кенәз Пожарский белән Мәскәүне коткарырга яуга чыга. Һәм алар Мәскәүне дошманнардан азат итә!
Сүз иярә сүз чыккач әйтик: Дмитрий Пожарский – үзе дә болгар-татар нәселле кенәз. Ул – Кубрат ханның турыдан-туры торыны. Аның анасы Кубратның улы Котрактан килә, Пожарскийның атасы – кыпчак ханының оныгы.
Татар кешесе Көҗмә (Кузьма) Минин (Миңлебай) Урта Идел буенда башлап җибәргән ватанпәрвәрлек хәрәкәте тиздән бөтен мәмләкәтне каплап ала. Мәскәүне дошманнардан азат иткәннән соң, Минин, керәшен татары буларак, чиркәүгә кереп, татарча гыйбадәт кыла. Аның үз исеме Кириша була, ихтимал, ул «керәшен» сүзеннән килеп чыккандыр.
Алдарак искәртелгәнчә, Кызыл мәйданда татарларга кагылышлы тагын бер гүзәл бина басып тора. Ул – Василий Блаженный соборы. Күз явын алырлык матур бина бу. Манаралары чалма кебек ясалган. Рус тарихчысы Михаил Худяков «Очерки по истории Казанского ханства» дигән китабында язганча, Кызыл мәйдандагы бина – Кол Шәриф җәмигъ мәчетенең күчермәсе икән. Ул мәчет сигез манаралы булып, хәзерге Благовещение соборы урынында торган. Җиңүчеләр, гүзәл мәчетне җимереп, сызымнарын Мәскәүгә алып китеп, Василий Блаженный соборын корып куйган, имеш...
Илбашыбыз Минтимер Шәймиев, ярдәмчеләре белән киңәш-табыш иткәч, тарихи биналарны, һәйкәлләрне саклау өчен, Казан Кирмәнен музей-тыюлык итү максатын куйды. Форсаттан файдаланып, Кол Шәриф җәмигъ мәчетен дә торгызмак булды. Шушы теләк белән ул тиешле оешмаларга, Мәскәү, Европа белгечләренә, ИКОМОС белән ЮНЕСКОга, Венеция Хартиясенә дә мөрәҗәгать итте.
Әмма җавап-нәтиҗәләр куаныч китермәде. Борынгы биналар уртасында Кол Шәриф мәчетен корып куйсагыз, Казан Кирмәнен, музей-тыюлык буларак, ЮНЕСКО кабул итмәячәк, диделәр.
Монда халыкара хокук белгечләренә дә, үзебезнең тарихчыларга да эш җитәрлек иде. Кол Шәриф мәчетен торгызып музей-тыюлык ясау өчен, бөтен зиһниятне, акыл шәрифләрен эшләтергә кирәк иде. Кайчандыр баскынчылар җимергән мәчет урынында чиркәү утыра. Благовещение соборын без яңартырбыз, әмма Кол Шәрифнең рухы рәнҗеп ятар бит. Гаделлек хакына, бәлки, искәрмә буларак, Кол Шәрифнең рухын кайтарырга кирәктер.
Казан белгечләре дә, халыкара хокукчылар да әйләнеч юллар белән булса да җаен тапты, шөкер: Благовещение соборы да, Кол Шәриф мәчете дә, Сөембикә манарасы да, Кремль дә музей-тыюлык булып теркәлде, Аллага шөкер!
Гомумән, Кол Шәриф җәмигъ мәчете белән Сөембикә манарасы, Болгар тарих-археология комплексы – Татарстанның, юк, Татарстанның гына түгел, бөтен татарларның йөзек кашы.
Минтимер Шәрип улы Шәймиевнең каһарманлыгын киләчәк буыннар бәяләр. Әмма бүген үк икърар итик, егетләр: Татарстанның кайсы җитәкчесе Кол Шәриф җәмигъ мәчетенә җан өрде? Казанның хәзер ике бөек символы бар: манара очына алтын һилял (яңа туган ай) куелган Сөембикә манарасы, Кол Шәриф мәчете! Казанга килгән кунаклар да, транспортта узып барган мосафирлар да Сөембикә белән Кол Шәрифкә карамыйча уза алмый. Бу – безнең горурлыгыбыз!..
Җимерелеп беткән, хәрабә хәленә килгән Болгарны кайсы җитәкче торгызырга алынды? Бүген Болгарга чит илләрдән, бөтен Россиядән халык агыла. Бу – безнең горурлыгыбыз!..
Минтимер, тарихи һәйкәлләрне торгызырга алыныр алдыннан, алар турындагы тарихи-фәнни материалларны тәфсилләп өйрәнә башлады. Ул Казан Кирмәне буйлап сәгатьләр, көннәр дәвамында йөрде. Кем ул Кол Шәриф? Башка кеше ихтыярындагы колмы ул? Әллә Аллаһның колымы, бар вөҗүде белән дингә бирелгән шәхесме? Казан яулап алынган вакытта, ул кайда булган? Аның язмышы ничек тәмамланган? Әлбәттә, рухи җитәкче, шәйхелислам, сәедләр токымы Кол Шәриф илгә афәт килгәндә кул кушырып утыра, качып китә алмый. Минтимер тарихчылар, археологлар күрсәткән җирләрдә күп уйланып йөрде, һәм аның зиһенендә ватан азатлыгы өчен көрәшчеләрнең сурәте җанлана башлады... Кол Шәриф качып китмәгән, дошман ягына чыкмаган, ул халыкны азатлык сугышына – җиһадка күтәргән һәм батырларча һәлак булган!
 

Шәһидлек
1552 ел, 2 октябрь.
Баштанаяк коралланган сәед Кол Шәриф сигез манаралы мәчетенә таба йөгерде. Шәкертләрнең барысы да, коралланган килеш, аны көтә иде. Ике рәкәгать намаз укылды, аннан соң сәед Кол Шәриф хәзрәтләре соңгы вәгазен сөйләде.
– Әгузү билләһи минәш-шәйтанир-раҗим, бисмилләһир-рахмәнир-рахим. Әссәламәгаләйкүм!
Фарыз залы гүелдәп җавап кайтарды:
– Вәгаләйкүмәссәлам!
– Шәкертләрем, бүген дәрес булмый. Сез бүген дарелфөнүн шәкертләре
түгел, сез бүген – яу ирләре! Барыгыз да яу киемнәрен киегез! Сөембикәбез үзен корбан итте, Ядигәр хан да әсир төште. Яугирләребез кырылып бетте. Авыр туфраклары җиңел булсын. Иннә лилләһи вә иннә иләйһи рәҗигун. Мәскәү күз яшьләренә ышанмый! Бары бер юл кала – кылыч! Кылыч белән кергән – кылычтан кичәр.
Сөекле шәкертләрем! Мин сезне кылыч тотып Мәскәү капкасына барырга өндәмәдем. Мәскәү үзе килде Казан капкасына. Мин сезне Өстүк, Муром калаларын таларга да өндәмәдем, Өстүк белән Муром үзе килде Казанга яу белән. Мин сезне җиһад өчен кылыч тотарга өйрәттем. Вакыт җитте, шәкертләрем. Коръәнне янга куеп, Коръәнне җанга алып калкынырга форсат җитте. Капка төбендә дошман тора. Казан эче тулы кяферләр өере йөри. Кырым безгә ерак, ярдәм килмәс. Бүген Кырымның үз хәле хәл. Нугай килмәс, анысы – Мәскәү тарафдары. Башкорт та килмәс ярдәмгә, арабызда – Урал таулары. Көчебез дә аз, дарыбыз да юк, тупчыларыбыз да үлеп бетте. Кошчакны саттылар. Сөембикәбез корбан булды. Нишләмәк кирәк, шәкертләрем! Ләкин һәрберегезнең кулында икешәр кылыч бар. Кылыч сынса, билхәнҗәрләр кынысыннан чыгар. Хәнҗәр сынса, тешегез, тырнакларыгыз, нәфрәтегез бар. Безгә бүген җиңү булмас. Җиңү булмасын белгән көенчә, ни өчен бикяр шәһид китик яшьләй, дип әйтүчеләр дә бардыр арагызда. Вак җаныгыз бәрабәренә коллыкмы сатып алырсыз, шәкертләр? Мордар Камай мирза кеби, ике яклы пәке Ядигәр кеби, нәҗес Харис мирза кеби, Мәскәү әнчекләре Ширин Булат, Солтан бәк кеби? Шуны телиме кайберәүләр?..
– Әстәгъфирулла! – дип гүләде мәчет.
– Аллаһ исеме белән әйтәмен ки, андый кеше булса, китсен Иван ыстанына, аңа юл ачык. Валлаһи, димен ки, аңа кагылучы булмас. Аңа үпкәләүче дә булмас. Мин эчтән генә уйлармын: ничәмә-ничә еллар мин бу кешегә вәгазь сөйләдем, вәгазем бикяр, бифайда булган икән. Мөэмин кабыгы астында монафикъ, мөшрик, кяфер, потпәрәст асраганмын икән, дип сызланырмын. Бармы арагызда исән калмак эстәгән берәүсе? Исән калып, гасырлар буена кол булып яшәргә теләгәннәр бармы?
– Юк! – диде шәкертләр.
– Машаллаһ! Балаларым, ачыгыз Коръәни Кәримне, табыгыз «Бәкарә» сүрәсенең 154 нче аятен. Дөрес, сез аны яттан беләсез: үә ләә тәкъуулүү, лимәй юкътәлү фии сәбилилләһи әмүәәтүм әхйәәүү – Аллаһ юлында һәлак булганнарга «мәет» димәгез. Алар үлми, алар, шәһид китеп, турыдан-туры Аллаһ хозурына барачак. Без дә шәһидләр. Без изге сугышта, җиһадта, Аллаһ юлында шәһид китәчәкбез. Аллаһ әмер итеп, ичмасам, берәрегез генә исән калып, иманын ташламаса, сөйләсен балаларына, оныкларына, сөйләсен торыннарына: без сугышып, аягүрә шәһид киттек. Әйе, җиңү безгә булмас. Дошман изге мәчетләребез өстенә хач кадаклар, ата-бабаларыбызның баш сөякләреннән үзенә һәйкәл салыр. Салсыннар! Вәхшилеккә дә гыйбрәт һәйкәлләре кирәк. Казан каласыннан таш өстендә таш калмас. Әмма вәхшилек дәлиле, нәҗеслекнең шаһиты буларак, каберләребез өстендә алар салган һәйкәлләр калыр. Ләкин безнең рухны, безнең җанны алар кимсетә алмас! Кимсенгәннәр, чыдый алмаенча, шул хачларны, тәреләрне, шул һәйкәлләрне шартлатырга, көлен күккә очырырга теләр. Шартлатмагыз дошман һәйкәлләрен! Зинһар, шартлатмагыз! Без вәхшиләр түгел. Шартлатмагыз каберләребез өстенә салынган чиркәүләрне. Алар – вәхшилекнең тере шаһитлары. Шартлатмагыз тере шаһитларны! Әмма сез, исән калганнарыбыз, оныкларыбыз, шул чиркәүләрдән дә, шул һәйкәлләрдән дә биегрәк, мәһабәтрәк мәчетләр салдырыгыз. Без – җимерүче халык түгел! Без – төзүче халык! Аларның үз дине, безнең үз динебез, әлхәмдүлиллә! Ләәкум диинүкум үәлийәддиин. Рухыбызны җиңә алмагач, дошман әнчекләре гайбәт тарата безем падишаһларыбыз турында. Сафа Гәрәй хан, имеш, сәрхуш булган. Сөембикә, имеш, фәлән-төгән кылган икән. Ышанмагыз сез нәҗесләрнең сүзенә. Ышанмагыз!
– Әстәгъфирулла! Ышанмабыз! – дип кычкырды шәкертләр.
– Балаларым, торыннарым, сезнең арада да булыр Мәскәүгә ярарга тырышып динебезне сүгүчеләр, хан-падишаһ һәм тарихыбызны хурлаучылар, изге ханбикәбезне дә кимсетерлек лаф оручылар. Ышанмагыз сез андый нәҗесләрнең сүзләренә. Без шаһит аларның сафлыгына. Без шәһид Аллаһ юлында. Биззат хирыс адәмнәр вак җаннары хакына олуг җаннарны сатып көн күрә. Иле барның – Иблисе булыр. Казанны җимерерләр, яугирләребез кырылып бетәр. Ләкин узар заманнар, шушы урында, безнең кан коелган җиребездә рухыбыз, манараларыбыз янә калкыр.
– Янә калкыр!
– Инанамын ки, торыннарым, менә шушы җирдә, без шәһид киткән урында, Кол Шәрифнең рухы сезгә вәгазь укыр! Аллаһу әкбәр!
Бөтен шәкертләр дә аякланды, аларның кулында кылыч, ук-җәя, сөңгеләр иде. Беравыздан тәкбир яңгырады:
– Аллаһу әкбәр, Аллаһу әкбәр! Ләә иләәһә илләллаһу, Аллаһу әкбәр, Аллаһу әкбәр, вә лилл хәмде!
Бу яшь егетләрнең барысы да һәлак булды, Кол Шәриф үзе дә җиһадта шәһид китте. Иннә лилләһи вә иннә иләйһи рәҗигун! Урыннары җәннәттә булсын!
Җиһад сугышында үлгәннәргә мәет димәгез, алар мәет түгел! Алар мәңге-мәңге үлемсез! Алар Аллаһ янында!

Без җимерүче халык түгел
Татарлар Һиндстанны җимерер өчен түгел, төзер өчен яулап алды.
Җәвәхәрлал Нәһру

Элек, имеш, Казандагы ял бакчасының капкасына «Татарларга һәм этләргә керергә ярамый» дигән язу эленгән булган. Татарларны Казанга да кертмәгәннәр. Авылларыннан куптарып, шәһәрдән 40 чакрым ераклыкка куганнар.
Әле 50-60 еллар чамасы элек кенә, Казанны яулап алганда һәлак булган рус сугышчылары каберлеге өстендәге һәйкәлгә ат башы кадәр хәрефләр белән «В честь победы над татарами» дип язылган иде.
Ярый, халык сүз әйтә башлагач, ул язуны цинк йөгертелгән калайлар белән каплап куйдылар. Ләкин халык барыбер әледән-әле бу һәйкәлгә үзенең ризасызлыгын белдерә килде. Аннан соң татар зыялылары, теге һәйкәл янәшәсендә шәп мәчет корып куярга кирәк, дип тәкъдим итте.
Ләкин Шәймиевнең фикере башка юнәлештә иде. Ул күп уйлады бу хакта, уйлый-уйлый башы катты, күп тарихи китаплар укый-укый, ниһаять, бер нәтиҗәгә килде. Һәм ул инде тарихи шәхесләребезне хыялында күрә, алар белән сөйләшә, алардан киңәш сорый иде.
 

Хыяллар тормышка ашканда
2009 елның 30 декабре, сәгать кичке алты.
Яңа елның үз вазифаларына керешер вакыты җитеп килә, Мәскәү Кремлендә хөкүмәт әгъзалары Яңа елны каршы алырга җыена. Шунда Россия премьер- министры Путин Татарстан Президенты Шәймиевне кабул итте.
Керә-керешли дип әйтерлек, Минтимер Шәрипович сүз башлады:
– Владимир Владимирович! Сез беләсез инде, мин Президентлыктан китәргә булдым, – диде. – Беләм, Казан сезгә бик ошый, Казан Кремлендә собор чиркәве белән янәшә мәчет басып тора. Сез безгә чит ил вәкилләрен, чит дәүләт башлыкларын юллыйсыз. Без толерантлык үрнәге булып торабыз, төрле дин тоткан милләтләрнең үзара дус, тату яшәү үрнәге башкаларга да бик кирәк. Бездә ике һәйкәл, федераль әһәмияткә ия ике дин йорты. Әйдәгез, шуларны торгызып, матурлап бөтен җиргә күрсәтик әле! Иделгә сәяхәтчеләр күпләп килә, шулай эшләсәк, сәяхәтчеләрнең саны күпкә артачак. Ә сез бүлеп биргән 15-16 миллион сум акча биналарны җимерелүдән туктатыр өчен дә җитми. Ә бу һәйкәлләр бит федераль әһәмияткә ия. Әйдәгез, иллегә илле булсын!
– Ничә сум кирәк? – дип сорады Путин.
– Өч-дүрт ел дәвамында, һич югында, яртышар миллиард.
– Һәр бина өченме?
– Юк, еллык бюджет. Аермаенча. Без Кремльне дә шулай аяіка бастырдык.
Бу бик тә кирәкле гамәл. Без фонд оештырырбыз, калганы халыкның ирекле рәвештә кергән акчасына булыр. Мин ышанам, халык безгә терәк булыр, дим. – Әйдәгез болай итик – бер елга 400 миллион! Федераль бюджеттан һәм
тәңгәл күләмдә Татарстан бюджетыннан.
Шәймиев сүзне озакка сузмыйча риза булды.
Менә шуннан Бөек Болгар белән Зөя каласын торгызу эше башланды.
Бу гамәлләр Татарстанны килеп күрергә теләүче сәяхәтчеләрнең санын күпкә арттырды. Ә иң әһәмиятлесе – Шәймиевнең әлеге гамәлләре халык күңеленә хуш килде!
 

Эшләмәгән закон зарар эшли
Кабул ителеп тә, закон эшләмәсә,
ул – җинаять.

Минтимер Шәймиев
Татарстан Республикасы Конституциясенең 14 нче маддәсендә: «Татарстаннан читтә яшәүче татарларның милли мәдәниятен, ана телен, үзенчәлекле йолаларын сакларга Татарстан ярдәм итәчәк», – дип язылган.
Конституциядә маддә бар, ләкин закон юк. Ун ел узып китте бит инде югыйсә. Бу бит Илбашының республика күләмендәге тулы вәкаләтенә керә.
Советлар Союзында яшәүче татарлар бик күп иде. Бигрәк тә Урта Азиядә. СССР таркала башлауга ук, идея килде: барлык татарлар да Татарстанга кайтсын. Халык депутаты Фәүзия Бәйрәмова әйтте:
– Татарларны Татарстанга кайтару өчен закон кабул итәргә кирәк! – диде.
Шәймиев бу тәкъдимгә каршы төште. Һәм халык хадимнәренең күбесе Илбашы яклы иде. Ни өченме?
– Кайткан татарларга без нәрсә тәкъдим итә алабыз? – дип сорады Илбашы. – Карагыз сез: фатир алыр өчен озын чиратлар, балалар бакчасына чиратлар һәм авыр чишелә торган башка мәсьәләләр... Әгәр дә Татарстанга миллионнан артык кеше кайтып төшсә? Алар зур өметләр белән кайтыр, өметләре акланмаса, күңелләре төшәр, безгә үпкәләр. Безнең җирле халык та алардан риза булмаячак. Өстәмә киеренкелек килеп чыгачак. Уйлашырга кирәк, кулдан килгәнне эшләрбез, җаен табарбыз. Конституциядә каралган юнәлештә даими эш алып барырбыз.
Шуңа күрә ул турыда закон кабул ителмәде. Законны кабул итәсең икән, аны үтәргә кирәк. Нигә, үти алмаган көенчә, халыкны өметләндерергә?
 

Иман нуры
Аллаһ (диненең) нурыннан кайсы (диннең) нур(ы) күркәмрәк? Без Аллаһ (диненә, Коръән) нурына коендык.
Коръән, 2:138
– Шәймиев Советлар вакытында коммунист иде, хәтта Татарстан коммунистларының җитәкчесе дә иде. Коммунист ул – дәһри, динсез кеше дигән сүз. Хәзер әнә дөньяда булмаган зурлыктагы Коръән эшләтте, Кол Шәриф мәчетен төзетте, Болгарны яңартты...
– Шәймиев Зөя каласын да яңартты, әмма ул христиан булды дигән сүз түгел бит әле.
Үзара сөйләшүләрдән

Минтимернең бу сорауга җавабы күп кешене канәгатьләндермәс, бәлки. Әлбәттә, ул – мөселман ата-анадан туган шәхес. Моның өчен «кем ул мөселман кешесе?» дигән сорауга җавап бирергә тырышырга кирәктер. Кем намаз укый, кешеләргә игелек кыла, кем шәригатьчә яши... Шәймиев, башка бик күп татарлар кебек үк, бу кагыйдәләрнең барысын да үти алмый.
Шәймиевнең җавабы:
«Әгәр дә Аллаһы Тәгалә, мөселман ата-анадан туганыма күрә, мине ничек бар, шулай кабул итсә, мөселман буларак, мин үземне бәхетле санар идем. Бу мәсьәләне Тәңре хәл итә! Мин башка бер динне тотмыйм. Анам динле гаиләдә үскән, аның бабасы да, атасы да динле, энесе хәтта мулла булган.
Безнең Татарстан – күп динле дәүләт. Дин дәүләттән аерылган. Мин югары дәрәҗәдәге җитәкчеләрнең мәчеткә, чиркәүгә йөрүен һич гаепләмим. Ихластан ышансалар, йөрсеннәр. Президент буларак, мин ниндидер күләмдә урталыкны тотарга тырыштым. Ә адәми зат буларак, күп кеше катнашкан гыйбадәтләргә бара алмыйм, мин әле бу эшкә әзер түгел. Минем иманым – күңелемдә, һәм ул иман җаныма куаныч өстәп тора. Мин үземне мөселман дип саныйм, гәрчә шәригать кануннарын төгәл үтәп бара алмыйм. Ни өчен әле мин ялганларга, үз-үземне алдарга тиеш? Бу иң башта үз намусым каршында монафикълык булыр иде. Ә Аллага ышануым бар, шөкер. Ләкин ихлассыз гына мәчеткә йөрү әхлаклылыкмы икән? Әтием атеист булса да (бәлки, ул атеист булып күренергә генә тырышкандыр), авыргач, шәригатьчә яши башлады...»
Ислам җәмгыять, дәүләт һәм башка диннәр өчен куркыныч түгел. Коръәндә язылган: кем Коръәнгә ышана, Аллага да, ахырзаманга да ышана һәм башкаларга игелек кыла, шуңа савап булыр, аны Алланың әҗере көтәр. Ислам, нигездә, тынычлыкка, толерантлыкка өнди. Беренчедән, ислам дине Идел буенда 922 елга чаклы ук киң җәелгән була. Бу безнең илебезгә очраклы гына китереп кертелгән дин түгел, Россия җәмгыятенең нигезе булган православие белән беррәттән урын алган дин. Ислам дине бөтен кешелек өчен васыять әйтә: кеше җанын кыйма, якыннарыңны сөй, гаиләңне ныгыт, хезмәт ит.
Библиядә: «башка илаһларга табынма, потларга (кумирларга) табынма, кирәксә-кирәкмәсә дә минем исемем белән ант итмә, ял итәргә (Аллага гыйбадәт кылырга) онытма, ата-анаңны хөрмәт ит, гөнаһсыз кешене үтермә, зина кылма, урлама, ялган шаһитлык кылма, башкалар йортына басып кермә, көнләшмә», диелә. Ислам да, христиан дине дә әнә шундый әхлаклы кешеләрне тәрбияләргә тиеш. Аларның максаты уртак...
Исламны көч белән кертеп булмый. Ислам ягыннан нинди куркыныч янарга мөмкин кешелеккә? Янәсе, ислам байрагы астына сыенып җинаять кылучы террорчылар бар. Алар олы гөнаһ кыла... Инанамын ки, террорчыларның максаты – төрле дин кешеләрен чәкәштерү, дөньяны мөселманнарга каршы котырту. Без бу котыртучылар ягына авышырга тиеш түгел...
Анысы шулай, тик менә безнең кайбер муллалар, имамнар ни өчен Пәйгамбәребез васыятен тотмый икән? Алар иң кыйммәтле иномаркаларда җилдерә, миллион долларлар торган коттеджларда яши, балаларына, оныкларына кыйбатлы машиналар, фатирлар бүләк итә. Сәдака акчасынамы, әллә мәчетләр салдырыр өчен Гарәбстаннан җибәрелгән акчагамы шулай кылана алар?
Динебез тирәсендәге каршылыклар Илбашы өчен еш кына аерым бер катлаулы мәүзугъ була килде.
Канатлы барс сынын кабул итәр алдыннан, ул имамнарны киңәшкә чакырды. Имамнар барс сынын мәчет янына куюга катгыян каршы төште.
– Әгәр дә сез бу сынны мәчет янына куярга риза түгел икән, шулай булсын! Сез хәзер ислам, дин, Болгар турында күп сөйлисез, бик яхшы, сез бу һәйкәлләр турында кайгыртасыз икән, мактау сезгә!.. – диде Илбашы.
Беләсезме, җыелган имамнар арасында күбесе мәгънәви кыйблабыз Болгар белән кызыксынып та карамаган булып чыкты. Бер Тәлгат хәзрәт Таҗетдин генә Болгарга озак еллар буе шәкертләре белән барып гыйбадәт кылды. Ә исламны рәсми кабул итү урынына имамнарның күбесе барып та карамаган. Гаҗәпләнергә генә кала!..
Тукай да диннән түгел, аерым ишаннардан көлгән. Шагыйрь үзе динне бар вөҗүде белән кабул иткән. Вакытында аерым милләтчеләр шушы мәсьәләдә Тукайга кара ягарга да маташып карады. Юк, Тукай дингә каршы түгел, ул кайбер динчеләрнең ярамаган якларыннан көлә. Тинчурин да диннән түгел, әдәпсез, демагог, әхлаксыз ишаннан көлә. Тукай да, Тинчурин да саф динне әнә шул кибәк башлы ишаннардан тазартырга теләгән.
Дин җитәкчеләренә ана теле, татар тарихы сабакларын өйрәтәсе бар. Алар, Гарәбстанга барып, гарәп телен, динне өйрәнеп кайта, ә ана теле юк, татар тарихы юк. Андый мулла ничек итеп тулы мәгънәле вәгазь сөйли алсын? Шуңа күрә инде хәзер муллалар урыс телендә вәгазь сөйли башлады.
– Болгарда шәп мәчет төзелде, югары уку йорты – академия корыла, – диде Минтимер Шәймиев. – Һәм очраклы гына түгел. Болар – бик озак һәм күп уйлануларның нәтиҗәсе. Теләк изге, монда, имамнарны сыйфатлы тәрбияләү максаты белән, шундый яхшы шартлар тудырыла. Без төрле мәдрәсәләрдә укыган ихлас инанучы егетләрне бер урынга тупларга һәм, аларга ныклы белем бирүне максат итеп, абруйлы дин әһелләрен, дин галимнәрен чакыртырга тиеш.
Бирсен Ходай! Амин, шулай була күрсен берүк!
Россия Ислам институты имамнар әзерләү белән актив шөгыльләнә. Болгардагы академия турында сөйләгәндә, без, дин әһелләренә тагын да тирәнрәк белем бирү өчен, мәркәз корабыз.
Кеше имансыз яши алмый. Иң мөһиме: изге хисләрдә уйнап, халыкның башын катырмаска иде. Кеше өмет, иман белән яшәргә тиеш. Иман башка диндәгеләргә каршы эшләргә тиеш түгел.
Бер дин эчендәгеләр дә төрле мәзһәпләргә, секталарга бүленеп, фанатикларга әверелеп бетәргә мөмкин. Коръәннең үзендә язылган: диндә артыгын кыланмагыз, хәттин ашмагыз, диелгән...
Чыннан да, Татарстан мөселманнары арасында да төрлелек бар иде, кем әйтмешли, хәтта һәр имам аерым-аерым мөфтиятләр корырга тәдбир тоткан иде. Кемдер, намаз укыганда кулларны кендек тирәсендә түгел, йөрәк турысында тотып укырга, дип өйрәтә; кемдер, мәрхүмнәр кабере янында Коръән укылырга тиеш түгел, дип сөйләнә; хәтта кайбер муллаларның Коръән ашына түбәтәйсез килгән яшь егетләрне Коръәнне тыңлатмыйча мәҗлестән куып чыгару очраклары күбәйде. Беренче карашка кечкенә кебек күренгән аермалыклар да кешеләрне бер-берсеннән читләштерә, ызгыштыра, абыстай белән абыстай, мулла белән мулла аш мәҗлесендә «син дөрес укымадың, син дөрес әйтмисең», дип гауга куптара икән, бу инде бернинди кысага да сыймый.
Дингә кайту, тәүбә итү, җимерелгән мәчетләрне кайтару, яңадан торгызу чорына килеп җиттек, шөкер. Советлар вакытында Татарстанда нибары унөч мәчет эшли иде, Казанда – берәү. Бүген исә һәр авылда, һәр мәхәлләдә яңа мәчет балкып тора.
Дин иреге килгәч, берничә имам Татарстанда мөфти урыны өчен көрәшә башлады, үзләренә аерым мөфтият кору белән мәшгуль булды. Дин дәүләттән аерылган аерылуын, әмма дин җәмгыятьтән аерылмаган бит. Әгәр дә һәр имам үз мөфтиятен оештыра калса, мөселманнар аеры-чөере килеп бетәр иде.
Илбашы бу очракта ни кылырга тиеш? Милләтнең таркалуын, бердәмлеген югалтуын кул кушырып, битараф рәвештә күзәтеп утырырга тиешме?
Инде дә имамнар аерым ике корылтай җыярга ниятләгәч, ул аларны чакырып сөйләште.
– Бездә ислам бер, Коръән бер түгелмени? Без сөнниләр түгелмени? – диде аларга Илбашы. Татарларга, болгарларга, мишәрләргә, тагын әллә кемнәргә аерылырга торган халыкны инде дини секталарга да аерыйкмы?
Имамнар тарткалашты, киреләнде – кыскасы, алар риза түгел иде. Илбашы шунда үз холкына хас булмаган кырыслыкка күчте.
– Татарстан мөселманнарының бер корылтае булачак, Татарстанда бер генә
мөфти булачак! – диде ул. – Аңлашырга теләмисез икән, корылтай да үтмәячәк. Сезнең корылтайга бер генә вәкил дә килмәячәк! Төбәк башлыклары бер генә автобус та бирмәячәк, юллар ябылачак!
Ни өчен Илбашы әлеге эшкә килеп катнашты соң? Чөнки муллалар үзләре сәясәткә кереп китте. Президент бу эшкә битараф кала ала идеме?
Әгәр җәмгыять берничә дин һәм секталар аркасында фанатиклар өеренә әверелә икән, моның өчен Президент җавап бирергә тиеш, шул исәптән, яңа законнар кабул итеп булса да.
Шулай итеп, Татарстан вак мөфтиятләргә бүленүдән котылып калды.
 

Ватанпәрвәр
«Патриот» кәлимәсен ана телебездәге «ватанпәрвәр», «илсөяр», «ватансөяр» кебек сүзләр белән алыштырып булыр иде.
Минтимер Шәймиев, хакимияттә утырганда, ватанпәрвәрлек, йорт җанлылык, илсөярлек хисләре тәрбияләү максаты белән, бик күп чаралар уздырган иде.
Ә нәтиҗәсе кайда?
Шәһәр буйлап барганда, Шәймиев һәрвакыт уфтанып куя иде. Уфтану гына түгел, көрсенү иде ул. Көрсенмәслекмени, урам чүп-чар белән тулган: трамвай, автобус тукталышлары кулланылган билетлар белән түшәлгән; кеше автобустан төшкән, әмма билетын якындагы чүп савытына ташламаган; эчкән, әмма шешәсен чүплектә калдырмаган. «Шулай бервакыт, шәһәр читендәге табигать, ял бакчалары чиста булсын дип, чатырлар куеп, яшьләрне табигатьне чистартырга чакырдык. Яшьләр көлешә-шаярыша җыештырды инде, шунысына рәхмәт, ләкин чатырлар белән генә чисталыкны саклап буламы икән? Хакыйкать тирәндәрәк ята булыр – безнең миебездә», – дип искә алды бу җәһәттән Шәймиев.
Әйе, күмәк мал ул беркемнеке дә түгел, ә хосусыйлык, «минекелек» канда булырга тиеш. Уртак малны эт җыймас!
Дөрестән дә, бу гамәлләр, чаралар ватанпәрвәрлек тә, эчке культура да тәрбияләми. Яшьләргә кушканнар, алар мәҗбүр, аларны оештырып җибәргәннәр, җитмәсә – ял көне. Алар бу эшкә күңел ачу дип кенә карый. Ә үзгәрер өчен... Монда бер генә буын дәвамында түгел, күп еллар буе башка, үзгә мохиттә тәрбия алырга кирәк...
Чит илгә күчеп яки мәҗбүри качып киткәннәр патриотмы, түгелме? Әйтик, Йосыф Акчура, Әкъдәс Курат, Гаяз Исхакый, Садри Максуди, Муса Биги, Зәки Вәлиди, София Гобәйдуллина, Чыңгыз Әхмәров, Латыйф Хәмиди, Рудольф Нуриев... Алар ватаннарын сөймәгәнме, аларда туган илгә, Татарстанга тартылу, җирсү булмаганмы? Ничек кенә җирсегәннәр әле! Монда иҗат итәргә мөмкинлекләр кысан булганга, аларга сөекле ватаннарын ташлап китәргә туры килгән. Ә күбесе совет властен кабул итмәгән, алар ватанга түгел, режимга нәфрәтле булган.
Ә Сөембикә манарасы, Кол Шәриф мәчете, хәрабәләр арасыннан калыккан Болгар бер ватанпәрвәр татарлар өчен генә түгел, ул – ЮНЕСКО, бөтен инсаният байлыгы.
Йорт җанлылыкны өйдәге мохит, гаилә һәм халык йолалары тәрбия кыла. Шәһәр җанлыларны шәһәр мохите үстерә.
Илсөярне, ватанпәрвәрне бөтен ил тәрбияли.
Ватанпәрвәрлекне тарих, каһарманнарыбыз, легендаларыбыз, әдәбиятыбыз,
йолаларыбыз шәкелләштерә.
«Минем инануым, традицион мәдәниятем, анам теле, ни генә булса да, юкка чыгарга тиеш түгел.
Баланың дөньяга килүе, аерым алганда, һәрберебезнең тормышы – саф очраклылык, Алланың бүләге. Фәнчә аңлатканда, ул болай: чагыштырмалылык теориясе нигезендә, минем урында башка бер кеше утырыр иде. Соң, шушы бәхетле форсаттан файдаланып кал: башкаларга игелек кыл. Һәр фанатизм ул – башкаларга зыян, димәк, ул тыелырга тиеш. Сез миннән фанатик ясый алмыйсыз инде. Һәм миннән фанатик ясарга тырышмагыз да. Димәк ки, мин сабый чагымнан ук рөхсәт ителгәннәрне генә кылырга тиеш».
Минтимер Шәймиев 2013
 

Кантарлы милләт
– Без – аерым милләт! Безгә аерым дәүләт бирегез! – дип, янәмәсе, татарлар, керәшеннәр, башкортлар, нугайлар, мишәрләр, Кырым татарлары, типтәрләр Сталин янына кергән, ди.
Сталин, боларны тыңлый-тыңлый, төрепкәсенә тәмәке төя икән. Төрепкәсен тутыргач, халыклар атасы, ниһаять, сүз башлаган:
– Я нэ знаю таких наций как кряшены, типтары. И у русских есть тоже разнавидности: киржаки, кацапы, что, по-вашему, мы дадим атделную Киржакскую и Кацапскую автономию? Я знаю мошный единый татарский народ. Нэ надо делить единый татарский народ!
Сталин, төрепкәсен кабызып, тирән итеп төтен суырып, татарлар, керәшеннәр, типтәрләр күзенә төтен җибәргән һәм: – «Приём окончен!» – дип чыгып та киткән.
Хәйләкәр Сталин, барысына да автономия бирә калса, ни буласын чамалаган, билгеле. Кырым АССР, Башкорт АССР, Татар АССР, Нугай АССР, Мишәр АССР, Керәшен АССР төзелә калса, барысының да Академия театры, Фәннәр академиясе, җыр-бию ансамбльләре, судлары булыр иде. Тугандаш телдә сөйләшүче алты дәүләт барлыкка килер иде.
– О-о, атабыз Сталин акыллы икән, ул халкыбызны вакларга теләми, олы халык итеп күрә икән, – дип, татарлар шатланышып кайтып киткән, ди.
Шулай итеп, нибарысы өч автономия: Татар АССР, Башкорт АССР, Кырым АССР барлыкка килә. Тора-бара Джугашвили татарларны Кырымнан сөреп чыгара, аннан соң Казан татарларын куарга план кора.
Сталин өргән төтеннән татарларның күзеннән әле һаман яшь ага, ди...

Ут күршеләр
Күрше хакы – Тәңре хакы.
Халык мәкале
Лев Овруцкийның «Минтимер Шәймиев белән әңгәмәләр» дигән китабыннан
О в р у ц к и й . Я очень хочу расспросить о ваших отношениях с Муртазой Рахимовым и вообще о татаро-башкирской проблеме. Ведь Вы вместе с Рахимовым входили в состав руководства «Единой России», Вы как бы одной крови, тяжеловесы и всё такое. Но мне вот говорили, Хакимов говорил, что у Вас личные отношения очень неважные. Я говорю: «Что, он боится испортить отношения?» А Хакимов выразился так: «Нет, мол, не боится, там уже портить нечего».
Ш а й м и е в . Так и сказал?
О в р у ц к и й . Да, Хакимов.
Ш а й м и е в . Знаете, у нас человеческие отношения плохими не могли
быть, мы друг друга не знали.
О в р у ц к и й . Нет, речь не о человеческих отношениях, о политических... Ш а й м и е в . Рахимов – хороший хозяйственник...
Овруцкий. Да, у него же сходная с Вашей карьера. Он тоже
хозяйственник. Шаймиев.Нет,нет.Весьвопросвтом,чтоунаснесколькоразныепути
в жизни. Хотя и я в молодости стал руководителем, потом была серьёзная обкомовская и правительственная школа. А он всю жизнь был успешным руководителем нефтехимического комплекса. То, что в Башкортостане мощный нефтеперерабатывающий комплекс, это, конечно, всегда было заслугой первых секретарей обкома КПСС. Пробивать же надо было строительство, и они пробили. Самый крупный нефтеперерабатывающий комплекс, состоящий из нескольких заводов – в Башкортостане. Они могли до 60 миллионов тонн нефти в год перерабатывать.
О в р у ц к и й . Страшно представить – 60 миллионов!
Ш а й м и е в . Муртаза – крупный авторитетный руководитель нефтепереработки Башкортостана. Я его впервые увидел, когда к нам, кажется, на юбилей Татарстана приехала башкирская делегация. Он был в составе делегации – первый секретарь, председатель Совмина, писатель Мустай Карим и Муртаза. Просто так человека в такую делегацию не возьмут. Я тогда был, кажется, председателем Совмина. Я с ним познакомился в то время. Потом годы перестройки, он был избран Президентом. Почему Муртаза Губайдуллович очень прямой, резкий в заявлениях?
О в р у ц к и й . Даже грубый.
Ш а й м и е в . Я не хочу использовать это слово. Дипломатической жилки у него не было?
О в р у ц к и й.По-моемуонаневыработалась.Чтоещёхочусказать? Татарстан по своему развитию в то время отставал от Башкортостана, надо это признать.
Ш а й м и е в . Да? По экономическому, социальному развитию? Конечно, Татарстан уступал. Во-первых, там же кроме нефти и золото есть, и уголь, и металл. Богатая республика. И в два раза больше по территории, значит, и природных богатств больше. К тому же мне, может быть, неудобно об этом говорить, но в Башкортостане всегда были очень авторитетные, опытные руководители, первые лица республики.
О в р у ц к и й . До Рахимова?
Ш а й м и е в . Да, конечно, до Рахимова. Все сильные личности. Отношения между руководителями Татарстана и Башкортостана никогда не были простыми. И при Табееве антагонизма не меньше было. Фикрят Ахметзянович пришёл молодым, и они с Гумером Исмагиловичем за два десятка лет для республики сделали очень много. Пробивной силы, хозяйственной жилки у башкир на каком-то этапе было больше. Это объясняется ещё и тем, что они мощно воспользовались нефтяной промышленностью. По сельскому хозяйству мы и близко не могли подойти к башкирам.
О в р у ц к и й . Да? У них лучше было?
Ш а й м и е в . Мы постоянно ездили к ним учиться. И зависть у нас была – белая зависть. Завидовали тому, как они развивали сельское хозяйство. Конечно, мы за последнее годы их обошли... Да, мы обошли. Хотя у них земли больше. По сбору зерна даже обошли и по животноводству, по всем показателям. Может быть, у них нефть раньше начали осваивать, и она быстрее выработалась – это возможно. И то, когда я уже Президентом стал, мы обсуждали, что должны упасть по добыче нефти к 2010 году на 17 миллионов тонн в год.
О в р у ц к и й . А пока идёт нормально – 30.
Ш а й м и е в . 32 даже. Мы и не хотели особо форсировать, по расчётам должен был объём добычи придерживаться порядка 30 миллионов тонн в год. Мы неоднократно обсуждали, как приостановить падение добычи нефти. Башкортостан, я не хочу за них отвечать, но они слишком резко упали по добыче нефти. Нам вскоре удалось остановить падение через налоговые послабления и внедрение новых технологий.
О в р у ц к и й . Соответственно, в этой связи и лоббистские возможности изменились. Вы в политике выскочили вперёд. Теперь уже они шли за вами.
Шаймиев. Это да. За все годы перестройки они раньше нас ни одного политико-экономического решения не принимали.
О в р у ц к и й . А ревность сохранялась, теперь уже с их стороны.
Ш а й м и е в . Состязательность сохранялась... А как иначе? Повторю, нам удалось остановить падение добычи нефти. Тут надо отдать должное нашим учёным, специалистам и руководителям «Татнефти». Конечно, жёсткий у нас был план – остановить падение и начать подъём, использовать новые методы и так далее. Башкиры этого не смогли сделать. У них сейчас половина нашей добычи. Ни по сельскому хозяйству, ни по ряду других отраслей они не смогли реализовать долгосрочных планов... Что я хочу сказать? Когда существовал Союз, там политических вольностей не было, интересов было больше из-за экономики. Эти две республики боролись, куда посадить КамАЗ. То, что он у нас – это победа Фикрята Табеева. Башкиры тоже претендовали по ряду вопросов. Состязательность была во всём.
О в р у ц к и й . Вследствие соцсоревнований.
Ш а й м и е в . Да. А потом уже пошли политические проблемы. Декларация о государственном суверенитете появилась. Тут на первый план вышли проблемы национальностей. Раньше они не настолько обострёнными были.
О в р у ц к и й . Раньше вообще не было национальных проблем.
Ш а й м и е в . Национальный вопрос всегда был и будет. Когда началась перестройка, пошли волнения, башкирские татары стали собираться на том берегу реки Ик – она берёт начало на границе Татарстана с Башкортостаном, по-моему, на башкирской территории. Они заявили, что эти земли должны отойти Татарстану.
О в р у ц к и й . Я не знал про это.
Ш а й м и е в . Это было.
О в р у ц к и й . Почему-то нет работ на эту тему.
Ш а й м и е в . Мы не хотели, чтобы информация особенно распространялась.
В тот момент это было архиопасно.
О в р у ц к и й . Да, националы... Башкирские националы тогда
солидарствовали с нашими, как я понимаю.
Ш а й м и е в . Когда это началось, я звоню Рахимову, он тоже обеспокоен. Я говорю: надо встретиться. Говорю: учитывая, что татар больше в Башкортостане, чем башкир у нас, будет более понятным, если я к тебе прилечу. Я полетел к нему, мы подготовили договор – договор о дружбе в новых условиях.
О в р у ц к и й . Я Ваше выступление читал.
Ш а й м и е в . И мы тогда подписали этот договор, как ответ националам, мол, ребята, не бушуйте.
О в р у ц к и й . Хотели снять вопрос.
Ш а й м и е в . Во всяком случае мы сделали тот шаг, который должны были сделать в тот момент. Не случайно я туда полетел. Если бы Рахимов сюда прилетел – а тогда у нас было, по-моему, 11 тысяч башкир в Татарстане, – то смысла большого не было бы. У них же татар больше, чем башкир. Башкиры у них в республике – третья нация по численности, без приписок. Когда свобода началась и так далее, Муртаза резко изменил отношение к татарам. Начал их по языку притеснять. Во время Всероссийской переписи населения эта работа шла самым непозволительным образом, татар просто заставляли записаться башкирами, такие у нас сведения. Но мы не могли вмешаться.
Овруцкий. Почему?
Ш а й м и е в . А как вмешаться, в какой форме?
О в р у ц к и й . Можно было инициировать какие-то статьи в центральной
прессе, ещё что-то.
Ш а й м и е в . Это было, но мало могло повлиять. Рахимов никого не слушал. В то же время, ради объективности: а как бы я поступил на месте Рахимова? Я этот вопрос сам себе задавал. Хотя об этом открыто нигде не высказывался. Могу ответственно заявить: я никогда не пошёл бы на запрет татарстанского телевидения в Башкортостане. Или башкортостанского телевидения в Татарстане. В наш век пойти на такой шаг – выше моего понимания.
О в р у ц к и й . Вы были как враждебные государства.
Ш а й м и е в . Только при Президенте Хамитове разрешили.
О в р у ц к и й . Когда пришёл новый Президент. А что, спутниковый канал
«ТНВ» нельзя было принимать там?»
Ш а й м и е в . Нельзя было. Они вышки не ставили, кабель не разрешали. О в р у ц к и й . Я не знал.
Ш а й м и е в . Это объяснимо.
О в р у ц к и й . То есть татары запада Башкирии не могли слушать даже
татарское радио?
Ш а й м и е в . И это в условиях развивающейся свободы. Я задумался: когда в республике, где ты являешься Президентом, русских и татар больше, чем коренной нации, как бы ты вёл себя?
Овруцкий. Я очень рад, что Вы задавали себе этот вопрос. Было бы интересно услышать Ваш ответ.
Ш а й м и е в . Да, я задавал себе этот вопрос.
Овруцкий. Что бы Вы делали на месте Рахимова? Запретили бы телевидение? Записывали бы татар башкирами?
Ш а й м и е в . Нет, запрещать телевидение мне и в голову бы не пришло. Мне кажется, наше телевидение он запрещал больше из-за информации по экономике.
О в р у ц к и й . Из-за экономики? В каком смысле?
Ш а й м и е в . Он человек самолюбивый, а показатели наши...
О в р у ц к и й . Что, можно утаить показатели?
Ш а й м и е в . Да. Чтобы информация была не каждый день. Татар же много,
да и башкиры будут смотреть, есть смешанные браки. Он очень ревностно относился к нашим показателям.
О в р у ц к и й . Зависть, о которой Вы говорили, свойственна и башкирам.
Ш а й м и е в . Он болезненно воспринимал это. Может быть, из-за того, что всю жизнь был успешным директором.
О в р у ц к и й . Понятно, для него это особенно чувствительно.
Ш а й м и е в . Что тут возобладало, даже трудно сказать. Во всех своих выступлениях постоянно твердил, что у нас в Башкортостане лучше, чем в других регионах России. Иную информацию просто не пропускали. В части численности населения руководитель любой республики проявил заботу. Но нельзя же было работать, ущемляя права человека, настаивая на том, чтобы он отнёс себя к определённой нации.
Овруцкий. А как бы Вы работали? Как бы за численность нации боролись? Как тут можно бороться? Кто хочет, тот и записался. Вы бы какие-то льготы для башкир сделали бы, наверное?
Ш а й м и е в . Мои размышления об этом сводятся к такому выводу – лучше не вмешиваться в процесс. Во-первых, татары и башкиры – очень близкие народы. У нас много общего, нежели различий. Во-вторых, вмешательство властей в перепись населения оставляет неприятный осадок у многих.
О в р у ц к и й . Вы извините, но у нас же множество таких республик. Марийцев меньше, чем...
Ш а й м и е в . Это вызвано тем, что татар в Татарстане порядка двух миллионов, и в Башкортостане – более миллиона человек, в других областях – сотни тысяч. Но попытки реально поменять баланс – дело бесполезное...
О в р у ц к и й . Ну да, это другое дело.
Ш а й м и е в . И сказать, что в сложившихся отношениях только Рахимов виноват, так тоже ведь не скажешь. Я к чему это говорю? Нам хочется, чтобы татарский язык там был, татарские уроки в школах не сокращались. Я эти вопросы неоднократно перед ним ставил...
О в р у ц к и й . Он же обещал даже, но не сделал.
Ш а й м и е в . Да, когда выборы были. Более того, Муртаза Губайдуллович не прошёл в первом туре, у нас был разговор с Сурковым. Сурков же поехал туда. Я говорю: Владислав Юрьевич, он обещал, что рассмотрит статус татарского языка, вы этот вопрос поставьте перед ним, пожалуйста. Это было перед вторым туром выборов. Тогда Сурков вмешался. Рахимов обещал и ему. Сурков мне потом звонил и говорил: мы договорились, найдут решение по повышению статуса татарского языка. Но Муртаза не сдержал своего слова.
О в р у ц к и й . А Вы ему напомнили? Мол, ты же обещал нам?
Ш а й м и е в . Конечно, напомнил.
О в р у ц к и й . И что?
Ш а й м и е в . Став Президентом, он спустил проблему на тормозах. Хотя
во втором туре, после обещания, татары его дружно поддержали.
О в р у ц к и й . Кинул, по-нашему.
Ш а й м и е в . Кинул.
О в р у ц к и й . А Вы пытались на него воздействовать через федеральный
центр?
Ш а й м и е в . В федеральных кругах есть политики, которые по поводу наших республик придерживаются принципа «разделяй и властвуй».
О в р у ц к и й . Поэтому Вы к истории с переписью так эмоционально отнеслись. Я не очень понимал, что это за проблемы, то есть я знал, что идёт раздробление, но всегда считал, что численность – это десятое дело. И если человек себя чувствует татарином, он татарин и есть.
Ш а й м и е в . Уменьшение численности татар одним разом на триста тысяч – без радикального вмешательства это нереально!
О в р у ц к и й . Ваш аргумент был не очень корректным. Вы говорили: перепись при советской власти проводили, было так, а зачем, откуда теперь взялись эти?..
Ш а й м и е в . Почему некорректно? По их переписи получается, что татары и башкиры – народы одной религии и общих традиций, но при этом как будто резко отличаются по рождаемости. Наивно!
О в р у ц к и й . Но по какому принципу эти переписи проводились? Там – по советскому принципу, тут – по европейскому.
Ш а й м и е в . Ничего подобного.
О в р у ц к и й . А в чём была идея – ослабить татар?
Ш а й м и е в . Рахимову хотелось, чтобы башкир стало больше. Овруцкий. Это я понимаю. А почему Тишков и другие люди? Я
просто не видел в том злого умысла. Меня Хакимов убеждал. А я не могу разобраться. Я не понимаю, в чём умысел против татар? Татары – вторая государствообразующая нация, они останутся второй нацией при любой переписи. И кто следующий, украинцы?
Ш а й м и е в . А почему мы должны терять по 300 тысяч только из-за того, что кому-то так захотелось?
О в р у ц к и й . Нет, а кто следующий? Евреи!
Ш а й м и е в . Как вы мне рассказывали, евреи берут качеством.
О в р у ц к и й . Что изменится – люди перестанут себя чувствовать
татарами?
Ш а й м и е в . Люди не перестанут. Вы же демократ, вы же не хотите, чтобы заставляли людей менять национальность.
О в р у ц к и й . Там заставляли, я согласен. С этим-то у меня нет никаких проблем – там вообще гнусно было. Насчёт башкир никаких возражений нет. Полностью согласен. Наоборот, я говорю, я Вас не упрекаю в бездействии, как и националы.
Ш а й м и е в . Каким образом я ещё должен был действовать?
Овруцкий. Я не знаю. Вы же задавали себе вопрос. Не знаю, как действовать – через федеральный центр, который мог какими-то санкциями заставить их вести себя прилично.
Ш а й м и е в . Писать-то писали. Вы спрашиваете, были ли статьи? Были, но далеко не всегда доходили до читателя. Могли ли они как-то повлиять при таком грубом давлении?
О в р у ц к и й . Мне казалось, Вы тогда проявили очень большую осторожность, слишком большую.
Ш а й м и е в . Вы упускаете из виду важный момент: было ли когда-либо в Башкортостане так, чтобы руководителя республики удалось избрать только со второго захода...
О в р у ц к и й . Ведь всё-таки речь шла о миллионах людей, Ваших, как говорится, татар.
Ш а й м и е в . В ходе выборов Президента Башкортостана татары сыграли важную роль.
О в р у ц к и й . Я бы, честно сказать, дал бы ему понять дипломатическим путём, что мы поддержим национальные движения башкирских татар на воссоединение с Татарстаном – или ты дай им статус. Как угрожали Москве в этом плане. Мол, ребята, у нас очень сильная национальная организация...
Ш а й м и е в . Коль Муртаза во втором туре заявил, что статус татарского языка в Башкортостане повысят, я должен был поверить его заявлению. У нас так принято.
О в р у ц к и й . Может быть, тут общая проблема, которая заключается в том, что нет национальной политики?
Ш а й м и е в . Отсутствие национальной политики – это всегда основная причина.
О в р у ц к и й . Не хотят усиливать татар, да? Боятся усиления татар? Ш а й м и е в . Мне показалось, своим вопросом вы уже ответили.
О в р у ц к и й . По вашему ощущению.
Ш а й м и е в . Это не ощущения.
О в р у ц к и й . Какие есть факты?
Ш а й м и е в . Ну, вы историю, наверное, знаете. Или, может быть, вы этим конкретно не занимались. Ведь после революции 1917 года был предрешён вопрос о создании Татаро-Башкирской республики... Это же очень серьёзно. Идея была совместная, Татаро-Башкирская... Вы представляете, что такое Татаро-Башкирская республика?
О в р у ц к и й . Кошмар. А ведь вроде бы родственные народы, почти один язык.
Ш а й м и е в . Без проблем, один язык фактически, культура вообще одна. О в р у ц к и й . Хакимов вообще говорит – башкир нет, мы их придумали. Ш а й м и е в . Я сказал бы так: есть прекрасный братский башкирский
народ. У нас языковая разница между татарами и мишарами, пожалуй, не меньше, чем между татарами и башкирами. Долгое время у нас был один, общий литературный язык.
О в р у ц к и й . Мы, Хакимов говорит, алфавит создали, язык придумали. Почему об этом нужно молчать, если это правда?
Ш а й м и е в . Это дело историков-исследователей. Политики же исходят из сегодняшних сложившихся реалий.
Овруцкий.ЯчитаюАксакова–онкупилземливБашкирии,итамбыли татарские селения. По уровню развития, видно по описанию разница была колоссальная. Татары – совершенно цивилизованные крестьяне, а башкиры – дети кочевников. Язык один и культура одна, Вы говорите, но непонятно, как культура может быть общей? У одних оседлая жизнь, другие – кочевники. Это просто два разных уклада жизни.
Ш а й м и е в . Уклад жизни, может быть, не разный, оседлость позже пришла. О в р у ц к и й . Какая культура без оседлости?
Ш а й м и е в . Так было в далёкие времена, сегодня обе республики
высокоразвитые, с мощным потенциалом... Безусловно, Татаро-Башкирская республика была бы очень сильной. Со временем она стала бы союзной республикой.
О в р у ц к и й . Почему же такая родственность и такая конфронтация?
Ш а й м и е в . Народ тут не при чём. Это политика. И политика не башкир и не татар.
О в р у ц к и й . Этот вопрос – лакмусовая бумажка. Если Вы скажете: мы сейчас соединимся с Башкирией...
Ш а й м и е в . Ответ прозрачен: нет, мы к крупным мелких присоединяем... О в р у ц к и й . Если оба региона проведут референдумы? И соединитесь. Ш а й м и е в . Если бы и федеральный центр поддержал, зная проблемы
изнутри... Нет, я не верю в такую возможность.
О в р у ц к и й . Соединяться можно только после референдума.
Ш а й м и е в . Да, только через референдум. И это правильно.
О в р у ц к и й . Конечно, на это должно быть согласие федерального
центра, это понятно, Вы сами изменить свой статус не можете... Скажите, как сейчас в связи с тем, что два новых Президента и у башкир, и у татар – Минниханов съездил, вроде бы они там обнимались...
Ш а й м и е в . От души поздравляю обоих Президентов, подвижка есть!
Овруцкий. А со статусом языка как? Так же? Новый Президент не решает этот вопрос? Он хорошо выступал по этому поводу, сказал, что это дикость. Но это пока чисто дипломатическое, подвижек нет реальных.
Ш а й м и е в . По языку – нет.
Овруцкий. Какой у Вас прогноз в связи с этим? Постепенно татары станут башкирами – и всё? И снимется проблема.
Ш а й м и е в . Они опасаются, что, наоборот, часть башкир татарами станет. Точнее, за счёт тех, кого в своё время под давлением в башкиры приписали.
О в р у ц к и й . И это тоже.
Ш а й м и е в . Нет, не тоже, это так.
О в р у ц к и й . И Ваши политические и экономические успехи на это
работают. Башкиры думают: что мы там отсталые...
Ш а й м и е в . Башкиры не отсталые, это трудолюбивый, успешный народ. Они любят свою республику.
О в р у ц к и й . Да, они стали заложниками ситуации, того, что так нарезали республики...
Ш а й м и е в . В какой-то степени все мы – заложники. Эта история идёт с царских времён. Мы фигуранты бородатой политики.
О в р у ц к и й . Да, заложники.
Ш а й м и е в . Фигуранты. Со времён взятия Казани Иваном Грозным в середине XVI века судьбы наших народов оказались на разных плоскостях. Тогда Казань сопротивлялась. Казань завоевали, а башкиры сдались как бы добровольно. Чтобы их не уничтожили, земли не отобрали, знать предложила – давайте добровольно объединимся. Уже это заложило раскол. И этот фактор оказался долгоиграющим.
О в р у ц к и й . Ваше соединение дало бы другую конфигурацию внутренней политике. Один Бабай доставил Москве столько головной боли, а тут ещё к ним мощная Башкирия присоединится.
Ш а й м и е в . Не спорю.
О в р у ц к и й . Это серьёзно. Половина Поволжья, половина Урала.
Ш а й м и е в . Это очень серьёзно. Тут не обвинишь национальные
организации, татарских, башкирских националистов, их тоже можно понять. Я к этим вещам отношусь довольно-таки объективно.
О в р у ц к и й . Мне импонирует, когда Вы говорите: «А что бы я делал на месте Президента Башкортостана?» То есть Вы не твёрдолобно смотрите, а со всех сторон.
Ш а й м и е в . Невозможно иначе смотреть, мы же разумные люди. И вы задали вопрос, какая динамика будет именно по вопросам языка? Я сказал Вам, что скорее не жду существенной подвижки, имею в виду в пользу татар. Хамитов – новый человек, демократичный, просвещённый, но он Президент Башкортостана. Я же внимательно слежу за его выступлениями, особенно по вопросам образования и культуры. На мой взгляд, необходимо, чтобы два родственных языка свободно развивались, от этого выиграют оба народа. Такова моя точка зрения... Недавно «Система» купила «Башнефть», а сейчас всё это объединили, всё это уже у Евтушенкова оказалось, все компании его, кроме – «Уфаоргсинтез»...
Овруцкий. А для Вас путь всегда был не тем? Меня это смущало – почему Вы так боитесь московского менеджмента?
Ш а й м и е в . Я сейчас объясню. Вот думаю сейчас, например, о Президенте Башкортостана... Ведь нам удалось не продать «Татнефть», «Нижнекамскнефтехим» и так далее.
О в р у ц к и й . Сохранили собственность республики.
ш а й м и е в . Сохранили.
О в р у ц к и й . И у Вашего суверенитета есть экономическая основа.
Ш а й м и е в . Это да, базис для декларирования. Но вот программа ветхого
жилья – это же беспрецедентная социальная программа, и она реализована только в Татарстане.
О в р у ц к и й . Да, башкирский Президент уже не может на «Башнефть» возложить эту добровольную повинность...
Шаймиев. О чём и речь. Если бы не «Татнефть», если бы не наши «крупняки»! Мы же всех вовлекли. Такие объёмы средств мы разве могли бы собрать без них? Один процент с оборота – сказали «Татнефть», а это 4 миллиарда! Такие куски, вы понимаете? Мы финансировали программу ликвидации ветхого жилья в объёме порядка 16–17 миллиардов рублей в год. Но когда мы делаем такие вещи, и если предприятие не республиканское, то я должен просить у хозяина компании и так далее.
О в р у ц к и й . К примеру, Евтушенков сказал бы: а ты мне что дашь?
Ш а й м и е в . Вот именно, хотя мы с ним в хороших отношениях. Потом, после программы ветхого жилья, началась ипотека. Ведь, я вам скажу, ни у кого такой программы нет. Как я уже говорил, до сих пор руководители мощных регионов пытаются подобраться к этому, но ничего не получается. Мы же сохранили те права отчисления, за что меня хотели осудить – вы знаете об этом. Действительно, там есть некие нарушения. Без этих крупных компаний мы ничего бы не сделали. Вот есть Президент республики, есть премьер-министр, необходимо решать возникающие внеплановые проблемы, не предусмотренные бюджетом. В таких случаях мы же всегда к «крупнякам» обращаемся.
Овруцкий. Но Вы могли не проводить эту политику, Вы могли не сносить трущобы и так далее. Другие же не делают этого – вот и Вы бы не делали. Ничего, жили бы как-нибудь.
Шаймиев. Это не по мне. Под лежачий камень вода не течёт. Если бы не было программы ветхого жилья, что бы мы говорили о Казани? Это же всё на наших глазах...

Дәвамы бар.

"КУ" 2, 2017

Фото: pixabay