Истанбул малае (дәвамы)

(Әсәрне башыннан МОНДА басып укыгыз)

Кача алмый калдылар

15-16 июнь вакыйгасын Төркиядә һәркем белер. 1970 елда эшче
катламның иң зур забастовкасы булган көннәр бу. 150 мең кеше баш күтәрүдә катнаша. Заводларны ташлап чыккан эшчеләр урамнар буйлап агыла. Йөзләгән өйләр җимерелә, йөздән артык кеше үтерелә...
Мәхмәт, өлкәннәр киңәшен истә тотып, мондый мәгълүм вакыйга булган көннәрдә иптәшләре белән укуга бармый торган иде. Бу юлы исә унбише инглиз теле дәресе бар, калдырасылары килмәде. Инглиз теле дәресе университетның төп бинасында түгел, Көмешлесуы бистәсендә үтәчәк. Тавыш-гауга чыга калса,
анда кадәр килеп җитмәс әле дип, барырга карар иттеләр.
Дәрес тыныч кына бара иде, кинәт аудитория ишеге ачылып китте. Берничә революционер йөгереп керде, 15-16 июнь вакыйгасы юбилее уңаеннан дәресләр үткәрелмәвен, җыелыш уздырылачагын игълан итте. Укытучы куркуга калды, тизрәк аудиторияне ташлап чыгып качты. Партия кешеләре студентларга башка аудиториягә барырга боерды.
Мәхмәт дуслары Өмет, Мостафа, Алига якын утыра иде. Гадәттә, әллә ни күп сөйләшми торган җитди Өмет ризасызлык белдерде:
– Бүген бит «сыкы юнәтем», берни уздырырга ярамый. Җыелышларда катнашу тыела. Җыелыш ясак.
Өметнең нәкъ киресе, рәхәтләнеп сөйләшергә, шаяртырга яраткан Али җавапсыз калмады.
– Бар, әйтеп кара... Бәлки, сиңа киноларның алыштыргысыз каһарманын хәтерләтәсең, шуңа күрә сүзеңне тыңлыйбыз, диярләр.
Самимилеге һәм һәрвакыт яхшы ниятле булуы белән барысының күңелен яулаган дуслары Мостафа сабыр гына:
– Нишлибез? – диде. 

Сорау җавапсыз калды. Коммунистлар студентларны аудиториядән чыгарга ашыктырдылар. Күңелләре бу эшнең хәерле бетмәячәген сизенде. Тегеләр әйткән аудиториягә барыр өчен коридор башындагы баскычтан өстәге катка менәргә кирәк иде. Үзара күз карашы белән генә аңлаштылар, башларын юләргә салып, коридордан туры киттеләр. Күрмәсәләр, шулай җиңел генә котыласылар иде...
– Кая барасыз?
– Абзар артына. – Мәхмәт авылдагыча әйтеп куйды.
– Иптәшләр, ялгыш юлдан барасыз! Баскычтан өске катка менегез!
Ялгыш юлдан түгел түгелен, нишләргә белмичә кире борылырга
туры килде, планнары барып чыкмады. Агымга ияреп, шыгрым тулган амфитеатрны хәтерләткән аудиториягә керделәр. Аудиториянең өскә таба баскыч ясап менгән эскәмияләрендә буш урын калмаган. 150 кешелек аудиториягә 500дән артык кешене шыплап тутырганнар.
Мәхмәт иптәшләренә өскә таба менәргә ишарәләде. Иң өскә менеп
бастылар. Аста чыгыш ясыйлар, нидер аңлаталар, өстә берни ишетелми. Һәркем үзара сөйләшә, нидер аңлаша...
Кара малай тәрәзәдән тышны күзәтте. Университетның уку бинасы
белән ашханәне тоташтырган туннель түбәсе күренеп тора. Димәк, качарга җай бар. Янында тыныч кына утырган Мостафага төртте, баягы соравына җавап бирде:
– Качабыз. Тәрәзәдән. Ишетәсеңме?
Мостафадан алда теләсә нинди авыр хәлдән үзенә генә хас зирәк
җиңеллек, шаянлык белән чыгарга күнеккән Али:
– Әлбәттә! Күгәрченнәр кебек очабыз, – диде.
Үз чиратында ул Өметкә таба борылып, тәрәзәдән чыгып качу планын бер-ике сүз белән тиз генә аңлатты. Чибәрлеге өчен «кино йөзле», шахматта уйнаганда җиңелмәгәнгә күрә «авырбашлы» дигән кушаматларны йөрткән Өмет сораулы карашын Мәхмәткә төбәде. Шахматта иң күбе алар икесе уйный. Мостафа музыкага мөкиббән, Али фотографияләр белән җенләнә... Өмет кайчак шулай, Мәхмәт нинди йөреш ясарга җыенганны аңларга тырышып, аның күзләренә туры карый. Мәхмәтнең, гаҗәп,
күзләре беркайчан алдашмый. Бу юлы да ул дустының күзләрендә «мат» куйдырмаслык юл тапкан карашны күрде кебек. Димәк, качарга!
Качуны чамалап торганда, ялкынлы чыгышларын тәмамлаган лидерлар җәһәт кенә студентларны аралап менде дә тәрәзәдән чыгып китте. Уку йортын хәрбиләр уратып алганны белеп-сизеп алганнар инде, уйларында – тизрәк таю. Мәхмәтләр дә нәкъ шулай тәрәзәдән чыкмакчылар иде, соңга калынды. Астагы хәрбиләр тегеләрне күреп калган күрәсең, мылтыкларын өскә таба төбәп басты.
– Түбәгә чыгучыларны атабыз!
Бу вакытта инде аудитория эчендә мәхшәр купты, хәрбиләр керергә теләп, ишекне тыштан бар көчләренә эттеләр, мондагылар ачтырмас өчен тырыштылар. Шулай шактый вакыт ишек өчен тартыш барды. Һәм, көтмәгәндә, эчтәгеләр тышка чыгып очты. Чөнки хәрбиләрнең капитаннары, акыллы баш, әмер биргән икән: «Ишекне эчтәгеләр эткәнгә күрә, бу тарафка тартырга!».Шуннан аудиториядә берәм-берәм кулга алу китте. Дуслары белән
Мәхмәт тә эләкте. 550 студентны машиналарга төяп, Кыягазханә
районындагы хәрбиләр гарнизонына алып бардылар. Гарнизондагы кино залыннан урындыкларны тышка чыгарырга куштылар, аннары һәр кешегә ятаклар, ябынырга җәймәләр өләшеп чыктылар. Бу эшләр тәмамлангач теркәлү, кемнең кем икәнен, ни өчен җыелышта катнашканын язу башланды. Һәр кешене исемләп язып утыручы хәрбиләрнең машинкалары
тек-тек тавыш чыгарырга кереште. Чират шактый озынга сузылды. Әле урындыклар чыгарганда, студентлар арасында яшертен генә сөйләшү-килешү булып алды. Һич кенә дә партия җыелышына җыелдык, димәскә. Студентларга кагылышлы проблемаларны хәл итәргә тупландык дияргә. Барысы да белә, университетның шәһәр читендә яңа бинасы төзелеп килә. Менә шунда укырга йөрүгә кагылышлы мәсьәләләр каралды, дияргә.
Барыбыз бер сүздә торсак, бәйләнергә сәбәп калмас, диделәр. Уку йортында канун бозып, җыелыш уздырган коммунистларның тотылган очракка уйланылган «б» планы иде бу.
Шулай иттеләр дә, хәрбиләрнең «Нинди җыелыш?», «Нигә җыелдыгыз?», «Кем җыйды?», «Җыелышта ниләр турында сөйләштегез?» дигән сорауларына бертөсле җавап бирелде. Шуңа күрә сорау алучы хәрбиләр машинкага берьюлы берничә кәгазь куеп, ахырда һәр кешегә аерым-аерым имза гына куйдырта башлады.

Ясак булган көнне җыелыш уздырган өчен канун нигезендә 3 айга кадәр төрмәдә утыртырга хокуклары барлыгын әйттеләр. Аннары мәхкәмә булачак, йә чыгаралар, йә утырталар икән. Теркәлмәгәннәр бер озын чиратка тезелсәләр, эшләре беткәннәр үзләре аерым төркем булып өелешеп бастылар. Гарнизон ишегалдында ыгы-зыгы китте.
Али пышылдап кына, үзеннән алда басып торган иптәшләренә:
– Мине яшерегез, – диде. – Өмет, Мостафа, каплабрак басыгыз.
Мәхмәт аның нишләргә җыенганын аңламыйча сорады:
– Ни уйладың?
– Мин үземне исемлеккә яздырмыйм.
Малайлар барысы Алига борылып карады. Мөмкин түгел!
– Яшерегез мине, дим. Алга карагыз. Әбрәкәйгә шуам. Аннан чыккач, язылганнар арасына керәм.
Мостафа дусты өчен курыкканын яшермәде, кисәтергә алынды:
– Али, шаярта торган җир түгел. Кич санарлар, барыбер белерләр. Тагын да начар...
– Мин аңа кадәр качармын.
Мәхмәт берни булмагандай, хәрбиләр утырган өстәлгә таба карап басты. Али башка дусларына ышыкланып кына, чираттан чыкты, әбрәкәйгә кереп китте. Шулай үзенекенә иреште – теркәлмәде.
500дән артык студент теркәлеп беткәнче кич җитте, кеше башына
карап ашарга бирделәр. Али ул арада тәрәзәдән яхшы гына күзәткән, алар урнашкан кинотеатрның гарнизон чигендә икәнен чамалап алган. Һәм иптәшләренә яңа планын җиткерде.
– Мин дивардан ипләп кенә, тышка сикерермен.
Янә Мостафа каршы төште: 

– Күрерләр! Сикерә алмассың! Йөгергәндә үк тотарлар!
– Дөрес, миллионер булырга өметләнеп, атна саен лото алырга шәһәр буйлап йөгерү түгел инде бу! Берәү дә күрмәскә тиеш.
Али Мостафаның лотерея яратканына ишарәләп шаяртты. Хәтта
дәрестә һәр теманы башкалардан үзгә төшенгән Өмет хупламады,
барып чыкмас дигәндәй, башын селкеп куйды. Мәхмәтне исә бу вакытта эчтән генә өйдәгеләр өчен кайгыру корты ашады. Безнең кайда икәнне өйдәгеләр белмичә борчылып беткәндер. Әтисе, әнисе ни уйлагандыр...
Әтисе: «Коммунист булдың», – дип, кул селтәсә нишләр?! Әнисе таныш- белешләрен барларга керешкәндер, елыйдыр...
Алиның качарга җыенганын ишетүгә барысы өчен карар кабул иткәндәй:
– Булышабыз. Кош очмас, кәрван кичмәс, Али чыгар, – диде. Аннары үтенечен җиткерде:

– Син чыккач, безнекеләргә хәбәр бир. Ничек кулга алынганны сөйлә. Җыелышка үзебез кермәгәнне әйт. Һәр кешенең өенә
шалтыратып сөйлә, яме. Вәгъдә?
Мостафа кысылды:
– Ничек чыксын ул моннан?!
– Вәгъдә!
– Хәрбиләрнең безгә якын торганнарын сөйләндереп торабыз. Ул арада Али шуар.
Шулай эшләделәр дә, өчесе өч хәрби янына юнәлде. Хәрбиләр үзләре кебек үк мыеклары яңа чыккан яшьтәшләре, куркып торасы юк. Аннары аудиториядә тәрәзәдән чыгып качу җаен югалтканнары исләренә төште, бу юлы тиз хәл итәргә кирәк.
Хәрбиләргә:
– Сәлам, кардәш, син кайсы яктан? – дип, бер җылы караш ташлау, ихлас кызыксыну җитә калды. Туган җирләре хакында сөйләп киттеләр. Ни дисәң дә, солдат туган җирдән аерылу, туган җирне, өйне сагыну хисләренә бай. Шул сәбәпле күңелләре тиз нечкәрде, туган яклары турында сөйләшергә форсат чыкканга куанып диярлек җавап бирделәр. Сорау арты сорау туды,
сүз арты сүз бәбиләде.
Али башта читтән генә күзәтеп торды, дуслары хәрби егетләрне үзләренә караткач, ипләп кенә диварга якынлашты һәм сикерде. Вәгъдәсендә торды, дусларының гаиләләренә хәбәр бирде.
Сәрвиназ төн җитеп килгәндә дә, улы кайтмагач, тәмам бетеренде. Кайда йөри бу бала? Ни булган? Шулай нишләргә белми борчылганда, телефон шалтырады. Хөсәен малаеның партия җыелышында вакытында тотылганын белгәч, бик каты кызды. Сәрвиназ иренә каршы төште:
– Мәхмәт беркемгә ияреп йөрмәс! Ул гаепле түгел.
Университетта аспирант булып эшләп йөргән авылдаш кызының
номерын җыйды. Ул:
– Әй, Сәрвиназ апа, бүген университетка хәрбиләр килде. Бик күп
студентларны төяп алып киттеләр. Мәхмәт шунда эләккәндер, – дигәч, ашаганнары – аш, йокылары йокы булмады. Икенче көнне чыгарырлар дигән өметләре бар иде. Ләкин өч көн узды... Балалар һаман тоткынлыкта. Атна тула дигәндә, ата-ана барысы диярлек җыелды, Али сөйләгән гарнизонга китте.
Үзләре белән кием-салым, ашарга алдылар, азмы-күпме акча тыктылар. Тимер рәшәткәле койма артында басып торган әнисе Мәхмәтне күрүгә:
– Улым, – диде дә елап җибәрде. Кулында кечкенә энеләре көйсезләнде.
Мәхмәтнең күзләренә яшь тулды. Бераз тынычлангач, әнисе аны
юатырга ашыкты:
– Улым, суд булганчы чыгармыйлар икән. Адвокатлар студентларны яклаячак икән...
Менә шулай 500дән артык ана газизләренә кирәк-ярак тапшырып кайтты. Чыгарта алмадылар.
Студентлар вакыт узсынга атна дәвамында шахмат турниры оештырдылар. Мәхмәт үзе дә, иптәшләре дә шахмат уйнарга яратканга күрә сөенеп катнаштылар. Бер атнадан соң кинозал урындыкларын кире керттерделәр. Түргә өстәл куйдылар. Судья, адвокатлар килде. Революционерларның адвокаты студентларның сәяси эш белән шөгыльләнмәвен, бары тик
университет мәшәкатьләре өчен җыелганнарын исбатларга тырышты. Шулай сөйләнә торгач, йөздән артык студентны коткарды. Хәрби хаким көтелмәгән хөкем чыгарды:
– Җыелыш башланганчы аудиториядә дәрестә утырганнар гаепле түгел. Алар бүген азат ителә. Калганнар 3 айга төрмәгә кертелә. Өч айдан соң кабат суд булачак.
Мәхмәт дуслары белән аудиториягә җыелыш башлангач куып
кертелгәннәрдән иде. 400ләп студентны төяп, төрмәгә алып киттеләр.

(Дәвамы бар)

"КУ" 05, 2021

Фото: pixabay