Истанбул малае (дәвамы)

(Әсәрне башыннан МОНДА басып укыгыз)

Төрмәдә корылган коммунизм

Яңа китерелгән студент яшьләрне 20-30 кеше утырган камераларга бүлеп чыктылар. Кемнеңдер инде суды булган, кемдер әле хөкем чыкканын көтә... Кыскасы, камераларны революция ясарга омтылган, каннары кайнап торганнар баскан. Яшьләрне: «Без монда коммунизм кордык, коммуна
кануннары белән яшибез», – дип каршыладылар. Коммуна тәртипләрен аңлату китте. Иң әүвәл яңа килгәннәргә сумкаларында, кесәләрендә ни бар – барысын чыгарырга кушылды. Студентлар гарнизонда яшәгәндә, әниләре алып килгән ипи, сөт ише ризыкларны, барлы-юклы акчаларын – барысын
бирде. Мәхмәт кесәсен бушатканда, берсе каршына килеп басты, егетнең акрын кыймылдаганын яратмады. Кычкырып җибәрде:
– Коммуна бу! Бар нәрсә уртак!
Төнлә исә Мәхмәт үзенең беркатлылыгына бик үкенде. Шыгыр-
шыгыр килгән тавышка уянып китсә, кесәләрен, янчыкларын бушатып бетермәгәннәр юрган астында яшеренеп кенә ашап яталар иде.

Төрмәгә китергәч ашатмадылар шул. Мәхмәтнең карыны бик ачыкты. Ләкин барысын да коммунага бирде, кайберәүләр кебек яшереп калырга башы эшләмәде. «И Аллам, миңа да биреп бетерәсе калмаган, – дип уйлады. – Бөтен кеше биргәч, алар нигә бирми калган?! Гаделсезлек бу... Әгәр күргәнне сиздерсәм... Юк, кирәкмәс, сиздермим. Үзләренекен ашыйлар бит... Ярты телем ипи өчен дошман күрерләр...»
Иртәгесен коммунаның икенче тәртибе белән танышты. Камерадагыларга тиешле бөтен ашны аларны каршы алган коммуна төзүче лидерларга бирәләр икән. Аннары билгеле тәртиптә барган чират белән аш башкаларга таратыла.Аш тарату чираты дигәннәре бик кызык бара. Кайберәүләр үзләре
үк теләп, бу эшкә берничә көн рәттән алына. Икенче сәер күренеш:
барысы ашаганда, лидерлар авызларына бер кашык тәгам капмый утыра. Мәхмәт аларның кырыйдарак утырганыннан нигә бүтәннәр белән бергә ашамаганнарын сорашты, аш таратучыларның эше беткәнне көтәләр икән.
Ниһаять, Мәхмәткә дә аш тарату чираты җитте. Ул зур казанга салынган гашурәне – төрле ярмалар кушып пешерелгән ботканы хәтерләткән шулпаны һәркемнең табагына сала башлады. Шунда лидерларның берсе янына килеп, ипләп кенә тәртипне бозмаска өйрәтте:
– Һәр кешегә аз-аз гына сал, соңыннан җитми калуы бар.
Мәхмәт шулай эшләде. Артып калган ярты казан ашны лидерлар янына күтәреп барды. Аларга иң ахырдан саласы. Шунда теге аз-азлап салырга кушкан лидер аны зурлагандай әйтеп куйды:
– Адам булган оланга бер сүз әйтү җитәр.
Кара малай әллә ишетте, әллә юк. Ул нигә ашамый утырганнарын аңлап алды. Һәр көнне башкаларга аз-азлап, үзләренә күпләп икән! Менә нигә чират торырга атлыгып торалар! Ул көнне Мәхмәт гомерендә тәүге кат шулай күп итеп гашурә ашады. Кергәннән бирле беренче тапкыр тамагы туйды. Башта торсаң, коммунизм шәп икән, ә! Алай икән! Күңеленә килгән уен кычкырып әйтмәде, әлбәттә. Тыныч кына урынына барып ятты.
Бераздан исә Ираннан килгән азәриләрнең:
Көр Арас-Арарат
Гүзәлдер бу хәят,
Кардәш булыр
Көрдестан-Азәрбайҗан, –
дип җырлаулары күңеленә май булып ятты. Гүзәл шул бу хәят, тамак туйгач бигрәк тә.
Коммунистларның төрмә җырлары күңелләрне кузгатырдай, таш
диварларны селкетердәй булып яңгырады. Кече яшьтән җыр-көй белән тәрбияләнгән Мәхмәт битараф кала алмады, үзе дә кушылды. Күмәк башкарган җырлар лидерларның Ленин, Маркс турындагы нотыклары белән аралашып барды.
Кайбер көннәрдә театрларга кадәр уйналды. Коммунизмны зурлаган шигырьләр сөйләнде. Агитацияләр, партия укулары төнгә кадәр дәвам итте. Университет коммунистлары әле инкыйлаб кору хыяллары белән тырышып йөрсәләр, мондагылар инде коммунизмда яшәп ята иде. Әйтерсең, дүрт дивар арасында төрмәдә утырмыйлар. Әйтерсең, ирексезлек төрмәдә түгел, урамда. Әйтерсең, тормышлары бик рәхәт һәм аш өләшү чиратын көтеп ятмыйлар...
Ата-ана балалары «тигезлек» хөкем сөргән коммунизмда «рәхәт
чиккәнне» каян белсен, тизрәк коткарырга, чыгарырга тырышып йөрделәр. Үзара килешеп, пикетка чыгу, тавыш куптарулар калмады. Университеттагы студентлар төрмәгә эләккән дусларына теләктәшлек белдерде, дәресләрен ташлады, укырга йөрүдән туктады.
Беркөн әнисе, әтисе, Рәфыйк абыйсы хатыны белән – дүртәүләп,
хәлен белергә килделәр. Бик ерактан гына күрештеләр. Әнисе аны
тынычландырырга тырышты:

– Озакламый суд булачак. Чыгарырлар, иншаллаһ. Без дә гариза бирдек. Судка...
Мәхмәт шунда әтисенә карады һәм имәнеп китте. Беркайчан бу кадәр бетерешкән, өзгәләнгән кыяфәттә күргәне юк иде аны. Ябыккан, күз төпләре баткан, йөзенә саргылт күләгә яткан. Каты чирләгәнме, әллә нык борчылганмы? Мәхмәт үзен бик гаепле хис итте, хәтта туры карый алмыйча, күзен аска төшерде. Аның аркасында... Аның өчен кайгыру шулай иткән...
Ике айдан соң суд булды. Мәхмәтне һәм башка дусларын иреккә
чыгардылар. И сөенделәр, и шатландылар! Якыннарың белән бергә булуны, өйдәге тормыш рәхәтен берни алыштырмас! Коммуналары, коммунизмнары үзләренә булсын! Һөекчә әйткәндәй, буш бир! Яки җилкәңнән ор!
Студентлар кулга алынганга, калганнары аларга теләктәш булып, дәресләргә йөрмәгәнгә күрә 1978-1979 елгы уку планы тәмамланмаган килеш калды. Шул сәбәпле университет җитәкчелеге икенче уку елында кабат беренче курсны
укырга дигән карар чыгарды. 1978 елга кадәр укырга кергәннәрне бер елга укудан тыйдылар. Шулай итеп университет тынып калды.
1979-1980 елгы уку елында рәхәтләнеп тынычта, ата коммунистларсыз белем алдылар. Игътибарлары укуга күчте, сәясәт шаукымы еракта калды. Әмма җәмгыять торышын үзгәртердәй хәлләрдән өстен чыгачак, тормышын төбе-тамыры белән дер селкетәчәк вакыйга әле алда көткән икән...

Әти китте, дөнья калды

Малае белән килеп чыккан хәлләр, тикшерүләр, илдәге тынгысызлык Хөсәеннең саулыгын, җегәрен алды. Аның өстенә, бәла аяк астында дигәндәй, мәчеттән чыкканда, урам этләре ташланды, иң котырганы аягын итенә кадәр умырып тешләде. Шактый төзәлми интектерде. Авырып йөри торгач, хастаханәгә керде. Эчәкләренә операция ясыйбыз дигәннәр иде. Нигәдер, ясатмый чыкты. Күрәчәге шулай икеләндереп йөрттеме,
докторларга ышанып җитмәве көчле идеме – аңлашылмады.
Гадәти бер көн иде. Мәхмәт укудан төш тирәсендә кайтты, өйдә һичкем юк. Аннары әнисе хастаханәдән шалтыратты. Әтисе авырган, шуңа табибка киткәннәрен сөйләде. Кичкә таба Рәфыйк абыйсы килеп керде. Сәлам дә бирмичә Мәхмәтне кочаклап сулкылдады:
– Абый китте.
Мәхмәтнең ышанасы килмәде. Абзые кочагыннан шактый вакыт аерыла алмый үкседе. Рәфыйк:
– Әтиеңнең паспорты кирәк... Зираттан җир алырга барам. Син безгә бар, кардәшләрең бездә, – дигәч кенә, үзен кулга алырга тырышты. Әле арендадан чыгып, бурычка яңа фатир алган көннәре генә. Әнисе бу мәсьәләдә бик каты торды шул. Бурыч ничек тә түләнеп бетәр, кира – аренда түләве беркайчан бетмәс, өй алырга кирәк, диде. Ул хаклы иде. Әмма әтисенең зур бурычларга батасы килмәгән иде... Аллаһ белер, әмма кол да сизәр дип, юкка әйтмиләр, күрәсең. Яңа, якты өйдә яши башлаганнарына ике атна тулар тулмас. Ничек әтисе дүрт баласын зур бурычлар белән ялгыз калдырып, бу җылы, якты, ямьле өйләрен ташлап китсен?! Әмма дөнья үлемле, көн акшамлы.
Икенче көнне әтисе яткан хастаханәгә барды. Хастаханә тирәсендә җәмгыять кешеләрен, авылдашларын, әтисенең 400 чакрым ераклыктагы Бөгредәлектән килеп җиткән дусларын күрде.
– Башың сау булсын!
– Мәкане җәннәт олсын4!
– Әтиең, рәхмәтле, бик әйбәт кеше иде...
Мәхмәт кайгы уртаклашып дәшкәннәрне тышта калдырып, палатага керде. Әтисе башын аз гына кырын салган, йөзенә тормыш мәшәкате, ачысы уелган төсле. Табиблар аңлатуынча, әтисенең карыны шешкән, эчәгеләре зәһәрләнгән һәм шартлаган. Кайсысыдыр, яман шеш галәмәтенә юрады. Аннары Мәхмәт
өлкән яшьтәге туганнары белән әтисен юып дәфенләде, соңгы юлга озатты.
«Их әти, ник шулай иртә киттең! Улыңа меңнәрчә мәртәбә әрнеп, үртәлеп, сагынып-юксынып, шул сүзләрне кабатларга калды!» – дип хәсрәтләнде ул.
Мәхмәтнең университетка бара торган юлы якынча ике сәгать вакыт ала. Ул юлның шактый өлешен җәяү уза. Ательеда яшьтән физик эш белән мәшгуль булуы аркасында бәдәне чыныккан, егәре нык иде. Аның өстенә яратып баскетбол уйнавы исә спортка якынайтты, гәүдәсен тагын да көчле итте.

Шулай беркөнне укуга барышлый тукталышта автобус көтеп утыра иде. Янына төп-төз, озын буйлы бер ир килеп утырды, сынаулы караш ташлады. Үзен атлетика федерациясендә эшләүче тренер дип танытты. Һәм егетне кызыксындырырдай тәкъдим ясады.
– Улым, синең бәдәнең спортчыларныкы. Безнең федерациягә кил, мин синнән йөгерешче ясыйм.
Әйтерсең, яшүсмер чагындагы хыял төймәсенә бастылар. Ул бит
спортчы булырга ничек кенә теләгән иде! Менә хәзер үк бу тренерга ияреп китәргә кирәк! Әмма Мәхмәт рәхмәт әйтүдән ары узмады.
– Абый, минем вакытым юк шул. Мин университетта укырга чак өлгерәм.
– Өлгерерсең!
– Әтидән ателье эше калды. Бурычларыбызны түлисе бар...
Тренер боерык бирергә күнеккән каты тавышын кыса төште.
– Алаймы...
– Әйе, абый.
– Башың сау олсын!
– Сау...
Их әти, ник шулай иртә киттең! Мәхмәт автобуска утыргач, җиң очы
белән күзләренә тулган яшьне сөртте. Аңардан да кайгылы, аңардан да хәсрәтле, аңардан да үзен үксез хис иткән тагын берәрсе бар микән бу шыгрым тулы автобуста? Университетка барып җиткәнче күзләре кипмәде.
Өченче уку елында ата коммунистлар янә килде, университет янә кайнап торган казанны хәтерләтте, һәм бөтен ыгы-зыгы, партия эшләре кабат башланды. Университеттагы революционерларның сүзләре көннән-көн кискенләште. Совет техник китапларын алырга куштылар, алар инглизчә язылган, сатыла икән. Алдылар. Инкыйлаб җиңгәч, кириллицада язачаклар икән. Кирилл дәресләренә йөрергә кушылды. Йөри башладылар. Имештер, бөтенесе әзер, бары тик советлардан хәбәр көтелә. Көттеләр. Имештер, Төркиядә озакламый революция дан казаначак. Шулай бөек үзгәреш хакына зур хәстәрлекләр күрелгәндә...
1980 елның 12 сентябрь көне. Шимбә булганга күрә иртән-иртүк калыкмадылар. Торгач, әнисе иртәнге ашка ипигә чыгарып җибәрде. Өйдән чыгып бара иде, күршеләре тәрәзәдән кычкырды:
– Мәхмәт! Кая барасың? Хәрбиләр идарәне үз кулына алды! Ихтилал!
Малай кире өйгә йөгереп керде:
– Ихтилал булган! Хәрбиләр инкыйлаб ясаган!
Ашыгып, телевизорны куштылар.
«Кардәш кардәшне үтерә. Без, хәрбиләр, хөкүмәтне тыйдык. Депутатлар төрмәдә, хәзерге вакытта сөйләшүләр алып барыла. Икенче боерыкка кадәр урамга чыгу тыелды. Урамга танклар куелды...»
Телевизордан сәгать саен әлеге сүзләр кабатланды. Ул арада хәрби көч илгә тәртип салды, үзләренең идарәләрен урнаштырды: революционер лидерлар кулга алынды, төрмәләргә утыртылды.
1980 елда солдатлар ясаган ихтилалдан соң, гомумән, бөтен җәмгыятьләр ябылды. Шул исәптән татарларныкы да.
Дүшәмбе көнне укуга килсәләр, университет яртылаш бушап калган. Күп кенә коммунист студентларны төнлә тикшергәннәр һәм өйләреннән алып чыгып киткәннәр.
Мәхмәт гомерендәге өченче инкыйлабны шулай телевизордан күрде, студент булып кичерде. Ятим калып каршылады. Язмыш, үчекләгәндәй, җитлегеп килгән егетне берсеннән-берсе мавыктыргыч мөмкинлекләр белән кызыктырды.
Ул университетка йөрүләрен шактый киметте. Гадәти дәресләрдә килгән, килмәгәннәрне барламыйлар, лаборатор дәресләрдә билгелиләр. Шуңа күрә соңгыларына гына бара башлады. Балалык елларыннан энциклопедияләрукып җенләнгән малай өчен лаборатор эшләр, тәҗрибәләр үткәрү, фикер алышу, төрле чишелеш ысулларын чагыштыру җан рәхәте! Укытучысы
профессор Әрсин ханым фәнни тикшерү эшләре белән шул дәрәҗәдә мавыккан студентына аерым дикъкать бирде. Чираттагы тәҗрибәләрне үткәргәч, Мәхмәткә дәрестән соң калырга кушты.
– Улым, син фән кешесе булырга тиеш. Мин сиңа бөтен лаборатория бүлмәләре ачкычларын бирәм. Ярдәмчем булырсың, аннары университетка эшкә калырсың...
Их әти, ник шулай иртә киттең! Мәхмәт укытучысын тыңлаганда,
күзләренә тулган күз яшьләрен бу юлы сөртеп тормады.
– Хуҗам, университетта кала алмам, лабораторияләрдә утыра алмам. Минем башка эшләрем күп, җитешә алмам... Хуҗам, рәхмәт...
Әле аның лицейда соңгы елын укып йөргән, үзе кебек ательеда эшләүче энесен, аннан күпкә кечерәк сеңлесен, 5 яшьлек төпчекне аякка бастырасы бар. 42 яшендә тол калган әнисенә таяныч буласы бар. Әле күз алдына да китерергә куркырлык суммада өй бурычын түлисе бар... Ателье эшен ничек тә туктатмыйча саклыйсы бар... Ә һәрвакыт киңәшләре белән булышкан,
җырлары белән юаткан, көчле рухы белән канатландырган, киң карашы белән сокландырган, беркайчан тавыш-гауга белән куркытмаган әти юк...
Хөсәеннең вафатын ишетеп, ателье эшләрендә хезмәттәшлек иткән таныш-белешләре, кәсептәшләре өйгә килә башлады. Әле берсе, әле икенчесе ишек шакый. «Әтиегезнең миңа бурычы бар, озакка сузмый кайтарыгыз», – диләр. Өй бурычы икенче яктан үзен искә төшереп тора.Мәхмәт әтисенең эшен яхшы белгәнгә күрә, үзләренә бурычлы булганнарны да таный иде. Шуңа күрә энесе белән шуларны йөреп чыгарга карар итте. Адәмнең яхшысы, яманы алыш-бирештә ачыкланыр. Аяк итен ашап йөрүләре бушка китмәде. Барган бер җирдә Хөсәен малайлары диюгә,
шунда ук әҗәтләрен түләделәр. Әтисеннән товар алып саткан бай кибет хуҗасына зур ышаныч белән керделәр. Аласы иң зур сумма шунда иде. Кыска буйлы, тәлинкә күзле сәүдәгәр якты йөз белән каршы алды.
– Хөсәен бәй бик яхшы адәм иде, Аллаһ рәхмәт әйләсен, – дип, әтиләрен яхшы сүзләр белән искә алды.
Елан йомшак дип, кул сузма икән. Малайларның нигә килгәнен аңлап алгач, күз алдында башка кешегә әйләнде. Якты чырае караңгыланды, чекрәеп торган күзләрен еш-еш йомды. Һич кирәкмәгәнгә кибетендәге әйберләрне төзәткәләде, аннары теләр-теләмәс кенә өстәле янына барып утырды. Өстәл тартмасыннан
исәп-хисап дәфтәрен тартып чыгарды, үзе малайларга зәһәрле карашын ташлады. Хәзер, шушы бала-чага алдында хисап биреп торыр! Үлгән-киткән кеше өчен! Дәфтәрен өстәл өстенә куеп, бер битен ачты да шундагы язуларны аркылыга-торкылыга сызып ташлады. Һәм дәфтәрен шапылдатып ябып куйды.
– Ни алачагым, ни бирәчәгем бар!
Мәхмәт үз күзләренә ышанмый бер мәлгә катып калды. Бу кадәр гаделсез кылана алмас!
– Абый, ничек булмасын?!
– Менә, күрәсезме, юк! Бурычым юк!
Дәфтәрне алып малайларга таба ыргытты. Гүя өсләренә күтәрә алмастай таш алып тондырды. Якын кешесенең үлеме белән әле һаман килешмәгән, вакытыннан алда киткәне өчен ни язмышны, ни әтисен кичерә алмый газапланган Мәхмәтнең күңеленә җыелып килгән ачуы тышка бәреп чыкты.
Үзеннән күпкә өлкән кешегә беренче тапкыр шунда акырды.
– Абый, мин әтинең бөтен эшләрен беләм. Аның дәфтәрендә синең бурыч язылган! Синең безгә бурычың күп! Без бурыч алырга килдек!
Энесе идәннән күтәргән дәфтәрне тартып алып, киредән сәүдәгәрнең йөзенә ыргытты.
– Бар! Монда барысы язылган! Дәфтәрдә сызганга күрә ул бурыч юкка чыкмый! Бурыч биреп төкәнер!
Кибет хуҗасы баягыдан битәр кабынды, каршы килеп торган малайларны акыра-бакыра, этә-төртә кибетеннән тышка чыгарып атты.
Әтисез тормыш сабагы күңелләренә гомергә җуелмаслык җөй сызды.

Әтиләре китте, көтәргә дөнья калды.
Укырга йөргәндә, эш адәменә әйләнделәр.

(Дәвамы бар)

4 Мәкане җәннәттә олсын – (төрекчәдән): урыны җәннәттә булсын.

"КУ" 05, 2021

Фото: pixabay