Истанбул малае (дәвамы)

(Әсәрне башыннан МОНДА басып укыгыз)

Үскәч кем булырга?

Искешәһәргә кунакка кайткач, Йосыф бабасының туганының улы –
Таһир абыйларга барып йөриләр иде. Таһир абзый үзе хәзрәт кеше, үзе моңлы итеп җырлый. Өч баласы исә укытучылык һөнәрен сайлаган. Аларның тәртибенә, үзләрен шулай тыйнак һәм матур тотуларына карап кызыгырлык. Шуларга карап, Мәхмәтнең укытучы буласы килде. Ләкин мәктәптәге укытучысы бөтенләй башка шул. Юк, укытучылыкны сайламас, йә Фирдәвес апасына охшар. Аннары рәссам булырга хыялланды. Бу хыялын исә баскетбол оныттырды. Югославия мөһаҗире Никола уйнарга өйрәтте аны. Аны гына түгел, бөтен урам малайларын
баскетбол белән җенләндерде. Атна саен техник университетның ябык спорт залына барып, туп чөяләр.
Лицейда укып йөргәндә, укытучылары 500гә якын сораудан торган тест үткәрде. Кызык-кызык сорауларга җавап биреп утырдылар. Әйтик, поездда сәяхәт иткәндә, ни белән мәшгуль булырсың? Дүрт төрле җавап бирелгән: тәрәзәдән карап барырмын, юлдашлар белән сөйләшермен, йоклармын, китап укырмын. Берсен сайла шуларның. Мәхмәт юлда йөргәндә, яңа җирләрне күрүенә шатланып, кызыксынып тәрәзәдән карап барганын исенә төшерде, баштагы җавапны сайлады. Шулай, һәр сорауга диярлек
җавапларны күңеленә туры килгәнчә бирде.
Әлеге җавапларны психологлар укыган, балларны санап, һәр укучыга бәя биргәннәр. Һәр укучы баланың нинди һөнәргә һәвәс икәнлеген ачыклаганнар. Мәхмәтнең беренче урында фермерлыкка, икенчедә инженерлыкка һәвәслеге чыкты. Нәтиҗәләр университетта кайсы бүлекне сайларга кирәклекне ачыклады. Шуңа күрә имтиханнар тапшырыр алдыннан университетка керергә гариза язганда, Мәхмәт болай тезеп төште:
электроника инженеры, электр инженеры, металлургия инженеры... Ә бу уку йортында авыл хуҗалыгы белән бәйле бүлек юк иде. Дөресен әйткәндә, ул барысыннан бигрәк компьютер инженеры булырга тели. Ә бу белгечлеккә әлегә бары тик Анкара университетында гына укыталар икән шул. Әти-әнисе анда язмаска киңәш итте, чит шәһәрдә укытырга көчебез җитмәс, диделәр. Шуннан Мәхмәт гаризасын үзе баскетбол уйнап йөргән техник университетка тапшырды. Анда имтиханнарга кадәр әзерлек курслары булачагы хакында әйттеләр. Ләкин
түләүле икән, шуңа күрә Мәхмәт анысына бара алмады.
Лицейны тәмамлагач укырга керү теләге зур була торып та, бөтенләй башка юлны сайлавың мөмкин. Чөнки акчага бәйле мәшәкатьләр өскәрәк чыга. Нигә кирәк соң ул укырга керү? Бәлки, барып тормаскадыр? Җитмәсә, әтисенең ательесында эшләп йөргән Акчин да:
– Мәхмәт улым, лән, укып нишләячәксең?! Кибет, ателье эше бик әйбәт бара. Шуны алга алып барырга тырыш, яшь башың белән шул хакта уйла... – дигән була.
Ә бәлки, чыннан да укып тору кирәкмидер?!
Әлеге сөйләшүне читтән күзәтеп торган Хөсәен малаеның йөзендә
икеләнү галәмәте күреп, янына дәшеп алды.
– Акчин ни сөйли?

Әтисеннән берни яшерергә өйрәнмәгән Мәхмәт бу юлы теләр-теләмәс кенә җавап бирде:
– Юк, сөйләми...
– Сөйли, сөйли... Көндез эшләп, кич уку авыр дип зарланамы? Әйеме диген...
Әтисенең сорау урынына, киресенчә, сүзен җөпләп әйтә торган «әйеме диген»ен ишетүгә:
– Әйе, – дигәнен сизми калды. Кара, Акчин аңар эшләргә кушып тора, үзе укып йөри икән! Шулай да икеләнүе бөтенләй юкка чыкмады. Әгәр инженерлыкка кичке якта укытсалар, Мәхмәт шулай итәр иде лә... Ул уйланып торган арада әтисе эшенә тотынды, Мәхмәт моны күреп, урынына барып басты.
Әтисе көндезге сөйләшүне өйдә, бөтенесе ишетсен дигәндәй, кичке
ашка җыелгач, янә кузгатты.
– Без яшь заманда, 48 нче елларда, хөкүмәт бик яхшы карар кабул итте. Төркия авылларыннан балаларны җыеп, «өгрәтмәнлек»кә укыта башладылар. Ул вакытта «көй институты» дигәнне уйлап тапканнар иде. Әйеме диген, Сәрвиназ? – Соравын аш бүлеп йөргән хатынына юллады.
Анысы эшеннән бүленми генә сорауга сорау белән җавап бирде:
– Теге... Кем малае әле? Шулай укыдымыни?!
Әтисе кем укыганын әйтеп тормыйча, сүзен дәвам итте:
– Безнең авылга хөкүмәт кешеләре килде. Мин алар белән китәргә бик теләдем. Укыйсым бик килә иде. Укытучы булырга хыялландым. Бушка укырга җай чыгып торганда, ничек бармый каласың инде, китәргә карар кылдым. Шуннан хөкүмәт кешеләре килүен, укучылар җыеп йөргәнне ишетүгә, тиз генә әзерләнеп, урамга йөгереп чыктым. Арбаларына менеп утырдым гына дигәндә, әти сөйрәп төшерде. Минем чыгып йөгергәнне күрше күреп торган икән, шул кереп әйткән. Әти колактан шатырдатып тотып борды, өйгә дә колактан гына сөйрәп алып кайтты. «Укып, коммунист булырга җыендыңмы?!» – дип, и ачуланды инде... Мин шулай укый алмый калдым. Ә сез укыгыз...
Кечкенәдән һәр якшәмбе иртәнге ашка ипи-газет алып кайтудан башлап, ательеда эшчеләр белән идарә итүгә кадәр шактый вазифа ышанып тапшырылганга күрә, Мәхмәттә җаваплылык хисе бик иртә формалашты. Җаваплылык хисен гаиләдә иң өлкән бала булу да арттырды кебек.
– Ә ателье эше? Кем булышыр сиңа, әти?
– Ателье эшләре барыр ул... Ә сез алган гыйлемегез белән тагын да алга китәрсез. Фәкыйрьлек гаеп түгел, гыйлемсезлек – гаеп, улым.
Сөйләшү шунда тәмам дигәндәй, әтиләре телевизор тавышын ачты, чөнки хәбәрләр башланган иде. Хәбәрләр исә көннән-көн бертөслегә әйләнә бара. Һава торышы сөйләгәндәй, тыныч кына тезәләр: автобус шартлатканнар, кибет яндырганнар, банк басканнар... Аннары Хөсәен кулына «Казан» журналының яңа санын тотып утырган иде, университетта укып йөргән кызын, хатынын ияртеп, гаилә дуслары Җаббар килеп җитте.
Мәхмәт кызны күрүгә шатланып:
– Син укырга ничек кердең? Имтиханда нинди сораулар бирәләр? – дип тезеп китте.

Ачык күңелле һәм ярдәм итәргә һәрвакыт әзер кыз имтихан тапшыру тәртипләрен җентекләп аңлатты.
– Минем өйдә китаплар бар. Имтиханга әзерләнү өчен алган идек. Хәзер миңа кирәкләре юк, килеп ал, – диде. Әлбәттә, Мәхмәт ялындырып тормады, икенче көнне үк барып алып кайтты, шуларга өстәп сатып та алды. Укып, мисалларын чишеп чыкты. Рәхәтләнде генә...

Имтиханга килеп утыргач, үзе яраткан геометрия, математика мәсьәләләренә тотынды. Шуның белән аздан гына янмый
калды, чөнки мәсьәләләр белән утырып, вакыт узганын сизми калган. Имтихан алучының карлыккан тавышын ишетүгә айнып киткәндәй булды.
– Имтихан бетәргә 15 минут калды. Төгәлләргә җыеныгыз.
Мәхмәт ашыга-ашыга башка сорауларга күчте, болары җип-җиңел икән ләбаса! Ләкин никадәр җиңел булса да, күбесенең җавабын язарга өлгерә алмаячак, вакыт кыса. Җитешкән кадәр язып чыкты. Шулай итеп, электроника инженеры бүлеген яулый алмады, баллары җитмәде, металлургия инженеры факультетына керде. Югары уку йортына керү җиңел түгел икән: һәм матди яктан, һәм белем ягыннан бик нык әзерлек сорый. Имтиханнарны тапшыру өчен никадәр тырышлык куярга, өйрәнергә, белергә кирәк. Шуңа
һәр йөз кешедән унысы гына керә ала. Димәк, хыялларын тормышка ашыра алганнар инде иң нык сайланган, белемле, акыллы була... Ни гаҗәп, иң ялкау дуслары университетка кереп куймасынмы?! Белмәгәннәрен аяк астына салсаң, башлары күккә тияр иде мәгәр. Мәхмәт баскетбол уйнарга җыелгач шаккатуын яшерә алмады, шуларның берсеннән сорады:
– Ничек алай җиңел кердең? Ничек бирдең имтиханнарны?
– Мин ни, лото ясадым. Имтихан тесты сорауларына ничек туры килде, шулай яздым чыктым. Ә алар дөрес җаваплар булган, – диде, үзе дә гаҗәпкә калганын яшермичә.
Малайлар көлеп җибәрделәр, икенче бер иптәшләренең кәефе бераз кырылганны күреп туктадылар.
– Укырга кергәнгә борчыла, ахры, – диде Мәхмәт.
– Юк... Минем лицейдан бер дәрес имтиханы тапшырылмаган. Аны белсәләр, алмаслар...
Мәхмәт баскетбол уйнап туйгач, шушы иптәшләре өчен билге сорарга укытучылары янына барырга әйдәде. Кыенсынып-нитеп тормадылар, әйттеләр дә бирделәр. Укытучылары җиңел генә сораулардан торган имтихан тапшыртты. Шулай итеп, атсаң атылмас, сатсаң сатылмас ялкау малай студент булып китте! Ләкин бу, ничектер, гадәттән тыш хәл. Барыбер югары уку йортына иң гыйлемлеләр, акыллылар гына аяк баса. Уку йорты
ишеген ачып керүгә бу беркатлы күзаллаулары туп тигән кибет пыяласы кебек кырылып төшмәсме?!

(Дәвамы бар)

"КУ" 05, 2021

Фото: pixabay