Ак кәгазь нидән саргая...

Башыннан УКЫГЫЗ

Өченче тарих

                                                           1

1930 нчы елның җәендә Казандагы Көнчыгыш педагогия институтына Ленинградтан, исеме һәм гыйльми хезмәтләре татар зыялылары даирәсендә шактыйдан ук билгеле галим кайтып төшә. Ленинградның Көнчыгыш институтын тәмамлаган, академик А.Самойлович җитәкчелегендә аспирантурада укыган. Күренекле тел белгече, академик Н.Я.Маррның хәер-фатихасы белән җибәрелгән ул Казанга.

“Нигъмәт Хәким Казанга килгән, Көнчыгыш педагогия институтында укытачак икән...” дигән хәбәр тиз арада таралып өлгерә. Татар зыялылары арасында аның белән күрешергә, танышырга теләүчеләрнең исәбе-хисабы юк. Тик менә үзе генә артык тыйнаклыктанмы, бер дә кеше-кара күзенә чалынып йөрүне мәгъкуль күрми. Кайда урнашып, кайда яшәгәнлеген дә белүче юк, галим-голәмә һәм язучы халкы белән дә элемтәдә тормый, шау-шу һәм ыгы-зыгылы тамаша һәм очрашуларга, гомумән, йөрми. Уртачадан бераз калку гәүдәле, чандыр йөзле бу ир уртасының  институтка килгәнен һәм киткәнен күрсә дә, шул бик сирәк кеше күргәндер. Көннәр- төннәр буе ниләрдер эзләнә, яңа гыйльми хезмәтләр өстендә эшли икән...  Дөрес булса, ул татар, рус, гарәп, фарсы, төрек һәм үзбәк телләрен су кебек эчү белән генә чикләнмичә, тагы утызбиш-кырык чамасы саналган төрки телләрнең барысында да иркен сөйләшә һәм аңлаша да белгән бердән бер галим булып чыга. Ә татар, рус һәм үзбәк телләрендә дөнья күргән хезмәтләрен саный китсәң, санап бетерерлек түгел. “Борынгы Көнчыгыш коммунизмы”, “Ислам диненең килеп чыгышы”, “Дөньяның яралышы”, “Исламда һәм Советлар илендә хатын-кыз хокуклары”, “Ураза һәм аңарга гыйльми күзлектән караш”, “Күңел музыкасы” – һәркайсы җитди эзләнүләр нәтиҗәсендә туган, колачлыйм дисәң колачка сыймас олы хезмәт. Шуның белән генә бетсә икән, аның татар, үзбәк һәм төрек телләренең формалашу тарихы, орфографиясе һәм грамматикасына багышланган хезмәтләре ил күләмендә танылган һәм югары бәя алган.

Ә инде “Идегәй” дастаны – үзе бер дөнья... Нигъмәт Хәкимнең “Идегәй” дастанын халыкка кире кайтару юлында эзләнүләре байтак еллар дәвамына, бер легенда сыман, телдән телгә күчеп йөри.  Бу дастан хакында күпләр ишетеп белә, әмма аның тулы вариантын шушы көнгәчә һичкемнең күргәне дә, укыганы да юк. Татарның героик тарихын чагылдырган бәяләп бетергесез бу әдәби җәүһәр әле дә китап булып басылмаган, төрле төбәкләрдә үзгә вариантларда халык авыз иҗаты үрнәге буларак яшәвен дәвам итә. Күпме галим-голәмәсе, бай тарихы булган әдәбият һәм мәдәниятне һич кенә дә бизәми торган күренеш. Нигъмәт Хәкимгә тынгылык бирмәгән, берөзлексез аның җанын әрнетеп торган хакыйкать иде бу. “Идегәй” дөнья күрми торып, бу әдәби җәүһәр халыкның үзенә әйләнеп кайтмый торып тынычланачак түгел ул. Нигъмәт татарлар яшәгән бик күп төбәкләрдә йөреп, ерак Себер тарафларында, тайга эчендә урнашкан татар авылларына барып, бу мәдәни җәүһәребезнең дистәләгән вариантларын туплады. “Идегәй”нең кулъязма дәфтәрләрдә сакланган һәм өлкән яшьтәге әби-бабайлардан сөйләтеп, язып алынган дистәдән артык нөсхәләрен җыйды. Дәверләр дәвамына һичкемнең кулы һәм буе җитә алмаган зур хезмәт көтә татар дөньясын. Нигъмәт Хәкимнең якын араларда “Идегәй”не татар һәм рус телләрендә аерым китап буларак бастыру хыялы белән янып яшәгән көннәре. Казанга ашкынып кайтуының беренче һәм төп сәбәбе дә шуннан гыйбарәт иде бит...

 Институтта үзен шактый ук рәсми, коры каршыладылар. Хуҗалык эшләре өчен җаваплы юан гына бер ханым аңарга кабинет һәм аның ерак почмагында урнашкан эш урынын ягъни өстәлен күрсәтте. Укылачак лекцияләрнең тәртибе белән коридорда танышырга киңәш итте. Һәм шуның белән вәссәлам, китеп тә барды. Бер ялгызы зур, әмма салкынча һәм беркадәр шыксыз, караңгы да тоелган бүлмә уртасында басып калды Нигъмәт. Ул утырырга тиешле өстәл буп-буш, күзне җәлеп итәрлек соң чиктә ник бер ак кәгазь кисәге булсын, шуңадырмы ул тарафка аягы тартмый торды.

Бәхетенә каршы, нәкъ шул мизгелдә ишек ачылды һәм аннан кулына шактый ук таушала төшкән портфель тоткан калку гәүдәле ир-ат килеп керде. Кабинетта кеше барын күрмәдеме, әллә күрмәмешкә салындымы, ул ипле генә атлап тәрәз каршындагы икенче бер өстәл янына узды. Аның өстәле, киресенчә, китаплар, таудай өелеп яткан кәгазь һәм язу-сызу кирәк-яраклары белән шыплап тулган иде. Өстәл өстеннән күзлеген алып киде ул, һәм шунда гына бер читтә дәшми-тынмый башка берәүнең басып торуын абайлады кебек.

- Гафу итегез, – диде, олы ихтирам белән башын ия төшеп. – Урамда якты, кояш, ә монда кинәт килеп кергәч караңгы. Күз ияләшеп өлгермәде кебек, күрүем болай да чамалы гына.

Янә, ипле генә атлап, әле булса баскан урынында тораташ кебек кымшанмый торып калган Нигъмәткә таба якынлашты ул. Сәлам биреп кулын сузды.

- Җамалетдин булам.

- Нигъмәт.

- Сез мине көтәсезме, әллә башка бер-бер йомышыгыз бармы? Утырыгыз, түрдән узыгыз, - дип, үзенең өстәле каршындагы кара күн белән тышланган кәнәфидән урын тәкъдим итте Җамалетдин.

Нигъмәт тартынып тормады, ул тәкъдим иткән урынга барып утырды. Күз чите белән аның өстәл читенә тезелгән китапларны барларга кереште.. Тукай китаплары, Галимҗан Ибраһимов, Сәгыйт Рәмиев... Һәм шулардан бераз читтәрәк рус телендәге: “Очерк истории образованности татар” китабы.  Җамал Вәлидинең бу хезмәте аның да өстәл китабы ул. Чү... Башыннан кеше үзе түгелме соң, дигән уй йөгереп узды. Һәм ул, кинәт, утырган урыныннан сикереп торырга мәҗбүр булды.

- Инде мине гафу итегез, очраклы рәвештә сез Җамал Вәлиди түгелме? – дип сорарга җөрьәт итте.

- Әйе, очраклы рәвештә, үзе. Танышканда да үз исемем әйттем булса кирәк.

- Ә мин Нигъмәт Хәким булам.

- Нигъмәт Хәким...- дип, хәйран калып торды Вәлиди. – Без сезне дүрт күзләп көтәбез ич. Менә нинди икән сез. Ленинградның үзеннән кайттыгыз, димәк?

- Әйе, Ленинградтан.

Җамал Вәлиди ихлас куанган иде бу күрешүгә, хәтта, кабалана төшеп сорауларын яудыра башлады ул. Ленинградта яшәүче үзе белгән галим-голәмәләрне барлап чыкты, аннан танып белгән татар зыялыларын сораштырырга кереште.

Ә Нигъмәт бар белгәнен түкми-чәчми җавап бирде. Уйламаган-көтмәгәндә килеп чыккан бу очрашуга чиксез бәхетле иде ул да. Әнә ич, кем белән бер кабинетта утырып эшләячәк, кем белән даими сөйләшә, киңәшә алачак. “Бирим дигән колына чыгарып куяр юлына” дигәннәре шул була торгандыр инде. Җамал Вәлиди татар дөньясында гына түгел, үзенең хезмәтләре белән бөтен илгә мәгълүм шәһес. Аны күренекле тел белгече яисә тәнкыйтьче дип кенә чикләнү мөмкин түгел, Тукай, Сәгыйть Рәмиев, Галимҗан Ибраһимовлар белән аралашып, сүз көрәштереп, бәхәсләшеп яшәгән һәм иҗат иткән олы абруйга ия галим бит ул. Озак еллар дәвамына халык авыз иҗаты әсәрләрен җыюы да җәмәгатьчелеккә яхшы мәгълүм. Алай гынамы, Оренбургта Риза Фәхретдинов, Дәрдмәнд, Шәриф Камал кебек дистәләгән фикер ияләре, әдипләр белән даими күрешеп, кулга-кул тотынышып милләткә аң һәм гыйлем тараткан  күренекле мәгрифәтче... 

Шул рәвешле ике олы галим бер институтта, бер бүлмәдә утырып, үзара киңәш-табыш итешеп эшли башладылар. Аларның дуслыгына соклану гына түгел, эчләре пошып һәм көнләшеп караучы хөсетле җаннар да булгандыр, әлбәттә. Әмма бу ике шәхес андый ваклыклардан һәрчак югары торды.  Үзенең гыйльми хезмәтләре белән бөтен төрки дөньяны колачлап алырга омтылган Нигъмәт Хәким үз эше, үз юлыннан башканы күрмәде һәм, гомумән, абайламады. Лекция арты лекция... Ару-талуның ни икәнлеген ул һич белми, фән һәм гыйлем аның стихиясе. Студентлар бик тә кызыксынучан, үзләрен кызыксындырган бар сорауга да җавап көтәләр. Гыйльми дәрәҗәләр алып югары уку йортында укытырга алынгансың икән, яшь буынның күңелендә туган сорауларга җавапсыз калу ярамый. Шуның өчен дә берөзлексез үз өстеңдә эшләргә, укырга, өйрәнергә туры килә. Гыйлем дөньясы “мин күп беләм” диючеләрне яратмый.

Ул Уфада, Златоустта, Ташкентта, Ленинградта һәм тагы күпме шәһәр-авылларда укырга һәм укытырга туры килде аңа. Әмма Казан бөтенләй башка, татар баласы кайда гына туып, кайда гына яшәмәсен, ул һәрвакыт Казанга омтылып, Казанга кайтырга ашкынып яши. Ниһаять, ул да менә Казанда! Габделнасир Курсави, Шиһабетдин Мәрҗәни, Каюм Насыйри, Хөсәен Фәезханов кебек гыйлем ияләрен дә кайчандыр үзенә әйдәп, тартып торган башкала ич бу. Ә Тукай!.. Тукайны кая куясың?.. “ И, Казан, дәртле Казан, нурлы Казан!..” дип ашкынып кайткан ич монда шагыйрь. Казан урамнары буйлап йөргән чакларында бу юлларны бик еш күңеленнән кичерә һәм кабатлый иде ул соңгы араларда. Татарның күпме асыл затлары менә хәзер, шушы минутларда ул атлап бара торган урамнардан йөргән... Һәм йөриячәк!

Казанга кайтты кайтуын, әмма әле һич ияләнә алганы юк аның бу шәһәргә. Казан, бер карасаң, шундый үз дә, икенче карасаң, әле шактый ук ят та шәһәр иде аның өчен. Аны монда танучы-белүче бик аз, бөтенләй юк диярлек. Очраганда кул биреп, әллә каян ук колач җәеп каршы килгән иске дуслары да, туган-тумачасы да юк. Гаиләсе дә еракта, Урал-тауның аргы тарафларында калды. Туып үскән авылында, ямьле Әй елгасы буйларында...

Нигъмәт Хәким институттан көндәгечә шактый ук соңлап, эңгер-меңгер төшкәчтен генә кайтырга чыкты. “Кайтырга” дип әйттем әйтүен дә, ләкин әле җүнле-башлы фатир табып урнаша да алганы юк бит аның, кеше почмагында идәндә йоклап йөргән көне. Шуңадыр, бүген дә ашыгыр җире юк, үз уйларына бирелеп, ипле генә атлавын белә. Болак аша күпердән чыгып университет  урамына илтүче калкулыктан күтәрелеп барганда, арка тарафтан килеп берәү аның җилкәсенә кулын салмасынмы!

- Нигъмәт абый, бу син булдың түгелме? – дигән тавышка борылды ул.

Ни күрсен, якташы, күрше авыл егете, элгәре елларда Уфада үзе укыткан шәкерте басып тора икән бит. Ялгызлык хакындагы уй-кичерешләре бер мизгелдә таралды да юкка чыкты.

- Якташ, - дип, көтелмәгән очрашуга хәйран калып, кычкырып җибәрә язды ул. Алар, гомер булмаганны, бер-берсен аркадан кага-кага кочаклап күрештеләр. – Нинди язмыш, нинди йомыш белән килеп чыктың әле бу тарафларга?..

- Шагыйрь кешенең, татар шагыйренең Казанга килеп чыгуы гаҗәп түгелдер, остазым, - дип җавап кайтарды якташы.

- Анысы шулай. Күптән килдеңме?

- Мин килгәндә буранлы һәм салкын кыш иде, инде күрәсез, җәйләр узып көзгә кереп барыш, Нигъмәт абый. Сез миңа шулай дәшкән өчен үпкәләми торгансыздыр ич?

- Юк-юк, син нәрсә, үпкә-сапкага урын юк, без якташлар!- дип, тагы бер мәртәбә бу күрешүгә ихлас куануын белдерде Нигъмәт Хәким.

- Кем белә бит, сез хәзер зур кеше... Ленинградның үзеннән кайткан галим... Бәлки, профессор әфәнде, дип дәшү кирәктер.

- Кирәкми. “Якташ” дип, үзебезчә “абый” дип дәшүгә җитәме соң!

- Мин үзем дә шулай уйлыйм, Нигъмәт абый, –дип аның каршысына ук чыгып басты шагыйрь. Ап-ак тешләрен елтыратып елмаеп җибәрде. – Юкса, бу Казандагы рәсмилектән тәмам гаҗиз булган идем.

- Бәй, нишләп болай урам уртасында басып торабыз соң әле без, – дип, кинәт бер фикергә килеп, тәкъдим кертте Нигъмәт Хәким. – Әйдә, булмаса, бер-бер ашханәгә кереп чәйләп алабыз, иркенләп сөйләшеп утырырбыз, туган якны, Уфа хәлләрен дә искә төшерербез... Вакытың булса, әлбәттә...

Шагыйрь бу тәкъдимне бик теләп кабул итте.

- Нәрсә-нәрсә, әмма вакыт бар инде ул бездә. Тик менә акча яклары гына, – дип, тартынган атлы булды ул. – Ашханәдә дим, чәйне акчасыз эчертмәсләр бит.

- Син нәрсә, якташ, - дип, үз итеп, Нигъмәт җиңелчә генә җилкәсенә кагылып алды аның. – Үзем сыйлыйм. Бер очтан тамак та ялгап алырбыз. Карыным да ачкан чакка туры килдең, минем иртән чәй эчкән көе йөрүем бит әле. Лекция дә лекция, үзебезчә әйтсәк, тын алыр ара да булмады бүген.

Әллә тәкъдимгә куанып, әллә остазының сүзләреннән кызык табып, кеткелдәп көлеп куйды шагыйрь. Сөйләшә-сөйләшә университет урамын кисеп чыгып Черек күл тарафына үттеләр. Шунда урнашкан бер ашханәгә кереп, аулак почмакка барып утырдылар. Нигъмәт Хәким, сыйлаучы кеше буларак, поднос белән ике тәлинкә борчак ашы, ике стакан чәй һәм икмәк алып килде.

- Рәхәтләнеп бер сыйланыйк әле, якташ, - диде ул, нигъмәтләрне өстәлгә бушытып.

- Рәхмәт, Нигъмәт абый, бәйрәм итәбез инде болай булгач, - дип, уч төпләрен бер-беренә ышкып, куануында дәвам итте шагыйрь. – Борчак ашының исләре генә дә ни тора бит аның, сезнең янда, гел туган якка кайткандай тоелып китте әле менә.

- Мин дә туган авылны, туган якларны оныта алмыйм, кая гына барып чыксам да, үзебезнең Әй буйларын сагынып яшим...

- Әй буйлары, аның тугайларын оныта торганмы соң, Нигъмәт абый! Минем дә күңелдә бик күп истәлекләр саклана...

- Шунда кайтырга иде дә менә хәзер, елга читендәге яшел чирәм өстеннән, көтү-көтү каз бәбкәләрен куркытып, яланаяк йөгереп китәргә иде бер...

- Шул йөгереп барган көйгә Әйнең җылы суына сикерергә иде, шулай бит, Нигъмәт абый, - дип күтәреп алды шагыйрь. – Учак ягып, яңа тоткан вак балыкларны тал чыбыгына элеп кыздырган чакларыгыз да искә төшә торгандыр әле...

- Төшмиме соң? - дип, пөхтә генә тарап куелган коңгырт-кара чәчләрен артка таба сыпырып куйды галим. – Минем үземә елганың Лачын-таш тавы каршында кинәт борылып киткән урыны аеруча ямьле тоела торган иде. Шундагы әрәмәлектә җиләк, бөрлегән җыйган чакларыбызны һич онытасым юк.

- Әйе, минем дә булганым бар ул урыннарда...

Шагыйрьне гүя ишетмәде галим, хыялында бала чакларына кайтып, Әй буйларында бар дөньсын онытып, йөгереп-уйнап йөри иде бугай ул.

- Җиләк белән савытларыбызны тутыргач та бергә уйнап үскән малайлар белән йомшак келәм сыман күпереп торган тукранбашлар өстенә хәл алырга сузылып ята торган идек. Карашларыбыз Лачын-таш тавына төбәлгән. Аның мәһабәтлегенә, биеклегенә сокланып туймыйбыз. Шунда арабыздан берәү, күңелен биләп алган хисләренә түзә алмыйча, яткан җиреннән сикереп тора да  “Лачын-та-а-аш” дип кычкырып җибәрә. Сулыш алырга да кыймый һәммәбез тынып калабыз, таудан җавап көтәбез. Бераздан таулар артыннан безгә тавышыбызның серле кайтавазы яңгырап  ишетелә. “Ничек диде, нәрсә дип җавап бирде тау?” - дип сорап куя шунда арабыздан берәве. “Тау да Лачын т-а-аш” диде түгелме?..” Икенче беребез килешми мондый җавап белән: “Юк, Лачын-таш, димәде. Тау сиңа: “Бетле ба-а-аш” дип җавап бирде” дип куя. Безгә нәрсә, бер-беребезгә бармак төртә-төртә күрсәтеп көлешәбез рәхәтләнеп: “Сиңа әйтте, сиңа әйтте ул “бетле баш” дип. И-их, шул елларны кайтарып алырга иде ул хәзер... Нинди матур еллар булган! Балачак... Балача-а-ак, - дип, янә дә бер мәртәбә сузып кабатлап куйды Нигъмәт Хәким. Күзләре, каядыр, еракка-еракка төбәлгән иде аның бу мизгелдә.

- Матур истәлекләр, - дип җөпләп куйды шагыйрь. Ни сәбәпледер, ерак балачак сәхифәләрен барлаудан ерак иде кебек ул. Шуны раслагандай, борын астыннан гына дигәндәй, мыгырданып алды тагы. – Истәлекләр белән генә яшәп булса икән...    

- Истәлекләр күңелгә дәрт, йөрәккә гайрәт өсти, якташым. Сагындыра шул... Әмма, шунысы яман – ара ерак, гел-гел кайтып йөреп булмый.

- Анда кайтып ни эшлисең...

Якташының туган якларына мөнәсәбәтле бу битарафлыгы галимнең күңеленә хуш килмәде, әлбәттә. Әмма аның белән бәхәс кузгатуны да кирәк санамады. Вакыты да, урыны да ул түгел. “Һәркемнең үз язмышы, үз фикере инде” дип уйлап куйды үзалдына. Сүз сөрешен икенчегә борды:

 – Синең дә гаилә һәм балаларың әлегә анда калгандыр ич?

- Сез нәрсә, хатынны, балаларны калдырып йөри торган вакытмы?!. Шөкер, барысы да монда, үзем белән..., - дип җавап кайтарды шагыйрь.

- Ә менә минекеләр авылда. Әлегә иң кадерле кешеләрем – гаиләмнән аерым яшәргә мәҗбүрмен, - дип, көрсенеп куярга мәҗбүр булды галим. Ул гына да түгел, гаепле кеше сыман моңсулана төшеп башын түбән иде ул. – Синең торырга урының бардыр бит?..

- Бер марҗа хатынга фатирга кердек. Зур бүлмәсендә үзе яши, икенчесендә – без.

 - Ул яктан син бәхетле икән...

- Зарланмыйм. Марҗасы да ялгыз, хатын да янда, - дип, кызык ясап кеткелдәп көлеп тә алды ул үзалдына.

- Ә менә мин, гаиләмә түгел, үземә дә кулай бер фатир таба алмый йөрим. Хатынга, Бәдринурыма рәхмәт инде, әле дә түзә, дүрт бала белән авылда яши. Аның игелеген, кешелеклеген һичничек һәм һичбервакыт бәяләп бетергесез... Авызыннан кара кан китсә дә кеше алдында төкермәс, “миңа авыр, аеры-чөере яшәүдән туйдым” дип әйтәсе кеше түгел. Бәхетемә туган фәрештәм ул минем...

- Хатын-кызны ул кадәрле мактау ярамас, остазым, артыгын очындырып куюыгыз бар.

- Бәдринур очына торганнардан түгел, - дип кистереп әйтте Ниъмәт. Борчак ашы чөмерү белән мәшгуль якташы дәшмәгәч, үзе сорау бирергә булды. – Мин бит синең гаиләне белмим, якташ, кемгә, кем кызына өйләндең диимме?

- Ишетмәдеңме, минем өйләнү бик тавышлы, имеш-мимешләргә бай булды бит ул, - диде шагыйрь башын аш тәлинкәсе өстеннән күтәрә төшеп.

- Тукта-тукта, бу тарих минем дә колакка чалынган иде кебек...  Бик күпләребезнең остазы булган хәзрәтнең яшь хатынын, үз йортына кертеп улы кебек тәрбияләп тоткан, ашаткан-эчерткән бер шәкерте урлап алып киткән, дип ишеткән идем. Ышанмадым. Шул дөрес булып чыгамы әллә? “Берәү” дигәннәре син буласыңмы инде?..

Сорауны ошатмыйчамы, кулындагы тимер кашыкны бушап калган тәлинкәгә ыргытты шагыйрь. Кашыкның шалтыратып төшкән авазына күрше өстәл артында утыручылар да сискәнеп куйды...

- Беренчедән, - дип, бик төпле рәвешкә китереп аңлатырга кереште шагыйрь. – Әйе, беренчедән, мин аны урламадым. Хәзер бит Сәвит влачы хатын урлаганны хупламый. Икенчедән, хәзрәтнең хатыннары берәү генә түгел иде, аңарга – карт кешегә, болай да җитәрлек калды әле. Ә без бер-беребезне яратышып өйләнештек. Гомер буе качып-посып очрашып йөреп булмый бит...

- Анысы шулайдыр да... Әмма хәзрәт “Галия”дә безгә гыйлем биргән, күпме татар-башкорт яшьләренә изге юл күрсәткән кеше, бик тә игелекле, укымышлы бер остазыбыз иде бит... Ай-һай, аңарга шул тикле дә борчу, кайгы-хәсрәт китерүең  бер дә яхшы булмаган икән. Шуның өстенә бит әле мондый тарих күпме имеш-мимеш, гайбәт  тудыра... - дип искәртергә кирәк тапты Нигъмәт. – Хәтерем ялгышмаса, остазыбызның  ул яшь хатыныннан бер улы да бар иде түгелме соң? Ул бала кем белән?..

- Туганда аныкы булса, хәзер минеке. Аллага шөкер, өч малай үстерәбез, - дип, бер горурлык хисе белән иркен сулыш алып куйды шагыйрь. – Орлыгы Бохарада түгел бит, тукталырга исәбебез юк әлегә...

- Бәхетләре булсын, ниятләрең зурдан икән, - диде Нигъмәт. – Балалар милләтебезнең киләчәге. Еллар гына имин тора күрсен.

- Шулай, - дип, бу юлы да коры гына җөпләп куйды шагыйрь. Һәм кабалана төшеп сүзне башкага борырга ашыкты. – Гел минем турыды гына сөйләшмик әле. Ә үзегез, үзегез ничек урнаштыгыз соң, Нигъмәт абый? Казан ничек, институтта ничек каршыладылар үзегезне?

- Институтта барысы да яхшы. Ә менә тору урыны булмау гына... Үзем бер хәл, китапларым шушы көнгәчә тимер юл вокзалында ята, аларны куяр, урнаштырыр урын юк. Кешеләрне дә аз беләм әлегә, шәһәрне дә дигәндәй...

Кинәт шагыйрь, зур ачыш ясагандай кулларын киң җәеп, бар тавышка кычкырып җибәрмәсенме шунда:

- Нигъмәт абый, таптым, мин сезгә менә дигән фатир тәкъдим итәм хәзер. Вакытыгыз булса, әйдәгез, киттек, хәзер үк бара алабыз. Мин яшәгән йортның күршесендә бер бүлмә тапшырыла, дигән язу бар иде. Сезнең өчен бер дигән булачак. Институтка да алай бик ерак түгел, миңа да якын гына. Күршедә генә торачакбыз. Ризамы?

- Риза булмый хәлем юк. Һич кая ашыкмыйм. Киттек, алайса, барыйк... Сөйләшеп карыйк..., - дип, Нигъмәт Хәким дә урыныннан кузгалды.

- Ничек моңарчы хәтергә килмәгән, шәп булачак ич бу! - дип, Нигъмәтнең үзеннән бигрәк, аның якташы куана иде шикелле. 

... Шул рәвешле ике якташ җәһәт-җәһәт атлап Кекин йорты каршыннан Аркадия бакчасына таба китеп бардылар. Ашыгуларының сәбәбе бик җитди: шәһәрдә фатир табу җиңел эш түгел, башка берәүләр өлгергәнче, барып күрергә кирәк иде бит теге йортның хуҗасын. Шәһәр үзәгеннән дә ерак түгел икән, урыны да кулай булырга ошаган.

                                                 2

“Кадерлем Бәдринур! Менә тагы сезгә хат язарга утырдым. Сиңа һәм балакайларымның һәммәсенә Казан каласыннан күптин күп, чуктыйн чук ялкынлы кайнар сәламнәр юллыйм. Элгәреге хатыма Сезләрдән җавап килгәнне дә көтмәенчә язарга булдым әле. Үзегезне ничек сагынуым һәм юксынуымны аңлатыр өчен сүзләр табып җиткерә алмам кебек.

Ничек яшисез, авылда хәлләр бер көеме, барыгыз да исән-саулармы? Ләбибә белән Мөбәширнең хәлләре ничек, авылга еш кайталармы? Йөргән җирләрендә яхшы кешеләр генә очрасын иде инде.  Аларның укуга, белемгә тартылулары бик яхшы күренеш, мине чиксез куандыра. Фәһимә белән кечкенә кызыбыз Әдибәнең синең янда, авылда укулары да яхшы әле. Үзләре өчен дә, синең өчен дә дип әйтүем. Ашау-эчү якларыгыз ничек, бик җиңел түгелдер инде? Берәүгә дә җиңел түгел шул хәзер. Дөньяның бик тә болганган чагы, шәһәрләрдә дә тынычлык юк соңгы араларда. Илдәге ыгы-зыгының шаукымы Урал тау тарафларына да барып җиткән булса кирәк. Мондый елларда барыбызга да иминлек һәм баш исәнлекләре теләргә кала.

Мин җибәргән посылканы алдыгызмы? Чәй һәм ярма янына бераз шикәр дә тыктым бу юлы, авыл өчен бик тә кадерле күчтәнәч булыр, дидем. Ярма эченә кәгазьгә төреп беркадәр акча да куйган идем. Балалар тиз үсә, аларның өс-башларын карарга бераз ярдәм булыр.

Үземнең хәлләргә килгәндә, куанычлы яңалыгым бар: ярымподвалда гына булса да, ниһаять, фатирга урнаштым. Өч метрга ике метр ярым зурлыгындагы аерым бүлмә, суы һәм башка кирәк-яраклары һәммәсе ишегалдында. Институтка да бик ерак түгел, шәһәрнең үзәгендә дип әйтерлек. Бер кешелек тимер карават, кечкенә генә өстәл һәм аркасыз ике урындык – табуреткасы да бар. Китапларым өчен шкаф-фәлән булмаса да аларны бер як стенага терәп идәннән-түшәмгәчә тәртип белән тезеп чыктым. Эш өчен, иҗат өчен, ниһаять, бөтен шартларым да бар, дип әйтергә мөмкин.

Бу фатирны табуда үзебезнең якташ, үзем кебек үк Златоуст өязендә туып-үскән бер шагыйрь ярдәмче булды. Ул да соңгы араларда гына Казанга күчеп килгән. Мин аны Уфада мөгалимлек иткән елларымнан ук танып белә идем, үз вакытында шәкертем булган зыялы егет. Аның белән даими күрешеп һәм аралашып яшәвемә дә куанып бетә алмыйм. Туган якларны сагынган чакларда “якташ” дип бер эндәшүче табылса күңелгә җылылык иңә икән ул...

Институттан тыш язу-сызу эшләрем дә бик күп. Иң мөһиме, әлбәттә, “Идегәй” дастаны. Шул әсәрне татар һәм рус телләрендә аерым китап итеп бастыру хыялын тормышка ашырсам, боерган булса, якын елларда үзегезне дә Казанга күчерә алырмын дигән өмет-хыял белән яшим, Бәдринурым. Балаларның кирәк-яракларын язарга онытма, аларны һич кенә дә ким-хур яшәтәсем килми. Үзеңә бер күлмәклек комач табып җибәрү дигән уем да бар әле.

Яңа елга кергәч, яныгызга кайтып китү хыялы белән дә яшим. Сагынып һәм барчагызны өзелеп яратып калучы Нигъмәт дип белерсез. Казан, 1930 ел, 2 ноябрь.”

                          ***

“Нигъмәт! Хатыңны һәм посылка белән җибәргән күчтәнәчләреңне алдык. Бик зур рәхмәт... Син безнең өчен алай бик борчылма инде, илдә чыпчык үлмәс, дигән кебек, Аллага шөкер, бар җиребез дә җитешле, бөтен. Акча малы түгел, бакча малы белән тукланып яшибез ич без. Син кеше арасында үзеңне кайгырт, өс-башыңны кара, ачлы-туклы йөри күрмә. Ничә ел инде өстеңдә һаман шул бер күлмәк белән бер пинжәк, онытма, мөгаллим кешене киеменә карап каршы алалар.

Балалар барысы да исән-сау, Аллага шөкер! Ләбибә Колмәт авылында башлангыч мәктәптә укытучы булып эшли. Ял көннәрендә кайтып-китеп йөри, аз булса да аның да ярдәме тия хәзер. Мөбәшир, әүвәлгечә, Уфада укый. “Укудан бушаган вакытларыбызда пристаньда күмер һәм тоз бушатабыз, акчага кытлыгым юк” дип яза. Фәһимә белән Әдибә дә тырышып укыйлар.  Өй һәм бакча эшләрендә дә ярдәм итәләр үземә. Әдибә аеруча юксына, сагына үзеңне. Әти кайчан кайта, Казан каласына әти янына кайчан барабыз инде, дип гел сораштырып кына тора.

Бакча эшләрен төгәлләдек. Боерган булса, бәрәңге һәм суган җитәрлек, кайтсаң, берәр капчык син дә алып китәрсең, дип уйлыйм. Үзең беләсең, сыерны сатырга туры килде. Кәҗә сөтенә ияләнеп киләбез, аны бик сихәтле диләр бит. Кышка ике сарык калдырырга булдык, икесе дә буаз күренә төсле... Бездә әлегә менә шундый яңалыклар, бер дә борчылырлык сәбәп юк.

Хезмәтеңдә уңышлар теләп, җавап хатларыңны көтеп, исәнлектә-саулыкта күрешерүләргә  өмет  баглап үзеңне зарыгып көтеп калучы  кызларың Ләбибә, Фәһимә, Әдибә, улың Мөбәшир һәм  Бәдринур, дип белерсең.  29 ноябрь, Еланлы авылы”.

...Еланлы авылы белән Казан арасында хатлар йөреп кенә тора, йөрәк җылысын һәм туганлык җепләрен тоташтырган элемтә ике арада һич өзелми. Кызлары һәм улыннан да әледән әле хатлар килеп тора. Ай саен институттан хезмәт хакы алган көнне үк ул авылга посылка һәм беркадәр акча җибәрә.  Әмма, шул ягы начар, еш кайтып-китеп йөри алмый. Беренчедән, эштән арына алганы юк, институтта эше муеннан. Икенчедән, аралар да якын түгел. Кайтыйм дисә, иң элек тимер юлда бер тәүлек чамасы селкенергә кирәк. Авыл саен туктый торган паровозлар белән әллә кая китеп булмый. Әле аннан соң да, иң якын дигән тимер юл станциясеннән, утыз чакырым җәяүләп кайтасы бар. Ярый да бер-бер атлы кеше яисә юлаучы очраса. Соңгы араларда аның юлга чыгучысы, юл йөрүчеләре дә сирәкләнде, кешеләр бер-береннән ераклашты, җәмгыять, кыл урталай дигәндәй, икегә бүленде. Юлда хәвеф-хәтәр күзгә күренеп арта, анда берәүне талаганнар, тегендә кемнедер үтереп ташлаганнар дигән сүзләрнең өзелеп торганы юк. Йә, Ходаем, үзең сакла...

                                        3  

...1931 елның җәй урталарында,  укыту эшләре тәмамланып, студентлар каникулга таралгач та, Нигъмәт Хәким туган авылы Еланлыга кайтырга чыкты. Әтисенең кайтуы турындагы хәбәрне ишеткән кече кызы Әдибә көннәр буе авыл башындагы басу капкасы янында булды. Авыл читеннән урманга таба калкулык һәм үзәннәрне урап сүтелгән тасма кебек сузылган юлда бер-бер җәяүле кеше яисә җигүле ат күренсә, ул кулларын болгый-болгый аңарга каршы торып йөгерде. Килүченең әтисе түгел, чит-ят кеше булуына инангачтын инде менә ничәнче кат кәефе кырылудан башын салындырып кире авыл читенә борылып кайтты. Шул рәвешле, җиде-сигез мәртәбә алданып, тәмам өметен өзеп, инде өйгә кайтып китәргә җыенганда каенлыкка барып тоташкан калкулыклар артындагы борылыштан тагы бер җигүле ат күренде. Әтисенең әлеге атта  булуына бигүк өметләнмәсә дә көтәргә булды кыз. Әмма каршы йөгермәде, көнозын арлы-бирле чабулап йөри торгач шактый ук талчыккан һәм ачыккан да иде инде ул, юл читендә үскән бәпкә үләннәре өстендә үз уйларына бирелеп битараф кына утыра бирде. Ат ничек юыртып килгән булса, башкалары кебегүк аның янын үз көе белән юыртып китеп барды, арбадагы кешеләр аңарга борылып та карамады булса кирәк.

Күңелсезләнеп, урыныннан торды кыз һәм кайтыр юлга борылды. Ул да түгел, берәүнең, бик тә таныш, бик тә җылы һәм ягымлы тавышы яңгырап ишетелмәсенме шунда:

- Кызым, Әдибә, син түгелме соң бу?..

Сискәнеп куйды кыз. Ул арада атның туктаганын да көтеп тормыйча, әле генә узып киткән арбадан аның әтисе сикереп төште. Бер-берсенә, каршы гүя атлап түгел, очып килде кебек алар. Әтисенең кочагына ташланды кыз һәм шатлыгыннанмы, әллә үзе теләгәнчә каршылый алмавыннан уңайсызланыпмы, күзенә килеп тыгылган яшьләрен тыя алмыйча, елап ук җибәрде.

- Әтием! - дип әйтә алды ул нибары.

- Кызым, минем сөйкемле кызым Әдибә. Танымый да торам, күр инде ничек дәү кыз булып үскәнсең син... Елама, кызым, елама.

- Мин болай гына, ...шатлыгымнан. Бик тә сагынганга... - дип, башлаган җөмләсмен тәмамлый алмыйча мыш-мыш сулкылдады ул.

- Кайттым ич, кызым. Инде елама... Әйдә утыр атка, бергә кайтып керик өйгә, - дип, үзләрен көтеп торган җигүле атка якынлашты алар.

 Ул да түгел, бөтерчек сыман, елгыр гына әтисе кочагыннан ничектер шуып төшеп авылга таба җан-фәрман торып йөгермәсенме кыз. Нигъмәтнең: “Кызым, син кая болай...” дигән сүзләренә каршы:

- Сөенче алырга, - дигән тавышы гына ишетелеп калды аның. Кай арада зур урамнан борылып үз тыкрыкларына кереп тә югалды.

...Балалар барысы да өйгә җыелган. Әниләре Бәдринурның самавыры өстәл уртасында түбәтәйләрен биетеп кайнап утыра, ә үзе мич тирәсендә кайнаша. Өйгә тәмле аш, тавык шулпасы исе чыккан. Ул да түгел өлкән кызлары Ләбибә, зур табак белән яңа пешеп чыккан, пар бөркеп торган бәрәңге китереп утыртты. Яңа табадан төшкән кайнар кыстыбый да өстәл уртасыннан урын алды. Бәдринур чоланнан сөт, ире кайтуына дип алдан ук хәстәрләп куелган башкорт балы һәм каймак алып керде. Уртанчы кызлары Фәһимә, болындагы үлән, урман чәчкәләреннән чәй ясарга кереште.

- Ниһаять, без дә бөтен гаиләбез белән бергә җыелырбыз икән, - дип, үзенең куанычын җиткеререгә ашыкты әниләре. Бу аның кинаяләп зарлануы түгел, үзенә күрә куанычы белән уртаклашуы иде. Кай арада рәешкә генә дип тегелгән зәңгәр чәчәкле күлмәген киеп өлгергәндер. Аның өстеннән җыйнак алъяпкыч та кигәчтен, ул бүген яшәреп, яктырып киткән иде. Бер дә авыл мәшәкатьләре белән тулы тормыш арбасын бер ялгызы тартып яшәгән дүрт бала анасы димәссең үзен. Моны беренче булып күреп алучы, әлбәттә, аны сагынып ерак җирдән кайткан ире Нигъмәт иде.

- Ай-һай, танырлык та түгел, минем хатынмы соң бу, бигрәкләр дә чибәр, - дигән сүзләр чыгып очты аның тел очыннан. Әмма шундук янәшәдә буй җиткергән кызлары һәм улы булуны искә төшереп, күкрәген биләп алган ярсу хисләрен йомшарта төште. – Балалар, әниегезне таныйсызмы соң бүген?..

- Безнең әни һәрчак шулай матур ул, - дип, күтәреп алды Әдибә. Аның кече кызы бу юлы да, гадәттәгечә, һәммәсеннән өлгеррәк булып чыкты.

Тыйнаклардан да тыйнаграк Бәдринур, үзенә булган игътибардан тартынып, уңайсызланып куйды. Бит очлары алсуланып чыкты, кулларын кая куярга белмәде.

- Әтиегезгә рәхмәт инде, - диде сүзсез торуыннан уңайсызланып, - бу күлмәкнең комачын ул Һиндстаннан  бүләк итеп алып кайткан иде бит...

- Әтинең зәвыгы әйбәт, ул матурлыкны таный да, бәяли дә белә шул, - дип, бу юлы Фәһимә сүз кыстырды.

- Матурлыкны таный белмәсә, безнең әниебезне табып алыр идеме...

- Кызлар, сезгә җитте, - дияргәгә мәҗбүр булды әниләре.

Нигъмәт тә кушылды аңарга:

- Җитәр, кызым, макташып утыра торган вакыт түгел, бергә җыелган минутларның кадерен белик. Әйдәгез, өстәл янына. Шул рәвешле, бергә җыелышып булмый бит гел-гел, - диде ул, уч төпләрен бер-беренә сыпырып. Үзе бер читкә кысыла төшеп, Бәдринурга янәшәсеннән урын тәкъдим итте.

 Шау-гөр килеп, хәл-әхвәлләр белешеп, тирләп-пешеп чәй эчте алар. Хәзинәдә бары - һәммәсе өстәлдә, сүзләре дә сөйләшеп кенә бетәрлек түгел иде. Һәркайсының үз тормышы, үз яңалыклары бар, барысын да ачыктан-ачык уртага салып тагы кайда һәм кем белән сөйләшергә, киңәшергә мөмкин?!.. Ә монда барысы да үз һәм якын кешеләр. Бер-берен бер сүздән аңлыйлар, аңлау гынамы соң, йөрәкләре бер үк дулкында тибә ич аларның... Дөнья хәлләре дә читтә калмады, әлбәттә. Һәр көн үзгәрешләр һәм берсеннән-берсе катлаулы һәм каршылыклы  яңалыклар китереп торган дәвердә яшиләр ич. Уллары Мөбәшир һәм күрше авылда укытучы Ләбибә инде Совет хакимиятенең ялкынлы тарафдарлары булып киткән, илдәге үзгәрешләрне тулаем хуплыйлар икән. Фәһимә дә ата-ана оясыннан очып китеп, укуын дәвам иттерү хыялы белән яши. Ә авылда яшәп яткан әниләрен тормыш авырлыклары баскан. Авылда “влач” кайгысымы соң! Авыл кешесенә анысы да ярамый, монысы да ярамый торган чак. Шуның өстенә гомер буе җыйган мал-туар, бар хуҗалыгыңны тартып алырга җыеналар. “Колхуз” дигәннәрен дә һич аңларлык түгел. Теләгең бармы, юкмы, син шунда керергә тиешле икән... Кешеләрне куркыту дисеңме, мал-туарыңны тартып алу дисеңме, ниләр генә уйлап чыгармый бу яңа власть...

Нигъмәт күбрәк тыңлап утырды. Һичкемгә үзенең фикерләрен тагарга теләмәде әлегә... Үзенең дә төгәл генә ни дияргә белми икеләнгән, көн-төн уйланган чагы. Шулай да бәхәстән читтә кала алмады ул да:

- Беләм, Бәдринур, сиңа җиңел түгел, тормышның бар авырлыгы синең җилкәдә, - дип, хатынын тынычландырырга омтылды ул иң элек.

- Ә улың Мөбәшир, әнә, бәлшәвик булып киткән, - дип, бүлдерде аны әниләре.

- Бу хәбәр сиңа да килеп ирештеме инде? – дип, сорарга мәҗбүр булды уллары. Ул ата-ана сүзенә артык кысылмыйча, үзалдына тыныч кына тыңлап утырырга исәпләгән иде дә бит. Үзенә кагылгач, җавапсыз кала алмады.

- Бөтен авыл сөйли. Чукрак булсам ишетмәс идем дә бит...

- Мин дә беләм, абый, - дип, ул арада сеңелләре Әдибә дә сүз кыстырырга өлгерде. – Миңа да бармак төртеп күрсәтәләр авылда. “Әдибәнең абыйсы шәһәрдә бәлшәвик булып йөри икән” дип үчекли сыйныфташларым.

- Әдибә, кызым, - дип дәште Нигъмәт, – “большевик” сүзе үчек була алмый. Алар илне үзгәртергә, гади халыкның – эшче сыйныфы һәм крәстияннарның тормышын яхшыртырга вәгъдә биреп килгән кешеләр. Күмедер вакыт үтәр, син дә менә үсеп җитәрсең, кем белә, бәлки әле үзең дә шул фиркага кереп коммунар булып китәрсең.

- Вәгъдә бирү җиңел дә, аны үтәү турында онытмадылармы икән, - дип әйтеп куйды шунда әниләре. Бу аның сүз арасында гына әйтелгән фикере иде булса кирәк.

  - Әнием аларны яратмый, - дип әйтеп салмасынмы кечкенә Әдибә. Сораулы карашын, ни әйтерләр дигән сыман, бер әтисенә, бер әнисенә төшереп торды кыз. Һәм тәмам кызып, чын күңелдән тыңгысызланып дәвам итте сүзен. – Әтием, син бит үзең дә бәлшәвик түгел. Юк, мин бәлшәвик булырга җыенмыйм, әтием белән әниемнән аерылырга теләмим...

- Кызым, тынычлан, бер дә исең китмәсен, “бәлшәвик”лек мәҗбүри түгел, язмыш җилләре кая гына ташламасын, кеше булып калырга кирәк иң әүвәле. Үз иманыңа һәм туган халкыңа тугрылыклы кеше булып...

Сүзен шул урында өзеп Нигъмәт уйга калып торды бер тын. Илдә барган вакыйгаларга һәм аның башына килгән хакимияткә үз карашы, үз бәясе бар иде, әлбәттә. Икеләнүләр һәм каршылыклардан гыйбарәт иде ул мөнәсәбәт. Әмма, нибарысы атна-ун көн торып китү өчен гаиләсе янына сагынып кайткан җирендә үзенә дә тулаем аңлашылып бетмәгән сәяси проблемаларга кереп буталасы килми иде аның. Ярый да гомер иткән хатыны белән күзгә-күз карашып серләшү булса. Ә монда аның өчен бик тә газиз балалары: аларның әтиләре авызыннан чыккан һәр сүзне, һәр яңалыкны хакыйкатькә тиңләп кабул итүләре ихтимал. Акылсызлар түгел, тормыш авырлыкларын күреп, эшләп үстеләр, инде үз язмышларын үзләре сайларга сәләтлеләр, дип күрә иде ул аларны. Улы мөбәшир бит, әнә, аның белән киңәшмәде, ә нинди җаваплы һәм җитди карарга килгән. Ләбибә дә, сүз сөрешләренә карасаң, шул ук юлда. Хәерлегә генә булсын, ни өчен дип әле ул балаларының бу тормышта үз юлларын эзләвенә каршы килергә тиеш. Белә, күреп тора ич, күпләр ул фиркагә инанудан түгел, заманга яраклашу максатыннан керәләр...

Аннан килеп, балалары белән аяк терәп сөйләшергә, алардан нидер таләп итәргә, беркадәр уңайсыз да. Менә ничә еллар инде ул чит-ят җирләрдә йөрергә мәҗбүр, әле Уфада, әле Ташкентта яисә Ленинградта. Һәм ниһаять  – Казанда, татарның Мәккәсе һәм Мәдинәсе дә булган пайтәхеттә. Өенә, гаиләсе янына бит ул кайтса да кунакка гына кайтып китә. Авылда, гаиләсеннән һич аерылмый гына яшәр иде дә, гомер кыска, кешегә ул бер генә бирелгән. Күпме еллар дәвамына, күпме кыенлыклар кичереп алган белемне, зур фидакярлек нәтиҗәсендә ирешелгән табышларын яшь буынга, сөекле халкына кайтасы бар ич аның. Ничек кенә булса да, нинди кыенлыклар кичерергә туры килсә дә ул үз җилкәсенә салган бу миссияне башкарып чыгарга тиешле. Казанга кайтуының төп максаты әнә шуңарда. Аның сөекле һәм кадерле халкы мәңге кимсетү һәм җәбер-золым кичереп яшәргә тиешме? Юк, әлбәттә. Моның белән һич кенә дә килешәчәк түгел. Татарның бай тарихы, күпләрне көнләштерерлек мәдәнияте һәм әдәби җәүһәрләре бар. Ә ул, гүя адашкан бер милләт кеби, үз кадерен үзе белмиенчә, Көнчыгыш белән Көнбатыш арасында бәргәләнә. Аларны күрә, аларныкын ишетә яисә укый да, “аһ” итә, “ваһ” итә – башыннан түбәтәе төшеп китә. Менә бит башкалар, имеш, ә бездә, имеш, боларның берсе дә юк. Үзенең туган халкын наданлыкта да гаепләп куя әле ул. Шулай уйлап, үзе дә белешмәстән үзенең наданлыгын раслый.

Ә бит затлы акыл һәм фикер ияләребез аз булмаган, аз түгел безнең дә. Халкыбызның әүвәл дәверләрдәге казанышлары, телебезнең хәзинәләре, әдәбиятыбызның энҗе-мәрҗәннәре һич кенә дә тарих сазлыгында калып югалырга тиешле түгел. Алар әлегә бездән бик ерак яшерелмәгән, максат куеп эзләсәң табу, яңадан торгызу мөмкин үзләрен – халыкның күңелендә һәм телендә, татарның яшәү рәвешендә, холык-фигылендә сакланалар... Юк, Нигъмәт үзе сайлаган юлыннан һич кенә дә читкә тайпылмас, нинди генә кимсенү һәм югалтулар кичерергә туры килмәсен максатына ирешәчәк. Үз халкыңа хезмәткә сарыф ителгән гомер, ул заяга узган саналмас. Моны аның сөекле хатыны, дүрт бала анасы Бәдринур да яхшы белә, һәрчак аңлап яшәде. Ул бит аның хатыны гына түгел, элек-электән иң ышанычлы таянычы да. Боерган булса, балалары  да аңлар. Аларның да күзләре аңарга текәлгән ич, әнә, ни рәвешле үз итеп, яратып һәм горурланып та карыйлар ич алар үз әтиләренә. Күңеле йомшап китте аның шунда, балаларына бирергә теләп тә бирә алмаган ярдәме өчен уңайсызланды. Балакайлар... Олысы, кечесе һәркайсы бер дәрәҗәдә үз һәм кадерлеләр аның өчен. Аларның да, башкалар кебек, әти-әни янында үсәсе килмәгәндерме әллә. Ә ул берөзлексез юлда, укуда һәм гыйльми эзләнүләрдә булды. Эшләгән, тапкан акчасының да күп өлеше гыйльми китаплар сатып алуга, гыйлем эзләп узган юл масрафларына китеп барды. Ә гаиләсен һәм балакайларын бит ул һич кайчан онытмады, алар һәрчак истә, аның күңле түрендә булдылар. Үзләрен тиешле дәрәҗәдә кайгырта алмавы һәм даими рәвештә яннарында булып киңәш-табыш итешеп яши алмавына аз өзгәләнгәндер дип уйлыйсызмы әллә аны... Шундый уй һәм кичерешләр бу юлы да, инде үзләре каршысында утырганда, ургылып аның бугаз төбенә килеп тыгылдылар. Күзләрен читкә борды ул, әмма үз баларың каршысында җебеп төшәргә ярамаганлыкны да яхшы аңлый иде. Сер бирмәскә, сиздермәскә тырышты.

Чираттагы мәртәбә бер йотым чәй кабып куйды да, тирән сулыш алып, сүзне бөтенләй башкага борды Нигъмәт. Бу балалар, хатыны бит аңардан бер-бер җылы сүз көтә торганнардыр.

- Боерган булса, менә якын елларда зур хезмәтләрем дөнья күрәчәк. Казан шәһәренең уртасыннан зур бер фатир бирерләр үзебезгә. Барыбыз да шунда җыелырбыз, бергә-бергә зур һәм бәхетле гаилә булып яши башларбыз...

- Әй, әтием, шул Казан дигән шәһәрне бер күрсәм дә риза булыр идем әле мин.

- Әдибә, кызым, - дип, урыныннан торып басып кызының аркасыннан сөеп килде үз хыялыннан үзе канатланып киткән галим, - күрү генә түгел, син ул шәһәрдә яшәрсең, боерган булса, укырсың, данлыклы Казан университетында белем алырсың...

- Әнине дә алып барырбызмы соң ул Казанга?

- Әниеңнән башка буламы! Ул беренче булып бара, әлбәттә.

- Ә ул анда ни эшләр? Бәрәңге бакчасы, тавыклар, кәҗә булырмы соң анда?..

- Шәһәрдә бәрәңгене базардан гына алалар, кызым.

- Кәҗәбез дә булмагач, әни ни эшләр соң анда?

- Көндезләрен кулына чәчәкле шәмсия тотып паркларда йөрер. Ә кичләрен театрга барырбыз бергәләшеп...

- Менә бит, ә-ә...-дип, кулларын чәбәкләп, бу әңгәмәне тын гына тыңлап утырган апаларына, абыйсына карап куйды кыз.

- Әтиегез гомер-гомергә шундый хыялый булды инде ул, - дип, әниләре бүлдерде Әдибәне матур хыялларыннан бүлдерде. Аннан иренә таба борылып өстәп куйды. – Нигъмәт, авылда синең кебек хыялыйлар турында беләсеңме ничек диләр: “Алмаган ат, тумаган колын, атланма, улым, билен сындырырсың” диләр. Ташкентларда, Петроградларда йөри торгач, әллә онытткан да инде...

Әниләре сүзеннән кызык табып, кызлар, сүз берләшкәндәй, кеткелдәп көлешеп алдылар.

- Петроград түгел, әни, Ленинград дип сөйләш, ярыймы, - дип, Мөбәшир дә елмаеп куйды. Нигъмәтнең генә исе китмәде.

- Көлегез, көл... Барыбыз бергәләшеп Казанга җыелгач, яңа фатирның ачык террассасында шау-гөр килеп бергәләшеп чәй эчеп утырганда мин сездән көләрмен... Профессор булып киткәчтен, боерган булса, машина да алырбыз әле менә. Күрерсез, ял көннәрендә үзебезнең җилкәнле көймәгә утырып Идел өстендә кәеф-сафа корып, ял итеп, гизеп тә йөрербез, боерган булса...

Бу юлы инде, каршы сүз әйтүче булмады. Ачылган авызларын йомарга да онытып һәммәсе онытылып тыңлау белән мәшгуль иде.

-Әти, син чынлап сөйлисеңме боларны, әллә шаяртуыңмы? - дип, Мөбәшир дә сүз катты.

- Улым, әллә син дә ышанмыйсыңмы? Уйнап сөйлиләр ди мени?.. Чынлап сөйлим. Татиздатта минем бөтен татар халкын, алай гына да түгел, бөтен илне сокландырырга сәләтле зур хезмәтем аерым китап булып басылачак. Остазым академик Самойлович аны Мәскәүдә һәм Ленинградта да зур тиражлар белән басачаклар, дип вәгъдә итә. Аның сүз башы белән, әлбәттә. “Идегәй”, улым, мине генә түгел, татар халкының үзен дә бер башка, юк, ике башка югары күтәрәчәк. Менә күрерсең, ул көнгә күп калмады инде.

- Ышанмаска хакым юк, син күп укыган, күпне күргән кеше, синең һәр сүзеңә дә ышанам мин, әти. Тик менә... - Шул урында, әйтергәме икән, юкмы, дигәндәй, икеләнә калды ул бер мәлгә.

- Йә, башлагансың икән, әйтеп бетер, улым. Сиңа кай җире ошамады?

- Ошамады, дип әйтмим. Тик менә “шәмсияләр тотып паркларда йөрү”, “җилкәнле көймәләргә утырып Идел өстендә гизү” кебек нәрсәләрне эшче-крәстияннәр фиркасе хупламый бит. Алай йөрү ул буржуйларга гына килешкән...

-Тукта-тукта, ә безнең ул буржуйлардан кайсы төшебез ким?

- Ә без җиң сызганып эшләргә, яңа тормыш нигезләрен төзергә тиешбез, әти...

- Соң без, улым, эшләмибез мени, кул кушырып кына утырабызмы? Әтиеңне син ялкауга чыгарасыңмы инде шулай итеп?.. Эшләгән кешенең матур итеп яшәргә һәм ялга да хокукы булырга тиештер, миңа калса.

- Безнең әле искене җимереп, яңаны төзисебез бар, әти, моңарга байтак еллар китәчәк...

- Ә җимермичә генә яңаны төзеп булмыймы?

- Булмый торгандыр шул, - дип бераз уйга калып торды Мөбәшир.- Иптәш Сталин белә инде, ул шулай куша.

- Ниләр майтарырга, нәрсәләрне җимерергә уйлыйсыз инде, улым?

- Мәчет һәм чиркәүләрне, буржуйларның завод-фабрикаларын, кулакларны...

Шул урында, тынгысызланып, ике ир-ат арасында кузгалырга торган бу бәхәскә Бәдринур килеп кушылды.

-Менә, Нигъмәт, улың ни сөйләгәнне ишетәсеңме инде, аның телендә гел шул сүзләр хәзер: “җимерәбез дә төзибез, җимерәбез дә төзибез”. Ни эшләтергә бу баланы? Шәһәргә киткәнче менә дигән малай иде бит. Инсафлы, тыйнак иде, динле... Урамга чыкса бар кеше белән бүреген салып, кулын күкрәгенә куеп исәнләшә торган иде. Авыл картларына тикле исләре китеп мактап сөйли торганнар иде үзе турында. Әллә җеннәр алыштырды шул шәһәр дигән җирдә...

- Борчылма, Бәдринур, бер ни эшләтеп булмый. Заманасы шундый. Мөбәширгә ышанам, акылсызлык эшли торган егет түгел ул. Ир кешенең илдә барган вакыйгаларның уртасында булуы хәерле...

- Рәхмәт, әти! - дип әйтеп куйды улы. Әтисенең хуплау сүзләрен үзенә бирелгән хәер-фатихадай кабул итте.

- Шулай да, улым, минем сиңа бер киңәшем бар. Тыңларсыңмы, колак салырсыңмы сүземә?

- Тыңлыйм, әти...

- Булдыра алсаң, улым, син ул “җимерәбез” дигән сүзне файдаланмаска тырыш, ярыймы? Җимерәләр икән, башкалар җимерсен, син катышма. Ә менә яңаны булдыру, төзү, илне төзекләндерү, кешеләрнең тормыш-көнкүрешен яхшырту – игелекле эш, ул эшнең башында торсаң да бер сүзем юк, хуплармын гына.

Мөбәшир уйга калып торды бер тын, җавап бирер сүз тапмадымы, икеләнә идеме, әйтеп булмый. Бу тынлыкны әнисе бүлдерде.

- Нигә дәшмисең, йә, “ярар, әти, киңәшеңне истән чыгармам” диген. Әтиең дә шәһәрдә яши бит, әнә, Казанда. Ул Петроградның үзендә гыйлем алган кеше, мине тыңламасаң, аны тыңла ичмасам...

- Петроград түгел, әни, Ленинград... Ярар, - диде Мөбәшир. Зур авырлык белән генә әйтте ул бу сүзләрне, авызыннан көч-хәл белән тартып алдылар, диярсең. – Йөзегезгә кызыллык китермәм. Әмма, сез дә мине аңларга тырышыгыз, соңгы сулышымача партия сызган юл белән барачакмын.

- Колхозга кер, дип үгетлисе булма мине, ярыймы! – дигән шарты да бар икән әле әнисенең. – Соңгы кәҗәмне илтеп бирәсем юк, ишеттеңме Мөбәшир. Сеңелләреңне ачтан үтерәсең килмәсә, башкача кабатлама ул хакта. Мин сине табып үстергән анаң да бит әле...

- Колхозга керергә кирәк, әни... Юкса, мин авылдашларымның күзенә ничек күренермен, фикердәшләремә җитсә, ни әйтермен?

- Бер нишләтеп тә булмый, минем, әни, шундый киребеткән бер авыл карчыгы инде диярсең..., – дип, елмая төшеп кулын селтәде Бәдринур.

Кызлары, бер-беренә карашып, үзара көлешеп куйдылар.

- Нинди “карчык” дигән сүз ул, син безнең әниебез. Әни кеше картаймый, -дип, төзәтмә кертергә ашыкты өлкән апалары Ләбибә. Сеңелләреннән дә хуплау көтте ул берочтан. – Шулай бит, Фая, шулай бит, Әдибә...

- Ярар, дөнья һәм вакыт үзе юлын күрсәтер, юк өчен баш ватып, кадерле очрашу минутларының ямен җибәреп утырмыйк әле, – дип барын да түгәрәкләп, очраклы рәвештә туган бу фикер алышуны йомгакларга ашыкты Нигъмәт. Ләбибәгә дә искәртергә кирәк тапты. – Кызым, сеңелеңнең исеме Фая түгел, аның мулла кушкан исеме Фәһимә, аны бозып әйтү кирәкмәс.

Дөрес сүзгә җавап юк, дигәндәй, каршы сүз дәшүче булмады. Ул арада балалар, әниләренә рәхмәт әйтеп, өстәл артыннан кайсы кая  тарала ук башлады. Нигъмәт, күптән кабул ителгән гадәте буенча, аларның һәркайсына бүләккә китаплар алып кайткан иде бит. Ә яңа китап кулларына кергәч, таныша башлауны иртәгесе көнгә калдырырга күнекмәгән алар.

Аш-су өстәле артында Бәдринур белән икесе генә утыра бирделәр.

- Балаларның үскәнен күрми дә калганмын, – дип әйтеп куйды Нигъмәт.

- Инде менә тарала да башладылар. Мөбәшир белән Ләбибәне мин дә әллә нигә бер генә күрәм. Атна саен кайтып-китеп йөри алмыйлар шул, – дип уфтанып алды Бәдринур.

- Син, әнисе, алар белән бәхәскә кермәскә тырыш инде хәзер, ярыймы. Алар зурлар, бу тормышта үз урыннарын эзләгән чаклар.

- Минем өчен барыбер балалар шул...

- Әмма бу яшьтә өйрәткәнне яратмыйлар. Үз-үзләрен шәхес итеп раслый торган заманнары.

- Фаяның да уе шәһәр тарафында күренә.

- Фая түгел, Фәһимә, җан кисәгем, Бәдринур!

- Әй, яшьтәшләре шулай дәшкәч әйтелә инде. Хәзер бит шулай, исемнәрне бозып-кыскартып әйтү китте.

- Бүген исем үзгәртерләр, иртәгә ата-бабаларын онытсалар, аннан ары иманын, динен һәм милләтен алыштырырга да күп сорамаслар. Начар гадәт бу, үз-үзен хөрмәт иткән кеше, үз-үзен хөрмәт итткән милләт, ишетсен колагыгыз, балалар, исем алыштыруга юл куймас!

- Шулаен шулайдыр да, авыл кешесе сөйләшкәндә аны-моны уйлап тормый шул, Нигъмәт. Әйтергә ничек җайлы – шулай кыскарта...

- Бәдринур, кеше нәрсә әйтер?.. Юкса, Нигъмәт Хәким татар халкының әдәби җәүһәрләрен җыя, тел белгече санала, ә үз кызына җүнле-башлы  татарча исем дә куштыра белмәгән, диярләр.

- Ярар, – дип, тирән сулыш алып куйды Бәдринур. Нигъмәтнең ихлас борчылып сөйләгән сүзләреннән аңарга уңайсыз булып китте, әлбәттә. –  Үзеңнең хәлләрең ничек соң? Берни сөйләмисең.

- Барысы да яхшыга таба бара, Бәдринурым. Бар хыялым Казанга кайту иде. Кайттым. Эшкә урнаштым. Яшь буынга белем бирәм. Инде тагы да зуррак теләгем – Казанда үз фатирыбызны булдырып, сине, балаларны халкыбызның пайтәхетенә алып килү. Юкса, гомеребез аеры-чөере яшәп уза...

Дөрес фикергә җавап юк, дигәндәй, Бәдринур бу сүзләрне җавапсыз калдырды, хуплавын белдереп башын гына какты.

- Бер дә өстең-башыңны карамыйсың, дип әйтимме... Ничә ел инде менә, һаман шул бер үк кәчтүм, шул бер күлмәк белән йөриссең. Аягыңа кигән нәмәрсәнең дә табаны ашалган күренә.

Бәхетле елмаеп, башын сак кына янтайта төшеп хәләл җефетенең җилкәсенә салды Нигъмәт. Бу аның рәхмәте дә, хөрмәте дә, хатыны белән тулаем килешүен аңлатуы да иде. Җылы, йомшак һәм шул тиклем якын кешесе бар ич аның...

- “Җаныкаем” дидең түгелме, тагы бер генә тапкыр булса да кабатла әле шул сүзеңне. Сиңа әйтәм, әй, Бәдринурым – нурым минем...

- Йә-йә, җитәр сиңа, балалар барын онытасың, телеңә салынып утырма әле, яме... – дип, тыйнак кына ирен читкә этәрде хатын. – Минем киңәшләрне хәтереңә киртләп куй, кара аны, онытма.

- Бәдринурым... – дип куйды Нигъмәт. Тагы ни әйтсен соң ул.

                                                              4

Нигъмәтнең Еланлыга кайтуына ике-өч көн уздымы-юкмы, авыл капкасыннан затлы тарантаска җигелгән юртак чабып килеп керде. Аны күреп калучылар, һичшиксез кызыл байрак эленгән советлар бинасы каршысына тукталыр, дип фаразлаганнардыр. Әмма алар ялгышкан булып чыкты, юртак ул бинаны гүя абайламады, тузан туздырып ары узып китте. Бераз баргач, каршысына йөгереп чыккан малай-шалайлар янына барып туктады. Тарантаска җәелеп утырган өлкән яшьләрдәге абзыйның карлыккан тавышы ишетелде:

-Яшь коммунарлар, – дип дәште ул яланаяклы малайларга,  –Хәкимовларның өе кайсы урамда, шуны күрсәтмәссезме?

- Хәкимовлар... – дип кабатлый-кабатлый бер-беренә карашып алды бала-чага. Чөнки авылда кешеләрне фамилияларе белән түгел, нәсел кушаматлары яисә исемнәре белән бер-береннән аеру гадәткә кергән. – Белмибез шул абзый...

- Авылыгызны илгә таныткан Нигъмәт Хәкимне дә белмисез, оят түгелме, ә, яшь коммунарлар? Сездән сорыйм?..

Малайлар һаман аптырашта. Бу мыеклы абзый тәмам табышмак чиштерә бит, җавап табучы гына күренми. Үзләренә күрә гөманларга ук керештеләр.

- Ә ул, нәрсә, Сабантуе батырымы әллә?

- Сабантуй батыры Нигъмәт түгел бит, Рәхмәтулла...

- Соң, Казанның үзеннән кунакка кайткан Нигъмәт Хәкимне дә белмисез, ыштан төбендәге кыңгырауларыгыз төшеп калмагандыр бит?

Күңелләре булып рәхәтләнеп көлешеп алды малай-шалай, “кара әле, синеке төшеп калмаганмы” дип, бер-берләренә төртешеп, үзара кызык таптылар.

- Казаннан дидегезме? Казан тикле Казанга безнең Еланлыдан кем барып җитте икән?..

- Абзый, ә ул Әдибәләрнең әтисе түгелме икән?.. Алар, әнә, теге тыкрыкның башындагы соңгы өйдә яшиләр. Бәләкәй генә өй булыр...

- Белгәч, ник басып торасың, утыр тарантаска, күрсәтерсең, – диде, шаян абзыйлары.

Юл күрсәтүче ялындырып тормады, кемгә әле шундый бәхет тәтегән, үз дәрәҗәсен белеп, бер мәртәбә борынын тартып алды да дилбегә тотып алда утыручы ат хуҗасы янына менеп кунаклады. Тегесе дилбегәне какты, ат юртып китеп тә барды. Малай-шалай дәррәү торып, ат артыннан калышмаска тырышып, йөгерергә кереште. Юл күрсәтүче “таш баш”ның исә авызы колакта, юл күрсәтү белән генә чикләнеп калмыйча, дус-ишләренә дә берөзлексез кулын изәде.

                                    ***

- Өй каршысына ниндидер җигүле ат килеп туктады, әтисе, – дип куйды, ишегалдында тавык-чебешкә җим сибеп йөргән Бәдринур.

Ул да түгел, болдырда Нигъмәтнең ипле һәм тыйнак авазы яңгырады.

- Ходаем, Мәҗит абзый Гафури үзе килеп чыккан түгелме соң?.. – Ул да түгел, йөгереп диярлек барып капканы ачып җибәрде ул. – Әйе, Мәҗит абзый! Хуш киләсең Мәҗит абзый... Безнең якларга нинди җилләр ташлады үзеңне?..

- Синең белән күрешергә дип махсус килдем. Качып кына ятарга уйлаган идеңме әллә, булмас. Кайда-кайда, әмма Башкортостанда миннән кача алмассың, Нигъмәт туган.

Бер-беренә җәт-җәт атлап якынлашты алар. Иң элек, куш уч биреп күрештеләр, аннан бер-беренең аркаларыннан кага-кага кочаклашып алдылар.

- Килеп чыгуың бик тә яхшы булган бит әле, Мәҗит абзый.

- Гомер уза Нигъмәт, бер күрешү – үзе бер гомер, диләр бит... Тәндә җан барында күрешмәсәк, хәл белешмәсәк оятын кая куярбыз?

- Хуш киләсез, әйдә, өйгә керик. Юлда арыгансыздыр...

- Сабыр ит, иң элек юл күрсәтүчене төшерим тарантастан, – дип, әле булса ат хуҗасы белән янәшәдә утырган малайны күтәреп җиргә төшерде ул. – Күрмисеңме әллә, әнә  минем нинди дусларым бар сезнең авылда. Рәхмәт яшь коммунарларга!

Аннан, ат артыннан йөгереп килеп әле булса мыш-мыш сулыш алып торган малайлар төркеменә игтибарын юнәлтте. Кулындагы юл сумкасыннан малайларның һәркайсына берәр кәнфит өләшеп чыкты.

Ә тегеләрнең исә, кәнфиттән бигрәк, әле генә колаклары белән ишеткән яңалыкка ышанырга-ышанмаска белми, телләрен йотып, аптырашта калып торган мәле. “Мәҗит Гафури” дип эндәштеләр түгелме соң бу абзыйга?!. Гафуриның үзен танымасалар да, аның исемен ишетмәгән кеше юктыр. Малайлар тәмам җитдиләнә төште. Соңгы арада өлкәннәрнең телендә гел Гафури исеме бит...

- Абый, сез әллә Мәҗит Гафуриның үзен  беләсезме? – дип сорап куймасынмы, тарантасның түрендә утырып килгән малай.

Шагыйрь, мөлаем елмаеп, аның такыр башыннан сыйпады.

-Ә синең исемең ничек соң?

- Сәми...

- Андый исем буламы? Тутырып әйт, исемеңне бозма, – диде аңарга Гафури.

- Каян белдең абзый? – дип, авызын ачып, хәйран калып торды малай. – Бабам миңа Сәмигулла дип исем куштырган.

- Шуннан белдем, “Сәми” дигән исем булмый, ә менә Сәмигулла – исем дисәң дә исем ичмасам!  Җырлап тора бит. Сә-ми-гул-ла... Нинди матур исем! Карагыз аны, икенче юлы исемнәрегезне бозып сөйләшсәгез колагыгызны борырмын. Ул малайларның барысына да ишетелерлек итеп әйтте. Һәм кулын болгап хушлашты да: – Ә хәзер барыгыз, уйнагыз, үз юлыгызда булыгыз, – диде.

Өйгә узып, хәл-әхвәл белешеп чәйләп тә алгачтын Мәҗит Гафури тәкъдим кертте.

-Нигъмәт, хәтерлисеңме, без синең белән теге вакытта, кайсы елда булды соң әле ул, Әй елгасы буенда, Лачын-таш каршындагы бер матур тугайда утырган идек. Гомернең андый мизгелләре сирәк була, шул күңелгә уелып калган.

- Безнең тыкырыкны, өйне онытсаң да, Мәҗит абый, Лачын-ташны онытмагансың, кызык килеп чыга бит әле. Ул күрешү, ялгышмасам, 26нчы елның җәй урталарында иде булса кирәк. Авыл халкының печәнгә төшәргә әзерләнгән чагы. Мин шул көннәрдә генә Ташкенттан кайтып төшкән идем кебек.

- Әйе, болында чалгы кайраган авазлар ишетелеп торганы хәтергә уелып калган. Әй гомерләр...

- Юкка гына ул гомерне аккан суларга тиңләмәгәннәрдер күрәсең... – дип, тирән көрсенеп куйды Нигъмәт.

- Анысы шулай, – дип килеште Гафури. – Әмма онытылмаслык бер хатирә буларак күңелгә уелып калган ул урын. Андагы табигатьнең матурлыгы төшләремә кереп йөдәтә кайчак.

- Килешәм, мин үзем дә туган авылны, авылда узган  бала чакларымны сагынган минутларда  яшел чирәм өсләренә сузылып ятып Лачын-ташка сокланып туймаган чакларымны искә төшерәм... Әйтеп бетергесез матур бит безнең яклар!

- Һәркемнең туган ягы, туган авылы үзенә күрә ямьле һәм кадерледер. Нигъмәт, булмаса, алып бар син мине шул Лачын тавы янына.

- Бүген үкме?

- Әйе, бүген, менә хәзер үк. Икәүдән икәү генә сөхбәт итеп тә утырырбыз шунда. Теге, тешләрне сындырырлык салкын чишмәнең суларын авыз итәрбез...

- Сез өлкән кеше, Уфа якын түгел, ерак юлдан килгәнсез, Мәҗит агай, бәлки ятып бераз ял итеп алырсыз. Ә Лачын-ташка иртәгә барырбыз.

- Юк, Нигъмәт, бүген ниятләгән эшне иртәгесе көнгә калдырмыйбыз. Беренчедән, мине иртәгә Уфада көтәләр. Икенчедән, табигать кочагында утырудан да матуррак ял булырга мөмкинме?.. Самавырың белән чәйнегеңне тарантаска сал да, киттек. Ә мин үзем белән гармун да алып килдем. Онытылмаслык итеп тагы бер утырыйк әле, булмаса...

                                 ***

Өйлә вакыты әле яңа узып, көннең кичкә авышырга-авышмаска белми икеләнеп калган бер мәле иде. Көн җылы, рәхәт, әмма, артык кыздырмый да. Баш өстендә, анда-санда ак болытлар йөзеп йөри, гүя  кояштан сакланыр өчен махсус күтәрелгән шәмсияләр диярсең. Хәтфә сыман җәелгән яшел үләннән, җиләк исләре кушылган салкынча рәхәтлек күтәрелә. Ул гына аз дисәгез, Лачын-таш тарафыннан әллә нигә бер булса да талгын җиләс җил исеп куя. Әй елгасының өсте тып-тын, балыклар көн кызуыннан су төбенә качкан, ә бакалар яр читендәге камышлар арасында йокыга талган булса кирәк. Ара-тирә сизелер-сизелмәс кенә чишмә челтерәгән аваз колакка чалынып китә.

Нигъмәт, хуҗаларча, җәт кенә яшел чирәм өстенә өйдән алып килгән җәймәне җәеп куйды. Чишмәдән  су китереп самавырын көйрәтеп җибәрде. Уртадагы бакыр подноска яңа аертылган башкорт балы һәм Бәдринур пешереп җибәргән җылы коймак килеп кунаклады. Бәхет өчен, күңелләре бер дулкында тибрәнгән, бер-берен ярты сүздән аңлый белгән, бер-берен сагынган зыялы ир-атлар өчен тагы ни кирәк?!.

- Йә, – диде җәймә өстенә бер кулына таянып кырын сузылып яткан шагыйрь. – Дөньяда ниләр бар? Казан ничек? Казанда нинди яңалыклар, кемнәр белән күрешәсең, кемнәр белән аралашасың, сөйлә... Байтак гомер инде Казанга барып чыга алганым юк...

Нигъмәт, иң элек, бөтнек, карлыган яфрагы һәм әйләнә-тирәдә үскән тагы ниндидер чәчәкләр салып әзерләгән чәй тәкъдим итте кунагына. Шуннан соң гына Гафуриның сорауларына җавап сүзен башлады.

- Казан кайный, Мәҗит агай. Үземнең дә аңлап бетерә алганым юк әле ул шәһәрне. Беләсез ич, мин анда сугылып, монда бәрелеп йөрергә яратмыйм. Минем вакытым да юк. Таныган кеше белән күрешәм, сораганга җавап бирәм. Һәр кемнең үз эше, үз мәшәкатьләре, үз дөньсы. Кешеләр бер-беренә ачылып та бетми кебек, әллә ышанмыйлар да инде, аңламассың. Мин моны үземчә заман шаукымыннандыр дип уйлыйм. Чөнки, дөньялары да бигүк тотрыклы түгел бит әле. Ил генә түгел, милләт һәм аның зыялылары да икегә, өчкә бүленде

- Дөньяны гаепләмә, хикмәт анда түгел, – дип сүзгә кушылды Гафури. – Кешеләр үзләре үзгәрде, миңа калса. Сезнең даирәдә, зыялы һәм укымышлы кешеләр арасында бу аеруча күзгә ташлана торгандыр. Казанны сагынып яшәсәм дә, минем үземә Уфа күпкә якын һәм аңлаешлырак шәһәр. Бездә, ничектер, тыныч, тормышның агышлары да иплерәк дип әйтимме икән...

- Сез хаклы булсагыз кирәк, Мәҗит агай. Минем дә Уфаны сагынган чакларым бик еш кабатланып тора.

- Нигъмәт, тукта әле, болай булмый, – дип, кинәт, ни беләндер килешеп бетмичә, башын күтәрә төште шагыйрь. – Мин сине аңлый алмыйм бүген, син нәрсә, миңа әле “агай”, әле “абзый”, әле “абый” дип эндәшәсең, инде “сез” дип тә сөйләшә башладың кебек. Безнең, бу беренче күрешүебезме, әллә чит итә башладыңмы инде?.. Буржуйлар сыман “Әфәнде” дип кенә әйтәсең калды... “Мәҗит абый” дип, үзебезчә – саф татарча эндәшә идең кебек “Галия”дә укыган чакларыңда. Шул җитмәгәнме?..

- Дулкынланудан булса кирәк, Мәҗит абый. Байтактан күрешкәнебез дә юк ласа. Сез Башкортостанның аксакалы, олы әдибе һәм шагыйре дә бит әле...

- Ә син – төрки дөньяның күренекле тел галиме, бөтен илгә мәгълүм әдәбият белгече.

- Теге, Крыловның “Кәккүк белән әтәч” мәсәлендәге кебек макташып та алдык менә, – дип елмаеп җибәрде Нигъмәт.

Гафури да аңарга кушылып мыек астыннан гына кеткелдәп куйды һәм үзен кызыксындырган чираттагы сорауга күчте.

- Теге елгы очрашуыбызда, Нигъмәт, син “Идегәй” дастанын матбугатка хәзерләү өстендә эшләвең хакында сөйләгән идең. Ул эшнең очына чыга алдыңмы? “Идегәй”не уку бәхете насыйп булырмы безгә дә?

- Эш төгәлләнде дип әйтергә була, Мәҗит абый, тагы бер кат карап чыгасым калды.  Остазым Самойлович та ашыктыра. Боерган булса, якын араларда, дип ышандырам.

- Менә монысы өчен рәхмәт үзеңә, һичкемнең кодрәте җитмәгән зур эшкә алындың. Аны тәмамлап чыгуыңа да шигем юк, ышанам.

- Китап булып басылып чыккач, беренче нөсхәсен үк сезгә юллаячакмын, Мәҗит абый.

- Вәгъдәме?..

- Вәгъдә!

Килешүне теркәп кул бирештеләр үзара. Гафуриның йөзе балкып китте. Дус-ишләренең, милләтенең һәр уңышы өчен ихлас куанып яшәгән риясыз һәм олы җанлы бер зат иде ич ул.

- Инде тагы башка сорау. Әдәбият дөньясыннан кемнәр белән аралашасың Казанда, Галимҗан Ибраһимов белән күрешергә туры килмәдеме?

- Казанга килүемне ишеткәч тә үзе кереп чыкты институтка. Хәлләремне сорашып утырды. Ярдәм кулы сузарга әзер булуын әйтте?

- Бик яхшы, Галимҗан олы язучы һәм дәрәҗәле шәхес. Аның белән аралашуыңны хуплыйм.

- Институтта ел дәвамына Җамал Вәлиди белән бер кабинетта утырдык.

- Чү, колагым ялгыш ишеттеме? “Утырдык” дидең түгелме. Җамал белән бер-бер хәл булмагандыр бит?

- Ишетелмәдеме, аны соңгы араларда гына кулга алдылар.

- Нәрсә булды икән, сәясәт белән шөгыльләнми иде кебек. Төпле акылга ия, бик тә зыялы кеше иде бит, югыйсә...

- Үзегез беләсез, хәзер күбрәк акыллы һәм зыялыларны эзәрлекләү китте.

- Андый нәтиҗә ясама, большевикларга тел-теш тидергәнне мин өнәп бетермим, – диде Гафури. Үзе һаман әле генә ишеткән яңалыкка ышанырга да, ышанмаска белми аптырашта калган, шул хәбәрдән айный алмый тыңгысызланды. – Тукайның  иң авыр чакларында аны яклап чыккан кеше Җамал Вәлиди булды. Шигырьне такмактан һәм назымнан аерырга өйрәтүче дә ул. Тел гыйлеме өлкәсендә һәм, тагы да килеп, халык авыз иҗатын туплап аны халыкның үзенә кайтару өлкәсендә кылган хезмәтләре дә бихисап... Кызганыч, бик тә кызганыч. Ишетмәдеңме, нидә гаепләделәр икән үзен?

- “Буржуаз-милли идеяләр таратуда” гаеплиләр кебек. Институтның астын-өскә китерделәр соңгы арада, мине дә чакыртып йөдәттеләр. Җамал Вәлидине “фаш итәргә” димлиләр. Яла яктырмакчы булалар. Юк, дидем, фаш итәрлек һичбер нәрсә белмим, дидем.

- Дөрес эшләгәнсең. Гаепсезне гаепләү ярамый!

- Әмма кемнәрдер шул эш белән көн күрә, – дип, борчылуын белдерми кала алмады Нигъмәт Хәким. – Алладан да курыкмыйлар, имансызлар.

- Хөсетлектән эшләнә бу, – дип нәтиҗә ясады Гафури. – Кулыннан эш килмәгән кеше башкалар белән булышучан. Ярар, тирәнгә кермик әлегә, Җамал әфәнденең гаепсез булуына иманым камил. Озак тотмаслар, чыгарырлар.

- Гали Рәхим һәм Газиз Гобәйдуллиннар белән дә еш кына күрешеп, сөхбәт итеп утырырга туры килә торган иде. Алар Җамалетдин әфәнденең күптәнге дуслары, фикердәшләре, – дип, бая ук бирелгән сорауга җавабын дәвам итте Нигъмәт.

- Менә бит, менә бит, нинди шәхесләр белән аралашасың, – дип, соклануын белдереп башын чайкап утырды Гафури. – Һәркайсы милләтнең каймагы саналган фикер ияләре. Казанның шул ягы бар, Тукай әйтмешли, анда мәгърифәт һәм анда нур... Төрки дөньяның иң затлы гыйлем ияләре тупланган “гыйлем казаны” бит ул. Бу яктан син бәхетлесең, Нигъмәт.

- Анысы шулай. Әмма, төрле имеш-мимеш сүзләр йөри. Бу олуг затларның да җаны тыныч түгел дип беләм. Алар артыннан да бүген булмаса, иртәгә килеп җитүләре бик ихтимал.

Башын чайкап куйды Гафури. Бу хәбәрләрдән кәефе шактый кырылган иде аның. Ләкин сүз куертырга теләмәде.

- Ә шагыйрьләрдән Такташны, Хәсән Туфанны очратканың булмадымы?

- Такташның сәламәтлеге бигүк яхшы түгел диләр. Шигырьләрен укырга керешсәң, аерыла алмаслык, шөбһәсез, сирәк туа торгандыр андый талант. Кызганычка каршы, үзе белән әлегә очрашырга туры килмәде. Ә Хәсән Туфан белән еш кына күрешәбез, уй-фикерләребез дә килешә. Бик тә тыйнак, нечкә хисле һәм нәфис шигъри каләмгә ия бер шагыйрь дип уйлыйм аны.

- Яшьләрнең күбесен белеп тә бетермисеңдер инде. Анда “җидегәнчеләр”нең колакларыннан  борганнар, дигән хәбәрләр йөри.

- Шулай булуы бик тә ихтимал, Мәҗит абый. Әмма, Хәсән Туфан үзе ул хакта сүз кузгатмагач, сораштырырга уңайсызланам. Гадел Кутуй да шаярып кына сөйләшә, зарланганын ишетмәдем. Хәер, аларның гаепләре нидә булуы белән кызыксынганым да юк. Үзләре белә торганнардыр. Үземә калса, әдәбиятта төркемнәр  оешуны мин җитди эш дип санамыйм. Аерым-аерым алсаң һәммәсе, иҗат ягыннан да, шәхес буларак та йолдыздай балкырга сәләтле егетләр, дип беләм.

- Каш ясыйм, дип, күз чыгара күрмәгәйләре тагы...

- Миңа да шулай күренә.  Араларында минем бер якташым да бар. Шигырьләре алай бигүк күңелгә ятышлы булмаса да, актив, эзләнүчән һәм өметле генә егет күренә үзе. Мин сезгә аның хакында соңгы хатымда язган да идем кебек.

- Әйе, язган идең. Шигырьләрен белмәсәм дә исеме колакка чалынган кебек. Шигырь язучы аз түгел инде ул безнең татарда... Тукай милләтне уятты.  Уятты һәм китеп барды, – дип, үзалдына моңсуланып та алды кебек Гафури. – Әмма чын шагыйрьләр күп булмый, санарга кулдагы бармаклар да җитә торгандыр.

- Мин дә шул ук фикердә бит, Мәҗит абый. Куанып бетә алмыйм, шигырь белән мавыгуымны да вакытында ташладым. Тукайлар, Сәгыйть Рәмиев, Такташ һәм Дәрдемәндләр сирәк туа торгандыр шул.

Бераз үз уйларына бирелә төшеп, шул урында тамак кырып куйды Гафури. Бу аның нәрсә беләндер килешеп бетмәве турында сөйли иде булса кирәк.

- Килешәм, Нигъмәт, син шигырьне тирәнтен аңлый һәм бәһали белә торган кеше. Әмма... – дип, әйтергәме-әйтмәскәме дигәндәй, икеләнеп торды ул бераз. – Шуны әйтәсем килә, алтын приискалары тоткан Дәрдемәндне Тукай, Сәгыйть һәм Такташлар белән янәшә куеп сөйләшүеңне һич кенә дә кабул итә алмыйм.

- Мин аларның шагыйрьлек кабилиятләрен күздә тотып әйтәм, Мәҗит абый.

- Менә бу урында, Нигъмәт туган, син нык ялгышасың дип уйлыйм. Илдә сыйнфый көрәш әле тәмамланмаган, сыйнфый көрәш әле дәвам итә. Буржуйлар белән эшче-крәстиян вәкилләрен янәшә куеп сөйләшүдән сак булырга кирәк. Мин сиңа шуны киңәш итәм, башкача һич кайда кабатлый күрмә бу хатаңны.

- Мәҗит абый, мин сезне ихлас күңелдән хөрмәт итәм һәм олылыйм. Шулай да үз фикеремне бераз шәрехләргә рөхсәт итәрсез бит?..

- Йә, тыңлап карыйк, – дип, әле генә үзенә яңартып бирелгән чәйне тәмләп куйды Гафури.

- Әдәбиятта, аеруча аның шигырь дигән үтә нечкә вә нәфис бер бабында сыйнфыйлык төшенчәсен  алга чыгару дөрес булмастыр ул. Дәрдемәнд фәлсәфи шагыйрь, үз халкын, үз милләтен ихлас сөйгән, аны укымышлы һәм зыялы итеп күрергә бөтен көчен, кабилиятен куйган шагыйрь. Мин үзем әдәбиятыбызда аның да лаеклы урыны бар дип һәм булырга тиеш дип саныйм.

- Чү, кардәшем, мин һәм минем кебекләр бер кабым ипи хакына ялланып эшләп, тузанлы шахталарда кан төкереп, бөкереләре чыкканчы бил бөгеп эшләгән бер дәвердә алар – алтын приискасы хуҗалары – ак күлмәк якаларына күбәләк тагып күкрәк киереп, табын артында акча санап утырды. Революцияне без шуның өчен ясадыкмы! Һичбервакыт килешәчәк түгелмен бу фикерең белән...

- Ярый, хуш, Мәҗит абый, мин үзем дә күп балалы ярлы гаиләдә туып үскән кеше. Сезнең сыйнфый көрәш рухы белән иҗат ителгән әсәрләрегез минем өчен һич кенә дә ят түгел. Әмма,  Закир һәм Шакир Рәмиевләрнең татар-башкорт һәм казах халыкларының белемен күтәрүгә, тарихын өйрәнүгә, дөньяга карашларын киңәйтүгә керткән өлеше бәяләп бетергесез ич. Алар акчасына чыккан “Вакыт” газетасы һәм “Шура” журналы безнең милли мәсләкле академиябез саналырга лаек. Риза хәзрәт Фәхретдинов, Йосыф Акчура, әле генә үзебез олылап искә алган Җамал Вәлиди, Шәриф Камал, Борһан Шәрәф кебек дистәләгән зыялы фикер ияләребез – һәммәсе дә “Вакыт” һәм “Шура”да язышып бөтен төрки дөньяга танылдылар. Монда Рәмиевләрнең фидакярлеген һич кенә дә инкярь итеп булмастыр кебек...

Шагыйрь тыңламады түгел, тыңлады Нигъмәтнең сүзләрен. Нигезле һәм дәлилле итеп сөйли иде ул. Әмма, аны бүлдерергә форсат чыгуга ук, үзенекен дәвам итте.

- Син, Нигъмәт, нинди дәвердә һәм нинди илдә яшәгәнлегеңне онытасың кебек. Үткәнгә кайту юк! Алга карап эш итәргә кирәк... Ә Дәрдемәндкә минем үз мөнәсәбәтем һәм һичбервакыт үзгәрәчәк түгел. Ул буржуазия вәкиле. Димәк, минем дошманым. Ул үз сыйныфын гына кайгыртты, үз сыйныфы өчен язды.

- Мин килешмим, – дип җавап кайтарды Нигъмәт шундук. – Әмма сезнең белән тарткалашу түгел иде уемда. Бәлки, шушы урында туктатып торырбыз бу бәхәсне.

- Әйе, бик рәхәтләнеп килешәм, – дип күтәреп алды Гафури. – Каршыбызда, әнә, мине оныта күрмәгез, дигән сыман, самавыр кайнап утыра. Гармунның да җырлыйсы килә торгандыр. Дөньялар матур ич, Нигъмәт туган, күр син ул болындагы чәчәкләрне, күр син ул күбәләкләрне... Лачын-таш әйләнәсендә, әнә, карлыгачлар бер-берен куышып уйный.

- Тартып җибәрәсезме соң әллә, Мәҗит абый, шул гармунны, дим?..

- Нәрсә уйныйм икән соң, – дип, кырын яткан җиреннән торып утырып, кулындагы гармунның телләренә баскалап уйга бирелеп торды Гафури.

- Уйнап җибәрегез булмаса, “Бер матурның балдагын, йә калфагын”...

- Килештек. Мин уйнармын, син җырларсың, күңелең тулса, еларсың... Шулай бит, Нигъмәт!

Һәм артык уйлап, ни уйныйм икән дип баш ватып тормый гына борынгы җырларның да иң моңлысын – “Зөлхиҗә”не сыздырып уйнап җибәрмәсенме Гафури. Бу минутта аны һич кенә дә үтә тыйнак, сабыр холыклы олпат шагыйрь димәссең, гүя кичке уенга чыккан шаян һәм җор табигатле, баскан җирендә ут уйнатырга сәләтле авыл егете иде ул. Гармун аңа елдан ел ерагая барган яшьлеген кайтарды кебек,  чалара төшкән кашларын сиккертеп куйды ул, чаяланып, күзләрен кыскалап алган булды. Күз алдында балкып, яктырып китте ул. Кем дә булса шагыйрь Мәҗит Гафуриның шул халәтен тасвирлауны укыса, әлеге мизгелне үз күзләре белән күрмәгән кеше, һич ышанмас иде. Көйнең аккордын тәмамлагач та, кинәт кенә үзгәреп, моңсуланып калды, башын кыңгыр сала төшеп, үзе уйнаган көйгә бераз карлыга башлаган тавышы белән тын гына, ипле генә кушылып җырлап та җибәрде:

Ялан да гына җирдән лә болан килә... Зөлхиҗә...

Уйсу да гына җирдән лә, әй, түтә дип, Зөлхиҗә..

Төн уртасы җиткәч тә бер кыз елый, Зөлхиҗә...

Яшь гомерем заяга, әй, үтә, дип, Зөлхиҗә...

Каян килә бу моң?!. Тальян гармуны төймәләре тудырамы аны?..  Гафуриның тын гына, талгын гына яңгыраган тавышыннанмы ул?.. Урал тау итәгенә елышкан Лачын-таш тарафыннанмы... Башкорт иленең таулар, үзәннәр аша офыкларга барып тоташкан очсыз-кырыйсыз киңлекләреннәнме?..  Ерак тарихларга барып тоташкан халык күңеленнән, аның бәгыреннән саркып агыламы соң әллә бу моң?..

Сызылып та таңнар ла аткан чакта, Зөлхиҗә,

Сандугачлар сайрый ла, ай чут-чут дип, Зөлхиҗә.

Мендәркәен кочаклап бер кыз җылый, Зөлхиҗә,

Җанкай ла җанаш, кем, ай юк-юк дип, Зөлхиҗә.

Күңеленнән генә кушылып үзалдына Нигъмәт тә җырламый булдыра алмады. Әмма тавышын  Гафуриның үзенә сиздермәскә тырышты ул. Аңарга кушылып җырлау һичшиксез артык булыр иде. Чөнки тальян уйный, шагыйрь җырлый... Шул гына булса икән дә бит, тальян моңына, шагыйрь җырына кушылып Мәҗит Гафури мышык-мышык елый да иде...

Нигъмәт Хәким дә йөзен читкә борды. Әллә Мәҗит абыйсын уңайсыз хәлгә куюдан читенсенде ул, әллә үзенең күңел йомшаклыгын яшерергә уйлады, аңламассың... Озак кына сүзсез калып, уйлары һәм кичерешләре чоңгылына иңеп, күкрәк тутырып бер сулыш алырга да кыймый тынып торды алар.

- Эх, бу татар-башкортның җырлары! – дип, үзалдына әйтеп куйды Нигъмәт. Тынлыкның артык озынга сузылуына эче пошып әйтте кебек ул моны.

- Кая гына барып чыкма, моң каршы ала, моң озатып кала шул безне. Туган-үскән ил, туып-үскән авылларыбызга да моң чакырып кайтара...

- Безнең халык моңнан яралдымы икән әллә, дип уйланган чакларым була минем дә. Ә сез, Мәҗит абый, халык җырларын үзәкләрне өздерерлек итеп уйный да, җырлый да беләсез.

- Моңның ни икәнлеген аңламаган кеше булмас. Булса, андыйларны туган иленнән, туган җиреннән читкә җибәреп тотар идем. Моң – яратудан гына түгел, ул сагыштан һәм юксынудан да яраладыр кебек тоела миңа...

- Кызыклы күзәтү, тәү кабат ишетүем, – диде Нигъмәт.

- Миңа, бәхет эзләп чит җирләргә киткән шахтёрлар арасында байтак йөрергә туры килде. Аларның җырларын, аларның моңлануын ишетсәң иде син, Нигъмәт. Берәү сузып җырлап җибәргәндә, унар-унбишәр әзмәвердәй ир-атның такта караватларына йөз белән капланып мышкылдап елаганын күреп хәйран калган чакларым булды. Күз алдыңа китерә аласыңмы  шуны?..

- Кайда гына яшәсә дә җырсыз-моңсыз яши алмый торгандыр шул безнең халык.

- Казах авылларында да мөгаллимлек итәргә туры килде бит миңа. Алар да нәкъ безнең кебек. Дус-иш җыелса да, ялгызы калса да казах кешесе кулына думбрасын ала. Һәм дөньясын онытып уйнарга керешә. Ул да, үзе уйный, үзе җырлый һәм шул ук вакытта җылый да...

- Тамырларыбыз уртак, җаннарыбыз уртак, шуңардандыр ул, Мәҗит абый...

- Килешәм, бик килешәм, – дип, башын читкә бора төшеп, йөткеренеп алды шагыйрь.

Үзе сиздермәскә, сер бирмәскә тырышса да, аның сәламәтлеге шактый ук какшаган күренә. Моны Нигъмәт байтактан тоеп утыра. Ул да түгел, йөткеренүеннән арынып, бөтенләй икенче яңа бер көй уйнарга керешмәсенме! Яхшы хәтерли  Нигъмәт, бу җырны теге чактагы очрашуларында да яратып һәм онытылып җырлаганнар иде бит алар.

Ул җырның сүзләрен гармун телләре гүя үзләре үк көй белән бергә яңгырата башлады кебек. Көй белән моң, моң белән җырның сүзләре бергә, тасма-тасма булып үрелгән иде диярсең...

Олы юлның тузанын ла

Үзем күрдем тузганын;

Белми калдым, сизми калдым

Яшь гомремнең узганын...     

  Шул рәвешле, җырлый-җырлый, җыр тәмамланмас борын җылый-җылый язмыш юллары һәм хис дәрьясында йөзде алар. Һәр икесе үз язмышы, башларыннан кичкән һәм кичәчәк вакыйгаларны барлады, күзаллады булса кирәк. Җырдан туктап торган мәлләрендә үзара фикерләшеп алырга да онытмадылар. Җыр артыннан яңа җыр көйләп, эчкерсез сөйләшүләр арасында бер самавыр чәйне эчеп бетергәнче, әйләнә-тирәгә караңгылык төшеп, күктә йолдызлар калыкканчы, дөньяларын онытып утырды алар. Бар дөнья, Лачын-таш һәм Әй буйлары тәмам тынып, тынычланып калган иде. Шул тынлыкта зәңгәр күк йөзендә атылган йолдызлар аларның  мәңгелеккә үтеп барышы булмадымы икән?..

                                                        5

Казанга әйләнеп кайткан көнендә үк, кай арада күреп алган диген, аның янына әлеге дә баягы шигырьләр язгалап йөрүче якташы килеп керде. Килеп керүе булды, рөхсәт-фәлән дә сорап тормый гына, тәрәз каршында торган табуреткага барып утырды. Остазы янына керсә дә үзен монда хуҗа кебек хис итә иде ул.

- Нигъмәт абый, һай озак та йөрдең туып-үскән якларыңда, – дигән яңгыравык тавышы ишетелде.

- Туып-үскән якларда күпме генә торсаң да озакка саналмый якташ. Күргән кебек тә булмадым, санаулы көннәр узды да китте, – дип җавап кайтарды ул аңа.

- Сез югында монда үзегезне ике мәртәбә эзләп килделәр.

- Кемгә кирәгем чыкты икән? Ял вакытым ич...

- Черек күлдән, теге оешмадан.

- Ул халык белән алыш-бирешем юк иде кебек, нигә кирәгем чыкты икән?

- Җамал Вәлиди белән бер кабинетта утыргансыз ләбаса. Ә ул – корткыч – үзе артыннан башкаларны да өстерәргә җыена түгелме икән?.. Сезне күрсәткән булса кирәк.

- Телең ни сөйләгәнне колагың ишетәме! – дип, тавышын күтәрде Нигъмәт Хәким. – Олуг галим турында андый сүз сөйләргә оялмыйсыңмы!

- Кайчандыр галим дә булгандыр, бәлки, әмма бүген – халык дошманы, буржуаз милләтче. Бу мин уйлап чыгарган ярлык түгел. Әллә сез аны якларга җыенасызмы?..

- Мин гаепләүче дә, яклаучы да түгел, якташым. Ләкин Җамалетдин әфәнде Вәлидинең милләтебез тәрәккыяте өчен гомере буе үз-үзен аямыйча эшләгән фидакяр зат булуында һич шигем юк. Менә күрерсең, аның гаепсез икәнлеге ачыкланачак. Киресенчә, яла ягучыларның үзләренә җавап бирергә туры килмәгәе әле...

Нигъмәт Хәкимнең соңгы сүзләреннән якташы сискәнеп киткәндәй тоелды, кинәт, колак очларына кызыллык йөгерде. Бер сәбәпсезгә, ни дияргә белмичә, гаепле кеше сыман як-ягына карангалап торды ул. Һәм җавапсыз калуыннан уңайсызланып, кабалана-кабалана очы очка ялганмаган сүзләрен тезде.

- Яла ягучыларын белмим. Чыгарсалар әйбәт булыр иде анысы. Гаебе бик зур икән бит, Солтангалиев белән дә элемтәдә торган диләр үзен, өендә Троцкий китапларын да тапканнар. Кулъязмаларын да каядыр яшереп өлгергән диләр. Сезгә бирмәгәндер бит ул аларны?

- Ә нигә әле сине аның кулъязмалары кызыксындыра? – дип сорап куймасынмы шунда Нигъмәт.

Бит очларына янә кызыллык йөгерде тегенең. Нигъмәт моны абайламады түгел, әлбәттә. Ләкин якташыннан шикләнергә яисә аңарга мөнәсәбәттә шөбһә белдерергә нигезе юк иде.

- Җамал әфәнденең архивы бик бай булган диләр, шуңа соравым. Югалмасын иде дим. Китаплары да күп булгандыр, Тукайның үзе белән, Риза Фәхретдиновлар белән дус булып, аралашып яшәгән кеше ич.

- Татар дөньясында, зыялылар даирәсендә Җамал әфәндене белмәгән, аны олыламаган кеше аз булгандыр ул... Хәтереңә киртләп куй, якташ, Җамал әфәнде милләтебезнең тәрәккыяте юлында Шиһабетдин Мәрҗәни һәм Риза Фәхретдиновлар кебек үк бәяләп бетергесез хезмәт куйган кеше.

- Сезнең хакта да шулай дип сөйлиләр, остазым, ишеткәнегез бармы-юкмы, ул кадәресен белмим, яшьләр арасында сезгә “академик” дигән кушамат тагылган. “Академик” дисәләр, бу Нигъмәт Хәким дигәнне аңлата икән Казанда.

- Юкны сөйләмә, без синең белән Крылов җәнапларының кәккүк белән әтәче түгел!

- Ишеткәнемне әйтәм, Нигъмәт абый, халык арасында шундый сүзләр йөри. Аннан килеп “Идегәй”не көтә Казан, ул дастанның дистәләгән вариантларын туплап, эшкәртеп бастырырга ниятлисез икән. Мин бит әдәбият-мәдәният әһелләре белән көн-төн аралашам, остазым. Барын да ишетәм, бар җиргә өлгерәм. Сезнең хакта легендалар йөри, күзгә күренми торган бер илаһи зат, ягъни фәрештәгә тиңләп сөйлиләр үзегезне. Институтта укыган лекцияләрегезгә керү мөмкин түгел, актлар залы шыгрым тулы диләр.

Бу кайчан туктар икән дип түзде-түзде дә, чамасын онытып юхаланырга керешкән якташын бүлдерергә мәҗбүр булды Нигъмәт.

- Җитте! Мактанышып утыруны җенем сөйми, – диде, һәм өстәлгә, махсус шапылдатып, яңа кайнап чыккан чәйнекне китереп куйды. – Әйдә, якынрак кил, туган як үләннәрен кушып чәй хәзерләдем менә. Бавырсак белән балны да авылдан алып килдем. Сүз сөйләп тамак туймас, чәйләп алыйк башта, аннан  ашыгыч эшләрем   дә бар.

Ашау-эчү дигәндә кыстата торган гадәте юк иде якташының, Нигъмәт моны яхшы белә. Аның бу гадәтен  үз итүе, читләшмәве, якташ буларак якын күрүе дип кабул итә торган иде галим. Нигә кәнфитләнеп маташырга, икесе дә авылда туып үскән малайлар ич, өсәвенә якташлар...

Бер-ике бавырсакны авызга ыргытып йотып та куйгач шагыйрь өрә-өрә чәй эчәргә керешкән иде, әмма авызын пешерде булса кирәк, пыяла тустаганын кире өстәлнең уртасына таба этәреп куйды.

-Минем бит, Нигъмәт абый, сезнең белән киңәшәсе җитди сүзем дә бар иде. Әйләнеп кайтуыгызны көтә-көтә зарыгып беттем.

- Тыңлыйм. Сөйләп кара.

- Сөйлим. Сез менә, Нигъмәт абый, “Идегәй”не бастырырга җыенасыз, Гали Рәхим белән Җамал Вәлидиләр халык авыз иҗатын туплаган, кайсылары тарих яза, сүзлекләр төзиләр, калын-калын китаплар чыгаралар. Һәм шул хезмәтләре белән танылалар, халык теленә керәләр. Ә мин менә шигырь язып йөрим. Аны бастырмыйлар, бассалар да шул дәфтәр калынлыгы китапчык инде. Такташлар, Туфаннар барында шагыйрьгә дә санамыйлар безне, ыбыр-чыбырга саныйлар, бар дип тә белмиләр. Ә бит минем дә башкалар кебек гавам теленә керәсем, таныласым килә, Нигъмәт абый. Беләсез, гаиләм дә ишле... Миңа ни эшләргә, нәрсәгә алынырга кирәк дип уйлыйсыз, бирегез, булмаса, бер киңәш...

- Эшләргә кирәк! – дип, шундук кистереп җавап кайтарды Нигъмәт Хәким.

Башын кашып алды киңәш сораучы.

-“Эшләргә” дип әйтү җиңел анысы, – дип сүз башлады ул бераз кичегә төшеп. – Ул кадәресен мин үзем дә яхшы беләм... Әмма, нәрсә эшләргә, ни нәмәрсәдән башлап китәргә кирәк ул “эш” дигәннәрен?

- Халкыбыз озак еллар дәвамында  үз мирасын, тарихын барлау хокукыннан да файдалана алмый яшәргә мәҗбүр ителгән. Шөкер, хәзер офыклар ачыла төште, дип әйтергә була. Тел белеменең, әдәбият вә мәдәният дөньясының кай тарафына баксаң, анда өйрәнәсе, тәртипкә салынасы, дөньяга чыгарыласы эшләр үз фидакярләрен көтеп тора. Тарихыбыз турында әйтәсе дә  юк... Боларны сез, яңа, яшь буын вәкилләре башкарырга тиешле... Аңлашыламы?

- Аңлашылуын аңлашыла..., – дип суза төште шагыйрь. – Ләкин, нидән башларга, ул эшне башкарырга күпме вакыт кирәк, аңардан мин нинди файда күрәчәкмен һәм кайчан?.. Боларга җавап бармы соң, әллә ул җаваплар барысы да суга сәнәк белән язылганга охшашмы? Шуларны ачыкламый торып, ничек андый эшкә алынырга мөмкин...

- Якташ, – дип, үз итеп шагыйрьнең җилкәсенә кулын салды Нигъмәт Хәким. – Милләткә хезмәт итү, ул базарда сату итү түгел. Сату-алу, файда һәм керем кебек төшенчәләр базар өчен генә яраклы дип беләм. Халкыңа хезмәт итү фидакярлек сорый, алай итсәм күпме алырмын, болай итсәм күпме керер, дип яшәсәң, бер ни майтара алмассың.

- Юк-юк, сез миңа дөрес киңәш бирмисез! – дип чәбәләнеп каршы төшмәсенме шунда якташы. Һәм берочтан шактый ук кыюланып та китте. Тавышы, күзгә күренеп, бермә-бер көрәя төште. – Мин, нәрсә, сезнең кебек картаеп, чәчләремә чал төшкәнче ачлы-туклы кеше почмагында, шушындый хәерчелектә, марҗа подвалында яшәргә тиешме?! Әллә гаиләмне, балаларымны, сезнең кебек, авылга кайтарып куярга киңәш итәсезме?.. Булмас...

Шул мәлдә күңеленнән генә нәтиҗә ясап куйды Нигъмәт: “Менә ничек! Мин уйлаганча беркатлы һәм эчкерсез зат түгел икән бит бу “якташ” дигәнем. Моның белән саграк булганда һәм тора-бара араларны ерагайта төшкәндә дә бик таманга киләчәк икән”. Ул бит аның иң авырткан җиренә, күңелендә берөзлексез сыкрап торган ярага – гаиләсенә кагылды. Әмма бәхәсләшәсе, юктан давыл чыгарып тавыш күтәрәсе килмәде әлегә, ни генә әйтмәсен, ул аны барыбер аңламаячак. Ана сөте белән кермәгән, тана сөте белән кермәс, диләр андыйлар хакында. Шуңа да берни булмагандай, һич ни аңламаганга сабышып, тыныч һәм ипле генә әңгәмәне йомгаклап куярга кирәк тапты.

- Син хаклысың, гаилә белән аеры-чөере яшәү бик авыр һәм дөрес тә түгел. Сүзләрең бик дөрес, балаларга, әни генә түгел, әти дә кирәк... Син хаклы! Ә менә минем язмыш шундый булып чыкты. Укырга кирәк иде башта. Питербургка дүрт бала һәм хатынны ияртеп китеп булмый бит. Һиндстанга да алып китү мөмкин түгел. Әлегә, үзең күрәсең, менә Казанда да чакырып кайтарсалар да бик көтеп тормаганнар, бер дә мактаныр урын юк. Тора-бара җайга салыныр дип уйлыйм анысы. Хәзергә менә шулай, үзең күрәсең...

Синең белән сөйләшер сүзем шуның белән тәмамланды дигәнне аңлатып, эш өстәле янына барып кулына китап алды Нигъмәт. Беренче очраган китапны алуы, кирәк булганы өчен түгел иде. “Бар чыгып кит инде” дип әйтәсе бик килсә дә әйтә алмады.

Ә тегенең китәргә уенда да юк. Әрсезләнеп аның янәшәсенә, өстәл читенә үк килеп басты.

- Дөрес аңласам, сез, Нигъмәт әфәнде, мине куып чыгарырга җыенасыз кебек...

- Алай димәдем. Әмма, үпкәләмә якташ, ашыгыч эшләрем бик күп. Тавык та чүпләп бетерә алмаслык.

- Эшегез күп булуын беләм. Менә шуңа күрә дә тәкъдимем бар сезгә. Кайбер эшләрегезне миңа тапшыра аласыз.

- Ничек? Аңламадым... – дип, гаҗәпсенү катыш сорарга мәҗбүр булды Нигъмәт.

- Менә болай. Сезнең тел өлкәсендәге эшләрегездә мин ярдәмче була алмам. Ә менә әдәбият, шигырь кырында тәҗрибәм сезнекеннән аз түгел дип беләм. Шул уңайдан сезгә тәгаен тәкъдимем бар.

- Кызык, ул тәкъдим нидән гыйбарәт була инде? – дип, кинәт борылып әңгәмәдәшенең күзләренә текәлде галим. 

- Бирегез миңа “Идегәйне”...

Телсез кала язды Нигъмәт. Бу дөньяда аз яшәмәгән югыйсә, кешеләрнең дә ниндиләрен генә күрергә, очратырга туры килмәде. Әмма бу кадәр, моның кадәрне очратканы яисә ишеткәне юк иде әлегәчә. Әллә соң ул аны үз акылында түгел дип саныймы?.. Ләкин, бу юлы да ул якташына каты бәрелергә базмады. Ипле генә җавап кайтарды.

- “Идегәй”не мин ничек бирим, ул минеке яисә башка берәүнеке түгел бит, “Идегәй” – халыкныкы, аны безнең татар халкы иҗат иткән.

- Шуңа әйтүем дә, ул халыкныкы. Сезнеке түгел! Аны дөньга мин чыгарырга тиеш, шагыйрь кеше! Ул миңа дан, дәрәҗә китерәчәк. Ә сез болай да билгеле кеше, сезнең хезмәтләрегез болай да чамасыз күп. Сез илгә, дөньяга мәгълүм тюрколог! Шул җитмәгәнме?..

“Инде бу сүзләренә нинди җавап табарга икән соң моның? Егет бит тәмам җитди рәвештә сөйләшә. Үзенә күрә логикасы да бар төсле... Әнә ич, күзләре уттай яна, иреннәре кысылган, йодрыклар йомарланган... Ризалашмасаң, хәзер үк көч белән тартып алырга, өстеңә арыслан булып ташланырга әзер...”

- Соң, алай бик чыгарасың килгән икән, чыгар, – дими чарасы юк иде галимнең.

Җанланып китмәсенме теге, шул арада бар кырыслыгын онытып, елмаю төсмере йөгерде аның күзләренә. Ике кулын канат урынына җәеп кочаклашмакчы да түгелме соң тагы... Ә сүзләре, сүзләре нинди...

- Килештек, димәк... Бирәсез, димәк... Бүген үкме? Әйе-әйе бүген үк алам...

- Аңламадым, – дип әйтергә мәҗбүр булды Нигъмәт. – Чын-чынлап, мин сиңа нәрсә бирергә тиешлегемне аңламадым...

- “Идегәй”не, әнә теге өстәл читендәге папкаларны.

- Һәммәсен дәме?..

- Әйе, барысын да!

Бер дә гаҗәп сөйләшеп куя бит әле бу... Усал итеп, артына утыртырлык итеп җавап бирергә иде дә бит үзенә. Шулай да ашыкмаска кирәк тапты.

- Ә син “Идегәй”нең ничә папкада саклануын беләсеңме соң? – дип сорап куйды ул, көтмәгәндә, беркатлыга салынган булып.

- Беләм. Сигез папкада. Әнә анда өелеп тора алар, өстәлнең сул ягында...

- Дөрес сөйлисең бит син, белмәгәнең юк ахыры, – дип, үзалдына чираттагы мәртәбә хәйран калып башын чайкап куйды Нигъмәт Хәким. – Ул папкаларга күзең байтактан ук төшкән булса кирәк...

- Бирегез сез аларны миңарга!

- Ә ни өчен дип әле мин аларны бирергә тиеш сиңарга? – диде Нигъмәт, булдыра алганча тыныч һәм ипле тавыш белән. Әмма, бер үк вакытта, сизелер-сизелмәс кенә ирония төсмере дә салырга тырышты ул соңгы сүзләренә.

Тегесе бу сорауны көтмәгән иде булса кирәк.

- Аңлаштык бит инде. Сөйләштек... Килештек тә кебек, – диде ул. Бу сүзләре аның, Нигъмәткә адресланган булудан бигрәк, үзалдына мыгырдануга кайтып калды. – Үзе риза булды башта... Хәзер башкача сөйли. Бирәм дидең ич... Ир-ат сүзе бер булырга тиеш түгелме?!

- Менә ничек, мин сиңа күпме юллар үтеп, күпме кыенлыклар кичереп гомерем буе җыйган хезмәтләремне биреп чыгарырга тиешле булып чыгаммыни инде? Өндәме соң бу, әллә төш кенәме!.. Син үз акылыңдамы соң, якташ?!.

- Мин бурычлы булып калмам, бирегез. Яхшылык белән бирегез... Юкса...

- “Юкса”? Бу ни дигән сүз, син яный да беләсеңме әллә?

Максатка ирешү юлында нинди генә хәйлә һәм мәкерле алымнарга сәләтле кешеләр бар бит бу дөньяда. Шуларның берсе басып тора икән бит Нигъмәтнең каршысында. Ә ул аны якташы буларак үз иткән, якын иткән иде. Аңа элек-электән, шәкертлек елларыннан ук, ярдәм итеп килде, хәзер дә кулыннан килгән бар яхшылыкны эшләргә әзер.

- Янамыйм... Шулай да “Идегәй”не миңа бирүегез хәерле булыр дип саныйм...

- “Идегәй”ле буласың килә димәк?

- Дөресен әйтергәме?..

- Дөресен. Һәм турысын!

- Дөресе шул, Нигъмәт абый, “Идегәй”бик тә, бик тә кирәк миңа. Аны китап итеп бастырып чыгарсам, кеше теленә, кеше арасына керәчәкмен, киң җәмәгатьчелек каршында күтәреләчәкмен, аңлагыз шуны...

- Аңладым, – дип коры гына әйтеп куйды Нигъмәт Хәким. – Инде хәзер син мине тыңла, ярыймы!.. “Идегәй” – минеке түгел. Син халык арасына чык, аягыңа чабата киеп, җәяүләп авылдан-авылларга йөр, эзлә, тайга эчендә югалып яшәгән ерак авылларга бар, якташым. Ак сакаллы картлар һәм карчыклар сиңа аның төрле вариантларын сөйләр. Шуларны язып ал. Бәхетеңә туры килсә, кулъязма хәлендә сакланганнарын да очратырсың. Шуларны тупла, анализла һәм тулы бер шигъри эпос хәленә китер... Аннан соң инде китап итеп бастырырсың. Мине аңладыңмы!

Җавап тегенең бугазына килеп тыгылды булса кирәк, колак очларына тикле кызарып чыкты. Үз-үзен кулга ала алмый торды бермәл, аннан һәр сүзендә төртелә-төртелә мыгырданырга кереште.

- Миннән көләргә җыенасыз кебек, Нигъмәт әфәнде! Тайгага озатмакчы буласызмы?.. Барып чыкмас!.. 

- Көлмим, киңәш бирәм. Хезмәт куймый гына зур эшләр башкару мөмкин түгел, якташ.

- Карарбыз... Ярар... Тайгаларга барып чыгарга киңәш итәсез инде, ә?.. – дип, мыгырдана-мыгырдана ишеккә таба атлады шагыйрь. – Барып чыкмас! Карарбыз әле, кайсыбыз тайгага китәр дә, кайсыбыз Казанда калыр һәм “Идегәй”ле булыр... Карарбыз, – дип тагы бер мәртәбә кабатлады да, ишекне тышкы яктан каты бәреп, хушлашырга да теләмичә, үз юлы белән китеп барды ул. Әллә ишек җиленнән, әллә тетрәнүдән шул мизгелдә ишек катында идәндә торган кәстрүлнең капкачы шалтырап идәнгә килеп төште. Аның яңгырап чыккан тавышыннанмы Нигъмәтнең йөрәге “жу-у” итеп куйды кинәт... Ә идәнгә төшкән кәстрүл капкачы туктарга, тынычланырга һич ашыкмый, иләмсез аваз чыгаруын дәвам итеп, әйләнепме әйләнә, зыр бөтерелә...

Көттереп кенә, ниһаять, бүлмәгә тынлык иңде. Шомлы тынлык... Нигъмәт ярымкараңгы һәм кечкенә бүлмәдә бер ялгызы торып калды. Өстәл артына килеп кулына әле бер китап, әле икенче кәгазьне алды ул... Алды һәм кире куйды... Папкаларын актарган атлы булды. Укыйм дисә, укыганы башына кермәде, кулына каләм алса, язар сүз тапмады... Эш кайгысы идеме соң, ни уйларга да белми, тыңгысызланды ул берөзлексез. Урын җәеп йокларга да тырышып карады. Юлдан килгән көне иде ич, арылган... Әмма барыбер күзенә йокы эленмәде. Әле бер уй, әле икенче уй килде аның башына. Төн ката үз-үзен кая куярга белми изаланып чыкты ул.

“Изаланмаслыкмы соң! Дөнья болай да тыныч түгел... Кешеләр бер-береннән читләшкәннән-читләшә бара, бер-беренә ышанмыйлар. Таныш-белеш кенә түгел, дус-ишләр дә бер-береннән шикләнүчән булып китте соңгы араларда. Кемгә ышанырга белмәссең! Күр инде, “якташым” дигәне, инде күпме гомер туганнарча аралашып яшәгән күршесе дә аңарга янап чыгып китте түгелме? Күз алдына да китерү мөмкин түгел бу хәлне, кайчандыр синең киңәшең һәм ярдәмең белән мәдрәсәгә укырга кергән, үзең укыткан, авыр чакларында ашаткан-эчерткән  шәкертең шундый сүзләр әйтсен инде...”

 

                                                                           6

Көн арты көн уза торды... Көндәлек мәшәкатьләр белән атналар һәм айларның узып киткәнен дә абайламый каласың. Татар теленең үсеш проблемалары, аның грамматикасы һәм орфография мәсьәләләре – һәркайсы гыйльми нигезгә салынырга тиеш. Мәгариф эшләре буенча халык комиссариаты да ашыктыра бу эшләрне. Җирле партия һәм дәүләт органнары, теләге бармы-юкмы, сорамый, кызыксынмый гына, ислам диненең килеп чыгышы һәм тарихын диалектик материализм нигезендә яктырткан хезмәтләр язуны аның җилкәсенә салды. Агымдагы тел һәм әдәбият проблемаларына кагылган хезмәтләре дә әледән әле чыгып торды. Әдәбият һәм тел мәсьәләләре буенча яңа дәреслекләр яисә бер-бер  хезмәт нәшриятка килеп керә икән, аларга объектив бәя бирү өчен шулай ук аңарга мөрәҗәгать иттеләр. Берсеннән дә баш тарта торган түгел, телисеңме-теләмисеңме алынырга туры килә. Тюркологларның Бөтенсоюз корылтаена делегат булып сайланды, әлеге тарихи җыенның документларын хәзерләүгә дә җәлеп иттеләр үзен. Көнчыгыш педагогия институтында укый торган лекцияләре дә чамадан артып китте. Шулар өстенә Казан дәүләт университетында да лекция курслары башлап җибәрде, гыйльми эшләр алып барырга туры килә. Ректор үзе үтенеп сорагачтын баш тартып булмый. Ул гына да җитмәгән, Коммуналь төзелеш инженерлары хәзерләү институтында лекцияләр курсын укуны көчләп диярлек тактылар үзенә. Партия органнарыннан төшкән боерыктан баш тарта торган заман түгел, беләсез, булмаган вакытыңны табып,  буйсынырга туры килә.

Кыскасы, Нигъмәт Хәким бер караңгыдан икенчесенәчә тоташ эш белән мәшгуль. Исеме яңгырап торган заман, кайсы аудиториягә килеп кермәсен – зарыгып көтеп алалар. Студентлар һәм яшь галимнәр аңа берөзлексез тартыла, лекцияләр тәмамлангач та сорау арты сорау яудырып, сәгатъләр дәвамында җибәрми торган чаклары була. Аннан, дөресен әйтергә кирәк, студентлар белән аралашу үзе өчен дә шактый мавыктыргыч һәм файдалы. Нинди генә сораулар кызыксындырмый аларны, һәркайсына җавап табарга кирәк, җавап эзләргә.  Кай юнәлештә эзләнергә, тагы ниләр өйрәнергә һәм нинди хезмәтләр өстендә эшләргә кирклеген ачыклый иде ул әлеге әңгәмәләр вакытында.

Шунысы яман, башлаган хезмәтләрен тәмамлау өчен вакыты җитми, вакыт ягы кысан. Шулар өстенә бит әле ярымподвалдагы юеш һәм тар бүлмәсенә кайткачтын аш-су хәстәрләү, кер-фәлән юу кебек мәшәкатьләр дә үз өстендә... Суны күршедәге йортның ишегалдыннан алып кайта, бәдрәф ишегалдының ерак почмагында... Утын табу, утын юнәтү дә үз җилкәсендә...