Вакытсыз вакыт... (дәвамы)

Романның башын монда басып укыгыз.

Александр Левин элекке курсташы һәм дусты Сазоновның санаторийда беренче очрашуында: «Тайгада кыргый җәнлекләрне исәпсез кыралар, кайбер хайваннар «Кызыл китап»ка кертелгән», – дигән сүзләрен күңеленә якын алып, озак кына уйланып йөрде. Гел башка тармакта эшләсә дә, ул да кайчандыр урман хуҗалыгына кагылышлы һөнәр сайлаган кеше ләбаса. Тик яшьлек хыяллары тормышка ашмыйча гына калды. Дустының хәленә керергә тырышуы, аңа яхшы сүзләр белән генә булса да теләктәшлек күрсәтүе шуңадыр, бәлки.

Санаторийдан кайтып, озак та узмады, Сазоновны борчыган мәсьәләгә кагылышлы бер гаҗәп хәл турында ишетергә туры килгән иде аңа. Ванна процедуралары алып яткан вакытта Сазоновка: «Сине борчыган нәрсәләрне хәл итә алачакбыз», – дип шапырынуы да турыдан-туры үз эшчәнлегенә кагылышлы түгел иде. Яшь галимнәрнең нинди «мөгез чыгарулары» турында тәфсилләп сөйләсә дә, Сазоновның үзен аңламаячагын яхшы белә ул. Ә эш менә болайрак булды.

...Берничә ел элек фәнни-тикшеренү институтында халыкара симпозиум уздырдылар. Анда катнашкан бер төркем яшь галим-энтузиастлар фән өчен шактый гына кыю гипотеза белән чыкты. Вакыт-пространство өлкәсендә тикшеренүләр алып баручы бу гыйльми хезмәткәрләр әлегә кадәр фантастик әсәрләрдә генә киң чагылыш алган, ә тормышта чынга ашмастай нәрсә – «Вакыт аша күчеш» теориясен гамәлгә ашыруга ныклап керешмәкчеләр, имеш. Бу башлангычны күпчелек галимнәр: «Булмастайга тотынганнар», – дип, кул гына селтәсәләр, кайберләре бөтенләй көлкегә алды. Берничә көн барган һәм күп акыл хезмәте таләп ителә торган мондый олы фәнни чарада, киеренкелекне йомшарту өчен, бераз мәзәге дә кирәк, дип, бот чабып шаркылдап көлеп утыручылар да булмады түгел. Шуңа күрә, симпозиумны оештыручылар, бу яшь галим-голәмаларның кыю фаразларын артык җитдигә алмыйча, көн тәртибенә кертелгән башка мөһимрәк темаларга күчү ягын карадылар. Шулай итеп, «Вакыт аша күчеш» теориясе симпозиум беркетмәсенә дә нибары бер- ике җөмлә белән генә теркәлү хокукы алган әһәмиятсез мәсьәләләр рәтенә кертелде.

Симпозиумны оештыруда гына түгел, аның эшендә дә актив катнашкан Александр Васильевич Левинның моңа бераз гына үпкәсе калды, әлбәттә. Әлеге яшь галимнәр үзе эшләгән шушы институттан һәм, өстәвенә, элекке укучылары да әле. Яшьләрне әлеге эшчәнлеккә этәрүдә аның да берникадәр өлеше булды. Гыйльми даирәләр арасында бу эшнең җитдилеге шик астына алыну әнә шуңа да аның күңелендә авыр тәэсир калдырды. Бу эшләрнең уңышлы чыгуына шөбһәләнә калды ул. Соңыннан фәнни институтта уздырылган гыйльми киңәшмәләрнең берсендә яшьләргә үзе дә:

– Киләчәге өметсез эшләрне ташлап, җитдирәк тикшеренүләргә алынсагыз, әйбәтрәк булыр, – дигән сүзләр дә ычкындырды.

Киләчәккә зур өметләр баглап, яңа ачышлар ясау белән янган яшь галимнәр, остазлары авызыннан чыккан бу сүзләрне бик авыр кабул иткәннәр. «Кемнән-

49

ФӘРИТ ИМАМОВ

кемнән, сездән мондый кискен сүзләр ишетергә теләмәгән идек», – диделәр алар. Өч-дүрт ай үттеме икән, яшьләр, сүз куешкандай, бөтенесе бергә эштән китәргә гариза язды. Ялгышын соңга калып кына аңлаган Левин, калуларын күпме генә үтенсә дә, «киребеткән» яшьләр риза булмады. Сүз дә юк, үзләренә теләктәшлек күрсәтә торган башка «җылы урын» тапканнардыр. Нихәл итмәк кирәк, бу хәл институт тарихына «Яшьләр бунты» дигән исем белән кереп калды. Әлбәттә, фән йорты өчен зур югалту иде...

Бу хәлләрдән соң биш еллап вакыт узгач, көннәрдән бер көнне Левин көтмәгәндә, әлеге яшь галимнәрнең берсен – Сергей Поповны очратты. Элекке үпкәләрне онытып, җылы гына күрештеләр. «Кайда? Ничек?» – дип сораштыра башларга теле бик кычытса да, остаз галим бу юлы ашыкмады. Әңгәмә үз җае белән башланды.

– Уңышларыбыз шактый, Александр Васильевич, – дип башлады сүзен Сергей.

Левин, бик игътибар белән тыңларга җыенгандай, карашын әңгәмәдәшенә төбәде. Сергей исә сүзен әллә кайлардан әйләндереп башлады:

– Теге вакытта ярый әле халыкара симпозиумда катнаштырдылар һәм ярый әле безнең «Вакыт аша күчеш» теориясен юкка чыгарып, бөтенләй бетереп ташладылар, – диде ул, биш былтыр булган симпозиумда үзләренең фәнни эшләрен бертавыштан кабул итмәүләренең хаклы булуын таныгандай.

Левин үзалдына елмаеп куйды.

– Әйе, ул чынга ашмас теориягез аркасында без ул чакта дөнья галимнәре арасында аздан гына көлкегә калмадык. Тикшеренүләрегезнең уңышсыз булганын хәзер үзегез дә төшендегезме инде?

Бу минутларда Александр Васильевич яшь галимнән: «Әйе, без ялгышканбыз. Хәзер институтка яңадан кайтырга җыенабыз», – дигән сүзләр ишетергә теләде. Тик Сергейның тел төбендә икенче мәгънә ята икән. Ул остазына бөтенләй икенче яктан китереп төрттерде:

– Юк, Александр Васильевич, киресенчә, без әнә шул көннән соң эшкә тагын да ныклабрак, җиң сызганып керештек. Ул чакта безнең хезмәтләрнең җитдилеген шик астына алмаган булсалар, бүгенге нәтиҗәләргә ирешмәгән дә булыр идек.

Аның үз-үзен тотышында ниндидер тәкәбберлек чагыла иде.
– Сез бу өлкәдәге тикшеренү эшләрендә алга китеш бар димәкче буласызмы? – Әлбәттә!
Левин егеткә каш астыннын сөзеп, сынаулы караш ташлады. Шаярып

кына сөйләшмиме, янәсе. Яшьләргә ышансаң, алдын-артын уйламыйча, мөгез чыгарып куюлары да бар. Гомерләрен акыл хезмәте белән бәйләгән булсалар да, яшьлек үзенекен итә. Кайчак артык хисләнү өстенлек ала. Хис-тойгылар акыл эшчәнлегенә тискәре йогынты ясап, аны чикли. Бу очракта да шулай түгелме икән? Ләкин ашыгып нәтиҗә ясап, бер мәртәбә авызы пешкән Левин шикләрен белдерергә ашыкмады.

– Йә, сөйләгез алайса, нәрсәләр майтардыгыз соң?

Теге чакта институттан китүчеләрнең кайберләре, яшь булуларына карамастан, гомуми гыйльми эшләрдә катнашып, үз сүзләре белән әйткәндә, уңышларга ирешкән, фән өлкәсендә чирканчык алган кешеләр. Барып чыкмастай кебек тоелган эшләргә дә курыкмыйча алынганнары өчен хөрмәт итә дә инде аларны Левин. Чыннан да, кайвакыт нәрсәдер барып чыкмый икән, әнә шул яшьлекләрен сылтау итеп, күңеленнән генә аларның хаталарын кичерә

50

ВАКЫТСЫЗ ВАКЫТ...

иде. Бусында да шундый хәлдер дип, озакка сузылачак ялыктыргыч әңгәмәгә әзерләнгәндәй, яшь галимгә текәлде Александр Васильевич.

– Без вакыт аша күчеш теориясенең буш сүзләр генә түгеллеген исбатлауга ирештек. Тормышка ашардай нәрсә икәнен тәҗрибәдә күрсәтә алабыз...

– Туктагыз, тукта... сез вакыт аша күчешне гамәлдә була торган эш, димәкче буласызмы әллә? – дигән сорау белән бүлде аның сүзләрен остазы.

– Нәкъ шул хакта әйтмәкче булам да инде сезгә, Александр Васильевич. Без, чыннан да, тәҗрибәләр үткәреп, вакыт аша күчешнең мөмкин эш икәнен исбатладык.

Сергейның кыяфәте тагын да тантаналырак төс алды. Аның бу халәте ниндидер яхшы гамәл кылып, атасыннан хуплау сүзләре көткән бала- чаганыкын хәтерләтә иде. Ләкин Левин эшнең асылына төшенеп җитмәгән көе генә аны мактарга җыенмады.

– Бу «сенсация»гезне киң катлау халык арасына чыгарганчы, гыйльми киңәшмәгә куйганчы, башта минем белән сөйләшүегез яхшы анысы. Менә сез, вакыт аша күчешнең мөмкин эш икәнен исбатладык, дисез... Моны ничек аңларга?.. Вакыт машинасы уйлап таптык, дип әйтергә җыенмыйсыздыр бит?

– Әйе, таптык!
– Сез нәрсә?!
Левин шаркылдап көлә башлады. Бу халәтендә аны нәрсәгә дә булса

ышандырырга тырышу бик авыр булачагын әңгәмәдәше бик яхшы аңлый.
– Ташлагыз әле бу беркемгә кирәк булмаган шөгылегезне, – дип дәвам итте сүзен кинәт кенә көлүеннән туктап, җитдиләнеп калган Левин. – Алдыма формулалар белән сырланган һәм ахырында, «вакыт аша күчеш бар ул» дип нәтиҗә ясалган берничә томлык фәнни хезмәт китереп куйсагыз да, мин «вакыт машинасы»на ышанмаячакмын. Бүгенге фән үсеше күзлегеннән караганда, әлегә бу мөмкин эш түгел. Вакыт барьерын үтү турында уйлау өчен, ким

дигәндә тагын йөз ел кирәк. Аңлыйсызмы, бер гасыр!..
– Александр Васильевич, ә ни өчен бер гасыр көтәргә? Бу теория өстендә

эшләүчеләр моннан бер гасыр элек тә булган...
– Булган, ләкин берсе дә уңышка ирешә алмаган. Юкса әллә кайчан

«экспресс-вакыт машиналары»нда үткәннәргә кунакка йөрер идек. Левинның мыскыллы елмаеп әйтелгән репликасы егетнең күңеленә барып кадалмыйча калмады, әлбәттә. Сергей үз карашын тагын да тырышыбрак

якларга кереште.
– Уңышка ирешкәннәре булмаса да, әлеге теориягә кагылышлы кыю

гипотезалар әйткән галимнәр турында ишетеп беләбез. Фән тарихында 1943 елдагы «Филадельфия эксперименты» дип аталган күләмле эксперимент хакында барыбыз да хәбәрдар.

– Филадельфия экспериментында, белүемчә, вакыйгалар вакыт аша күчешкә кагылмый булса кирәк. Әлеге эксперимент вакытында «Элдридж» судносы үзенең торган урыныннан юкка чыгып, икенче урында пәйда булган. Бу пространствода күчеш, ягъни телепортация була. Аннан соң, шәхсән үзем, ул экспериментның чынлыгына бик үк ышанмыйм. Рәсми чыганаклар бу хакта берни дә дәшми. Шулай булгач, аның имеш-мимеш булуы бик ихтимал.

– Әлеге экспериментта хәрби кораб, күзәтүчеләр күзеннән югалып, шул ук мизгелдә 320 километр ераклыктагы бөтенләй икенче портта пәйда булган. Бер караганда, чыннан да, пространствоның бер ноктасыннан икенче

51

ФӘРИТ ИМАМОВ

ноктасына күчеш шикелле. Монда вакытның бернинди катнашы да юк кебек. Ләкин төптәнрәк уйласаң, вакыт та, пространство да материянең яшәү үзлеге булганлыктан, аларның бу экспериментта рольләре тигез булгандыр, дип уйлыйк.

– Ягъни сез, пространствода гына түгел, вакытта да күчеш ясалган, димәкче буласызмы?

– Һичшиксез шулай!

– Ләкин минем мәгълүмат буенча, корабль бер порттан юкка чыккан һәм шул ук мизгелдә икенче портта пәйда булган. Шунысы кызыклы: моңа аз гына да вакыт сарыф ителмәгән, – дип үз фикерен белдерергә ашыкты Левин.

– Бөтен хикмәт тә шунда, Александр Васильевич. Чынлыкта, әнә шул югалып торган мизгелдә, корабль вакыт аралыгы аша башка чорларга күчкән һәм анда берникадәр вакыт торган булуы мөмкин. Ә кире күчеш ясаганда, юкка чыккан мизгелдә пәйда булган. Әгәр шул вакыт эчендә судноның пространствода урын алыштыруы хакында сүз бара икән, вакыт аралыгы тоннеленең безнең җир масштабында гына түгел, галәм масштабында булуын онытмаска кирәк. Шулай булганда, судноның пространствода урынын үзгәртүе аклана. Чөнки башка чорларга күчеп, ул анда күпмедер вакыт узган була инде.

– Димәк, сез Филадельфия эксперименты булган, дип раслыйсыз һәм аны кабатлап карамакчы буласыз? Ләкин теориягездә ялгышлык булып, эксперимент кабат уңышсызлыкка очраса, аңа тотылган чыгымнар үзен акламаса? Андый шикле экспериментларга акча бирергә теләүчеләр табылырмы?

Сергей хәйләкәр генә елмайды. Левинга сынаулы караш ташлады.

– Ә без, Александр Васильевич, экспериментны эшләп карадык инде. Ул уңышлы чыкты.

– Моны ничек аңларга?

– Теләсә ничек аңлагыз. Ләкин лаборатор шартларда эксперимент уздырылды.

– Кайда? Нинди лабораториядә? Андый глобаль эшләргә акча каян таптыгыз?

– Әлеге проект белән кызыксынучылар табылды. Һәм, иң мөһиме, аларда шуның шикелле биш, ун проектны тормышка ашырырлык акча бар. Матди яктан шулар ярдәм итте.

– Кызык! Ничек тормышка ашырдыгыз инде ул проектны?

– Көчле электромагнит кыры хасил итеп, бер урында ясалма гравитация тудырдык. Андый урыннарда пространство бик нык кәкрәя һәм вакыт тоннеле барлыкка китерү өчен уңай шартлар туа. Тоннель аша теләсә кайсы вакытка күчәргә була. Безнең заманнан яки, киресенчә, узган заманнардан безнең вакытка да күчәргә мөмкин. Ә беләсезме, Александар Васильевич, вакыт өермәсенең ешлыгын яисә тоннельнең радиусын теләгәнчә үзгәртү юлы белән без үзебез теләгән вакытка күчә алачакбыз...

Сөйләгәндә, Сергейның күзләре очкынланды. Әлеге эксперимент белән ул шулкадәр илһамланган иде, күрәсең. Дулкынланудан ул тотлыгып-тотлыгып алды, тавышы калтыранды.

Южный бистәсе башкарма комитетына тайга өстендә төтен күренү турында хәбәр иттеләр. Төтен чыккан урын шул тирәгә урнашкан Күчкән Сала авылыннан түгелме икән, дигән шик тә белдерде хәбәр итүче. Дөрес, шундый ерак арадан төгәл урынны чамалау кыен. Шуңа күрә, хәлгә ачыклык кертү өчен, урман хуҗалыгы җитәкчелегенә шалтыраттылар. Алар Күчкән Сала белән рация аша элемтәгә керергә азаплансалар да, булдыра алмадылар. Бу элемтә чарасы инде менә берничә көн эшләми. Мондагы аппаратураны белгечләр кат-кат тикшереп карасалар да, бернинди гаебен тапмадылар. Элемтәнең теге башындагы аппарат көйсезләнгән, күрәсең. Әлегә кадәр белгечләрне анда җибәреп тикшертергә мөмкинлекләре булмады. Махсус техникадан башка анда барып керсәң, тиз генә чыгармын, димә.

Урманда янгын чыгу бик күп бәла-каза китерә. Әгәр вакытында чарасын күрмәсәң, киң мәйданнарга җәелеп, соңыннан аны сүндерү өчен көч һәм чыгымнар таләп ителә. Шуңа күрә бу вакыйга турында кичекмәстән Гадәттән тыш хәлләр министрлыгына җиткерделәр. Ә мондый очракларда, устав кушканча, якындагы янгын сүндерү частена һәм югарыдагыларга хәбәр бирелергә тиеш.

Гадәттән тыш хәлләр буенча край комитеты башлыгы урынбасары Игорь Добровның бик мәшәкатьле чагына туры килделәрме, аның тавышында ризасызлык галәмәте сизелде:

– Ул авыл белән элемтә бардыр бит? Белешегез! – диде җитәкче, шуңа да башыгыз эшләми дигән шикелле киная белдереп.

– Бөтен хикмәт тә шунда шул, Игорь Ильич. Алар белән рация аша гына элемтәгә чыгарга була. Ә ул, үч иткәндәй, инде менә берничә көн эшләми. Нишләргә белгән юк, – дип аклана башлаган инспекторны Добров тиз туктатты.

– Мин хәзер сезгә барып, рациягезне дә көйләп йөри алмыйм бит инде. Үзегез җаен табыгыз, элемтә урнаштырыгыз. Бу эшкә посёлок башкарма комитетын җәлеп итегез. Берничә километр ераклыктагы авыл белән элемтә дә урнаштыра алмагач, нишләп утырасыз анда? – диде югарыда утыручы түрә, һәр сүзе саен үзенең өстенлегенә басым ясагандай.

Инспектор ник хәбәр иткәненә үкенде. Тик беркая да барып булмый. Юкса андый-мондый җитди хәлләр килеп чыкса, ник устав кушканча эшләмәдегез дип, җавапка тартып куюлары да бар. Шуңа күрә ул бары тик аклангандай:

– Күчкән Сала бездән бер-ике генә түгел, 50 чакрымлап ераклыкта... Посёлок башкарма комитеты бу хакта хәбәрдар инде, – дип авыз эченнән ботка пешерде.

Телефонның теге башында, озак кына көттергәннән соң, бераз йомшарган тавыш белән:

– Ярар, берәр нәрсә уйларбыз. Безнең белән элемтәдә торыгыз, – диделәр дә трубканы куйдылар.

«Берәр нәрсә уйлау» өчен күпме вакыт таләп ителәчәге билгесез. Һәрхәлдә, ишеттеләр дә чыгып йөгерделәр түгел. Андагылар ашыкмый. Югарыдан торып, башкаларга әмер биреп утыруы гына җиңел ул. Ә эшкә килеп төртелгәч, әле теге, әле бу сәбәп чыгып кына тора. Шуңа күрә инспектор аларның тиз генә кыймылдый башлауларына өмет тә итмәде. Чыннан да, берәр сәгать узганнан соң гына, край комитеты идарәсеннән кабат шалтыратып, Күчкән Сала тарафына вертолёт җибәрелүе турында хәбәр иттеләр.

Хәзер вертолёт анда барып, янгын урынын төгәл ачыклап, монда хәбәр иткәнче һәм янгын сүндерү командасы чыгып китеп, анда барып җиткәнче шактый вакыт узар әле. Ул арада ут тагын да киңрәк мәйданга җәелергә мөмкин...

 Тагын ярты сәгать үттеме икән, телефоннан Добровның дулкынланган тавышы ишетелде:

– Күчкән Салага җибәрелгән вертолёттан бернинди хәбәр дә юк. Анда барып җиткәч, пилот элемтәгә чыгып, чыннан да, посёлокның януы турында әйткән. Бераздан соң, вертолётка астан аталар, дигән. Шуннан соң элемтә өзелгән... Сезнең ул авылда нинди кешеләр яши?

– Татар авылы ул. Алар бу тирәгә йөз еллар элек килеп урнашканнар. Буыннан-буынга күчеп килгән егерьлар, урманчылар яши анда. Тату яшиләр. Бик дустанә, кунакчыл халык...

– Дуста-а-а-нә?! Кунакчы-ы-ыл?! – дип, каһкаһә белән көлде элемтәнең теге башындагы әңгәмәдәш. – Вертолёт кадәр вертолётка атып, аны бәреп төшерсеннәр дә... Шул да булдымы кунакчыллык?! Бу бит... Бу – зур ЧП, экстремизм... террор!!! Бу хакта кичекмәстән Федераль куркынычсызлык хезмәтенә хәбәр итәчәкбез...

Сөйләүченең дулкынланудан тавышы карлыкты. Аның еш-еш сулыш алуы хәтта телефон трубкасыннан да аермачык ишетелде. Шунда ук пыяла чыңлаган һәм «голт-голт» су эчкән тавыш кушылды.

– Бүтән яңалыклар юкмы? – дип сорады бераздан инде шактый тынычланган Добров.

– Алдан сезгә җибәргән мәгълүматтан башка берни дә белмибез. Рация һаман эшләми, – дип җавап бирде инспектор.

Ә тагын бер сәгатьтән вакыйга булган урынга ОМОН подразделениесе сугышчылары белән ике вертолёт җибәрелүе турында хәбәр иттеләр. Южный посёлогының МЧС бүлеге һәм җирле полиция хезмәткәрләреннән торган кечерәк отряд та, кыен юл шартларында йөрүгә җайлаштырылган «Урал» машинасына төялеп, Күчкән Салага юнәлде. Посёлок башкарма комитеты рәисе Павел Кондратьев үзе белән ике урынбасарын да алып, «Патриот» машинасына утырып, алар артыннан шул тарафка юл тотты.

* * *

Күчкән Саладан эвакуацияләнгән карт-корыларны һәм хатын-кызларны урман эченәрәк озаткач, Харрас белән Андрей засадага урнашу өчен җайлы урын карый башладылар. Шулчак һавада гөрелте ишетелде. Бу вертолёт тавышы икән. Аны күргәч, Харрасның күңеленә җылы йөгерде. Вертолётны, аларның хәлләрен ишетеп, «Олы җир»дән җибәргән булулары мөмкин. Каядыр барышлары гына дисәң, очып кына узар иде. Ә бу берничә мәртәбә очып әйләнде. Калкурак урында торгач һәм бу урыннарда агачлар да сирәгрәк булгач, Харрас егетләренә ул ачык күренде.

– Кемнәр икәнен аңламассың. Аерым билгеләре дә күренми. Немецныкыдыр, мөгаен. Күзәтеп, безнең координаталарны билгеләп йөри, мәлгунь. Моны бәреп төшерү – күктәге карганы атып төшерүдән дә җиңелрәк. Кая, манчыйк әле үзен, – дип, егетләргә эндәште, очкычны игътибар белән күзәткән Андрей.

– Ашыкмагыз! – диде, эшнең нәрсәдә икәнен чамалап алган Харрас.

 Тик ничәнчедер мәртәбә очып әйләнгәндә, вертолётка нәрсәдер булды. Аннан сузылып кара төтен чыкты һәп очкыч аска мәтәлде. Бераздан еракта тонык кына шартлау тавышы ишетелде.

Димәк, фашистлар якында гына. Вертолётны бәреп төшерделәр бит. Ярый ла, пилот «Олы җир»гә хәбәр итеп өлгергән булса. Хәер, вертолёттан хәбәр булмагач, андагылар эшнең нәрсәдә икәнен үзләре дә сизенергә мөмкин. Ярдәм җибәрмичә калмаслар. Тик алар килеп җиткәнче күпме вакыт узар? Ничек булса да фашистларны шуңа кадәр тоткарлап торырга туры киләчәк... Харрас әнә шулай уйланды. Фашистларның кайчан һәм каян килүен чамалар өчен Хәмитне авыл ягына күзәтче итеп җибәрде ул. Егетләр җайлы урын сайлап, оборонага ятып кына өлгергәннәр иде, агачларга ышыклана-ышыклана, Хәмит йөгереп килеп тә җитте. Дулкынланудан еш-еш сулап:

– Харрас абый, киләләр... Мин аларны күрдем. Алар... алар сугыш вакытындагы немецлар киеменнән. Башларында каска, һәрберсенең кулында автомат... Алар берничә генә түгел, бик күп, Харрас абый, – диде.

– Ерактамы әле?

– Агачлар арасыннан күренүгә, сезгә хәбәр итәргә йөгердем. Алар бик ерак түгел. Ләкин акрын киләләр. Биш-ун минуттан монда булырлар...

Харрас тирә-якта мылтыкларын тотып ятучы авылдашларына күз салды.

– Әзерләнергә! – дип команда бирде ул, кулындагы «Сайга» карабинына патроннар магазинын куеп.

Аның әмерен чылбыр буенча арырак ятучыларга тапшырдылар. Әле тегендә, әле монда «Әзерләнергә!» дигән авазлар яңгырады.

Чыннан да, дүрт-биш минут та узмагандыр, инеш үзәненә төшә торган ачыклыкка агачлар арасыннан автомат тоткан җиде-сигез кеше килеп чыкты. Алар инешкә таба берничә адым атлагач, тукталдылар да як-якка карангалап, нидер сөйләштеләр, инеш аша кайсы тирәдән чыгарга икән, дип киңәшләштеләр булса кирәк. Ул арада агачлар арасыннан тагын зур гына берничә төркем чыкты. Уң һәм сул якта да унар-унбишәр кешедән торган төркемнәр күренде.

Засададагылар өстәрәк булганга, алар уч төбендәге кебек күренә. Хәтта санарга да мөмкин. Тик хәзер санап торыр вакытмыни?! Солдатларның оборонада ятучыларга караганда берничә мәртәбә күбрәк икәнен болай да чамаларга була.

Бераз якынрак килсеннәр дә, минем команда буенча гына атарсыз, дип, чылбыр буенча тагын бер әмерен җибәрде Харрас. Ерак привалдагы Зөфәр сөйләгән хәлләргә һәм немецларның тракторны шартлату турында Әлфирә әйткәннәргә вертолётны бәреп төшерүләрен үз күзләре белән күрү дә өстәлгәч, Харрас соңгы көндә булган гаҗәп вакыйгаларга ышана башлаган иде. Шуңа күрә «партизан отряды командиры» роленә чынлап кереп баруын үзе дә сизмәде.

 Разведкадан килгәч, аның янәшәсенә яткан Хәмит:

– Харрас абый, ә без аларга чынлап атарга тиеш булабызмы? Мылтыклар чын патрон белән корылган бит. Әгәр үтерсәк?.. – дип сорады.

Гаҗәпләнүдән егетнең күзләре зур булып ачылган иде. Ул әлегә бернәрсә дә аңламый. Хәер, барысын да җентекләп аңлатып торырга вакыты да булмады бит. Бу гайре табигый хәлләр аңлаткан очракта да һәркемнең башына тиз генә барып ирешерлек түгел. Засадада ятучы ир-атларның берсе дә хәлнең никадәр җитди икәнен аңламыйдыр әлегә. Шуңа күрә Харрас сүзне артык озайтып тормады:

– Хәмит, әгәр без атмыйбыз икән, алар безгә атачаклар һәм кызганып тормаячаклар. Вертолётны ничек бәреп төшергәннәрен үзең дә күрдең бит. Аларның да автоматлары чын патроннар белән корылган. Шуны аңла, – диде.

Ул арада немецлар, уңайлы урыннар сайлап, күн итекләре эченә су кермәсен өчен сакланып кына, инешнең бирге ягына чыга башладылар. Бу урында су сай һәм ул җәелебрәк тә ага.

Харрас карабинын уртадан килүче бер солдатка төбәде. Әле атарга иртәрәк. Бу якка чыгып, бераз якынрак килсеннәр. Шулай да әзерләнә торырга кирәк.

Менә солдатларның күпчелеге судан чыкты. Җиргә нык-нык басып, күн итекләрендәге суны һәм ләмне койдылар да, саклык белән генә үргә күтәрелә башладылар. Атарга вакыт җиткәнен чамалады Харрас. Тик команданы ничек бирергә белмичә, аптырап калды. Аннан кинәт, «пли!» дип, урманны яңгыратып кычкырып җибәрде. Бу сүз аның башына кинәт килде. Кайсыдыр кинода ишеткәне бар иде. Мондый чакта аннан да кулайрак команда булмас, дип фикер йөртте Харрас. Сүз кыска һәм мылтыктан очып чыккан ядрә шикелле үк кискен яңгырый. Засадада ятучылар, әйтерсең, әлегә кадәр бөтен гомерләре буена шушы команданы гына үтәп яшәгәндәй, бөтенесе бергә залп бирделәр.

Алдан килүче җиде-сигез фриц шунда ук егылды. «Афәрин! Егетләр төз ата», – дип уйлап куйды Харрас, кабат атарга әзерләнеп.

Беренче залп фашистлар өчен көтелмәгән иде. Бик озак вакыт бер мәртәбә дә ату тавышы ишетелмәгәч, уяулыкларын югалткан солдатлар кинәт кузгалган ядрәләр өермәсеннән паникага бирелделәр. Автоматларыннан тәртипсез ата-ата чигенә башладылар. Инеш аша да сакланып кына түгел, кем ничек булдыра ала, шулай йөгереп чыкты. Инде икенче залп яңгырады. Качып баручыларның биш-алтысы кабат җиргә капланды. Икесе, су юлын буып, инешнең нәкъ уртасында ятып калды.

Каты давыл тиз туктар, дигәннәр борынгылар. Фашистлар чигенеп, каршыдагы агачлар арасына кереп күздән югалгач, берара тынлык урнашты. Яңа гына булып узган хәлләрне егетләрнең күпчелеге төш кебек кенә кабул иткәндер: кеше үтерделәр бит! Харраска да җиңел түгел: атарга әмерне ул бирде. Әйтергә генә ансат! Мылтык күтәреп, тере кешегә ат инде син! Тыныч тормышта бу җинаять булып исәпләнә. Тик... Ә бу очракта ул бүтәнчә нәрсә эшләргә тиеш иде соң?..

Янәшәдә ятучы Хәмит, аның икеләнгән уйларын сизгәндәй:

– Харрас абый, ә безне кеше үтергән өчен хөкем итмәсләрме? – дип сорап куйды.

Кешегә төбәп, беренче мәртәбә тәтегә басканчы, Харрас бу хакта үзе дә икеләнә иде. Тик баштанаяк коралланган фашистларны күргәч, алар тәртипсез атышканда, баш очыннан сызгырып узган ядрәләр тавышын ишеткәч, каршыга килүчеләрдән рәхим-шәфкать көтү мөмкин түгеллеген аңлады. Шуңа күрә Хәмиткә дә:

– Кайгырма, җавабын үзем бирермен. Син аларны жәллим дип, һавага атып ятма тагын. Юкса алар сине жәлләп тормаслар, – диде...

Бу хәлләрдә үзләрен иң ышанычлы тотучылар Зөфәр белән Андрей булгандыр, мөгаен. Зөфәр фашистларны якыннан күргән һәм «каты кулларын» үз җилкәсендә татыган кеше буларак, алардан рәхим-шәфкать көтми. Шуңа күрә ул жәлләмичә атты. Аларның тәгәрәп җан бирүләрен күреп сөенде генә. Иң мөһиме: бу беренче бәрелештә үз якларыннан беркем дә зыян күрмәде. Ә Андрей?.. Андрей өчен фашистларга каршы көрәшү – аның көндәлек эше. Аңа барысы да табигый. Фашистлар һөҗүм итә, ә алар кире кага. Аның мондый бәрелешләрне күп мәртәбә башыннан кичергәнлеге әллә каян күренеп тора. Үз-үзен тотышыннан, һәр хәрәкәтеннән сизелә. Ни сәбәпле һәм кемнәр арасына килеп кергәнлеген уена да кертеп карамый ул һәм бик теләсә дә моны булдыра алмас иде.

Бу «партизан отряды»нда, ничектер, барысы да, хәтта үзен командир дип таныштырган Камалов та, сугыш стратегиясен бик начар белә, дигән уй туды Андрейда. Шуңа күрә ул мөмкинлекләрне кулыннан ычкындырмыйча, инициативаны үз кулына алгалады. Менә хәзер дә игътибарны гел үзәккә генә юнәлткән «партизаннар»га үзенең стратегик бурычларын куйды.

– Флангларга игътибарны көчәйтергә. Фашистлар ике яктан әйләнеп узып, чолгап алмасын, – дип кычкырды ул, ауган агач артына поскан җиреннән як-якка карангалап.

Чыннан да, як-яктан үтеп, тылга төшсәләр, чолганышта калган ике дистәдән артык кешене кырып салу берни дә тормаячак боларга. Монысын хәрби эштә аз гына да тәҗрибәсе булмаган Харрас та бик яхшы чамалады. Янәшәсендә яткан Хәмиткә кулы белән төртеп: «Сул як флангка бар әле. Анда көч азрак, ахрысы», – диде ул. Аны-моны абайлап җиткермәгән Хәмит, бөтен гәүдәсе белән тураеп басты да сул якка юнәлде. Кирәк бит, нәкъ шул чакта фашистлар, икенче атакага күтәрелер өчен, каршы як агачлар арасыннан чыгып киләләр икән. Автомат тырылдап куйды. Нибары бер-ике адым атларга өлгергән Хәмит, сөрлегеп киткәндәй булды һәм җиргә чалкан ауды. Харрас аның янына шуышып килде. Егетнең авыз читеннән кызыл тасма булып кан агып чыкты. Ул Харраска тутырып карап, ни өчендер елмаеп куйды: «Харрас абый, аңла... минем кешеләрне атып үтерәсем килми», – диде дә күзләрен йомды. Светлана шуышып килгәндә, ул үлгән иде инде. «Партизаннар» арасында бу – беренче югалту. Хәмитнең йөзенә Харрасның күз яше тамды. Ләкин озаклап хискә бирелеп торырга вакыт юк. Фашистлар өерелеп кабат һөҗүмгә күчте.

– Авылдашыбыз Хәмитнең җанын кыйган фашист илбасарларына ут ачыгыз! – дип кычкырды ул бар көченә.

Әле тайгага чыгып китәр алдыннан гына «төрмәдән качкан җинаятьчеләр» дип сөйләнгән Харрас ни өчен хәзер «фашист илбасарлары» диде? Ни өчен, чыннан да, җинаятьчеләрнең өстендә киноларда гына күреп белгән немец фашистлары киеме – боларын уйлап торырга вакыт юк иде. Мылтыклар һәм карабиннар шартлады, автоматлар тырылдады, каршыга килүче фашистларның тагын берничәсе егылды, «партизаннар» арасында да яраланучылар бар, ахры, ыңгырашкан тавышлар ишетелгәли. Кыскасы, мәхшәр купты.

Фашистлар алай тиз генә чигенергә җыенмый. Алар кайда үрмәләп, кайда шуышып, атышлар кимеп торганда йөгереп, засадада ятучыларга һаман якыная баралар. Шунда Фоат, оборонада ятучылардан иң яше, түзмәде: «Минем үләсем килм-и-и», – дип, урыныннан сикереп торып, урманга йөгерә башлады. Әлегә кадәр мондый мәхшәрне күрмәгән егетнең нервлары түзмәде.

– Ты куда? Час убьют ведь! – дип кычкырды аның артыннан Андрей.

Ләкин Фоат аның соңгы сүзләрен ишетмәгәндер дә. Берничә мизгелдән ул җирдә ята иде инде. Светлана аның ягына шуышты. Тик озак та тормады, кире әйләнеп килде. «Үлгән», – диде ул яшьләренә буылып. Бу партизаннар арасында корбан булучыларның икенчесе иде.

Ә сугыш кызганнан-кыза гына барды.

Дәвамы бар.

"КУ" 8, 2019

Фото: pixabay