Ильяс Алкинның соңгы мәхәббәте (дәвамы)

Ильяс та урыныннан торды, соңгы вакытта олыгаеп киткән әтисен кочаклап алды. Турырак, перәме туп пашул булып күренсә дә, чынлыкта аның әтисе ушлы, дөньяның кайда барганын тиз чамалый торган кеше иде. Кечкенә чактагы кебек битен әтисенең кытыршы яңагына тидергәч, Ильясның күңеле нечкәреп китте, менә бит иренмәгән, килеп җиткән улының хәленә керергә! Шул чакта борынына затлы коньяк исе килеп бәрелде. «Шустов» бугай...

-Әти, син бит ташлыйм, дидең. Яшең бара, инде намазга бастым, дисең.

-Ташладым, ышту син! Гарнизон нәчәлнигенә кергән идем. Шул хәсис, кяфер... Ничек отказ бирәсең? Хөрмәт итмәгән кебек була. Аз гына каптым инде, бер чокыр... төбендә.

-Һе, син бер чокыр белән калырсың инде.

-Валлаһи, дим. Укыган намазларым хәрәм булсын... алдасам.

-Ярар, үзең өчен әйтәм. Бавырым, дип сыкранып йөрисең бит еш кына.

-Характер йомшак бит, улым. Ярар, сау бул. Тиздән күрешербез.

Ильяс аның соңгы сүзләренә игътибар итмәгән иде, ләкин юкка – ике-өч көннән хәрби министрның прапорщик Ильяс Алкинны Казанга билгеләү турындагы приказын кулына китереп тоттырдылар.

Ул кайтканда, урысларның Раштуа бәйрәме иде – халык типтереп бәйрәм итә, бер-берсенә кунакка йөри, йортлары урыс ягындагы Воскресенская урамында булгач, юк-юкта аларга да «ызнакумнары» кереп, Гайсәнең туган көне белән котлап чыгалар. Казанның сәяси тормышы да кайный, бер якта карагруһ монархистлар, икенче якта радикал анархистлар. Алар арасында нинди генә төстәгеләр юк – кадетлар, эсерлар, социал- демократлар (аларның бигүк демократ булмавын Ильяс бик тиз белер). Татарның Садри Максуди кебек сәяси эшлеклеләре кадетлар программасын якласа, Гаяз Исхакый, Фуад Туктаровлар эсерларга якын тора. Ләкин аларның барысын да иң әүвәл мөселманнарның (ягъни түрк-татарларның) язмышы борчый, яңа сәяси шартларда бу кавемгә нинди урын әзерләнгән? Әлбәттә, үз халкының киләчәгенә Ильяс Алкин да битараф түгел иде, әмма революцион партияләрнең берсенә дә кермәде, эшләрендә катнашмады. Аларның татарлар өчен кыл да кыймылдатырга теләмәвен ул белә иде. Күп йөрде ул «бәйнәлмиләл!» – дип кычкыручылар янында да, ләкин эшкә килеп терәлгәч, аларның барысы да «инородец»ларга кибарәнә өстән карый башлый. Шуңа күрә татар мәнфәгатен кайгыртыр өчен аерым партия кирәк - моңа Ильясның иманы камил.

Ә сәяси шартларның үзгәрәчәгенә беркем дә шикләнми иде. Шуңа күрә патшаның тәхеттән ваз кичүен дә халыкның күпчелеге тыныч кабул итте. Петербургта Вакытлы хөкүмәт оешты. Аның җитәкчелеге Казанга үз эмиссарларын юллады. Һәм Казан губернасы белән мәсләкләре артык анык булмаган кешеләр, яңгырдан соң гөмбәдәй шытып чыккан төрле учреждениеләр идарә итә башлады. Мондый шартларда татарларга да авыз ачып калмаска кирәк иде, һәм моны татар эшлеклеләре бик тиз аңлап алды.

Беркөнне гарнизоннан кайткач, Ильясны әтисе үз кабинетына чакырды.

-Йә улым, менә үзгәрешләр килде, син нишләргә уйлыйсың?

Үзенең уй-фикерләрен, ниятләрен әтисенә дә сөйлисе килмәде Ильясның; тыңлап карыйк әле, үзе башлап ни әйтер? Гомумән, ул башкарырга җыенган эше турында алдан сөйләнеп йөрергә яратмый иде.

-Әле төгәл генә бер фикергә килгән юк.

-Хәзер хәл-әхвәл көнләп түгел, сәгатьләп үзгәрә. Без гасырлар буе милли азатлык турында хыялландык. Йоклап торсак, безгә беркем дә берни китереп бирмәс.

-Син нәрсә тәкъдим итәсең?

-Кичә без Фуад Туктаров белән киңәш-табыш иттек тә, шундый уйга килдек. – Ул, нәрсә әйтер икән дип, улына төбәлеп торды. Ильясның Туктаровны өнәп бетермәвен белә иде. – Безгә татар интересларын яклар өчен бер комитет оештырырга кирәк. Арадагы низагларны онытып, понимаете ли, бер общий максатта, бер йодрык булып...

-Сез бит инде ике ел бер комитетта...

1915 елда ук Сәетгәрәй Алкин, Фуад Туктаров, Ибраһим Биккулов, Вәлидхан Таначевлар «Мөселман качакларына ярдәм итү комитеты» оештырганнар иде. Комитет төрле иганәчеләргә мөрәҗәгать итеп, шәһәр управасыннан да күпмедер сумнарга тиенеп, сугыш барган җирләрдән качкан мөселманнарны торак белән тәэмин итү, эш урыннары табу белән шөгыльләнә, килеп төшүләренә бераз матди яктан ярдәм дә итә. Бу якка китерелгән төрек әсирләренә дә булыша. Анысына шәһәр идарәсе бик хәерхаһ булмаса да, тыярга да базмыйлар.

-Анысы аның хәйрия оешмасы гына. Безгә хәзер мөселманнарның эчке эшләре белән идарә итә торган комитет кирәк. Әлегә. Аннары инде канатларны киңрәк тә җәярбез.

-Бик яхшы ният. Уңышлар телим.

-Син безгә кушылмыйсыңмы?

-Тагын кемнәр була?

-Казанның бик могтәбәр кешеләре, зыялылар: Вәлидхан Таначев,Нәҗип Хәлфин... Габделбарый Баттал, аңа газета эшен йөкләргә уйлап торабыз.

-Фуад Туктаров газетаны үз кулыннан ычкындырмас. Бөтен татар дөньясын дер китереп торган Усал бит ул. – Туктаров үзенең гаять тә һөҗү язмаларын «Усал» дигән тәхәллүс белән дөньяга чыгара иде. – Үзең дә син тәҗрибәле газетчик, – дип, әтисенең «Казан мөхбире»ндә нашир булган чакларын искә төшереп, ирония белән елмайды Ильяс.

-Сиңа көләргә булсын. Баттал – безнең мәшһүр мөхәррир. Аңа хәзер Казанда тиңнәр юкю

-Ярар, үзегез карарсыз. Ә нинди бүлекләр була? Дин, мәгариф эшләреннән башка...

-Оештыру эшләре, финанслар, ягъни малия, агитация эшләре...

Сөйләшербез. Син тагын нәрсә тәкъдим итәсең?

-Милли хәрби гаскәрләр туплый башларга кирәк!

-Аны ничек туплыйсың? Безгә кем рөхсәт итә? Юк, һавадагы торнага кул болгаганчы, кулдагы чыпчыкны ычкындырмаска кирәк. Без зыялы, тыныч юл белән үз хокукларыбызны кайгыртырга тиеш.

-Калырсыз алайса чыпчык тотып! Артыңда хәрби көч тормаса, синең сүзеңне беркем дә колагына элми!

-Син әллә армия тәртипләрен белмисеңме? Һәркем гаскәр оештыра башласа, ул нәрсә була? Анархия

!-Әти, яхшылап кара тирә-ягыңа! Империя таркала, димәк, үзара эчке сугыш та булачак. Безгә территориаль автономия кирәк, Республика! Аннары вакыт үзе күрсәтер. Бәлки... Бәлки, мөстәкыйль дәүләт тә кора алырбыз? Ә бу максатны, үз гаскәрең булмый торып, ничек тормышка ашырасың?

-Погоди, погоди... Нинди республика? Кем допустит? Казан урыслары безне болгап кына атачак. Мөселманнар беркайда да күпчелек түгел. Национально-культурная автономия – менә безгә иң кулае! Мөселманнар тупланып яшәгән төбәкләрдә үзидарә булсын; ягъни дин, мәгариф эшләрен фәкать үзебез хәл итәргә тиеш. Вәссәлам! Әлбәттә, милли университет та кирәк булачак. Кадрлар өлгереп җиткәч...

Ильяс кулын селтәде. Әтисенең фикерен хәзер генә үзгәртеп булмасын ул белә иде. Татарның иң атаклы җәмәгать эшлеклеләре, милләт аталары, барысы да диярлек, милли-мәдәни мохтарият булдыру ягында. Гаязлар, Садрилар да шуны тәкрарлый. Ильяс аларны аңлый да – алар шулай төрки бердәмлекне саклап калырга тели. Төрле җөмһүриятләргә бүленсә, аралар ерагаер, һәрберсе юрганны үз ягына тарта башлар, дип шикләнәләр. Ләкин Рәсәй Аурупа түгел, властька килгән ниндидер төркем, режимны ныгыту белән, милли-мәдәни мохтариятләрнең эзен дә калдырмаячак. Россия чын федератив республика булса гына, татарларның милләт буларак исән калу мөмкинлеге бар. Аннары инде дөнья үзе күрсәтер. Иң беренчел максат – тупраклы мохтарият. Моңа Ильясның иманы камил иде.

-Без гарнизонның мөселман хәрби комитетын оештырырга җыенабыз,-диде ул. – Киләсе атнага җыелыш. Мөселман солдатлар да, офицерлар да бер сүздә булып, бер оешмага туплансак, менә ул көч булачак. Ә сез Мөселман комитетын оештырыгыз. Дин, мәктәп-мәдрәсә эшләрен карагыз, газета чыгарыгыз. Кыерсытсалар, безгә әйтерсез.

-Син бик кырку сөйләшәсең, – дип мыгырданды әтисе. – Бәлки, безнең комитетта хәрби бүлек оештырыргадыр? Җитәкләрсеңме?

-Юк, – дип торып басты Ильяс. – Туктаров кул астында эшлисем килми. Әйбәт кеше ул, тик җитәкче түгел. Артык турыдан яра. Аның белән син генә килештерә аласың.

-Ике чабата бер кием, дисең инде.

-Икегез дә юрист, сезнең сүз килә. – Ильяс әтисеннә кул бирде. Китим мин. Болай да соңга калдым. Ачуланма.

-Ярар, синнән башка да ерып чыгарбыз. Гарнизон комитетың белән безгә кушылырсың әле.

-Бик мөмкин, – диде Ильяс, чыгып киткәндә.

Менә шулай итеп, Ильяс Мулланур Вахитовның аркадашы, фиркадәше булып китте. Кем уйлаган бит юлларының шулай тиз аерыласын! Иң якын көрәштәшләр арасында Мирсәет Солтангалиев тә бар иде. Әминә Мөхетдинова хатын-кызлар бүлеген җитәкләде.

Оешуына озак та үтмәде, җәй башында ук, МСК тупраклы мохтарият мәсьәләсен күтәрде. Алар барысы да киләчәктә Россияне федератив республика итеп күрәләр иде. Тик татар мохтарияте нинди чикләрдә төзеләчәк, анда нинди халыклар керер, җөмһүриятнең исеме нинди булачак- бу турыда төгәл генә уртак фикер юк иде

-Территориаль автономия генә мөселманнарның барлык ихтыяҗларына җавап бирә ала. Бу безнең тарихтан ук килә. Беләсегез килсә, Болгар дәүләте үзе үк федерация булган. Анда патша бар халык белән үзе турыдан-туры идарә итмәгән, бәкләрнең биләмәләрендә үзидарә булган, ә тышкы сәясәт белән мәркәз шөгыльләнгән, – дип сөйләгән иде Вахитов бер җыелышта. Хәзер ул сүзләрне искә төшергән саен Ильяс көлемсерәп куя. Әлбәттә, Мулланур төрле аудиториядә төрлечә сөйли белә иде. Милли хисләрдә уйнарга теләсә, урта гасырларга кайтып килергә дә күп сорамый.

-Безнең халык кайчандыр дәүләтле булуын оныткан! Оныттырганнар. Иң беренче безнең максат – татар йөрәгендә горурлык хисе уяту! Горурлык! – Һәм ул, җыелышка килеп, аларны күзәтеп утыручы большевик Карл Грасиска утлы карашын кадап, урысчага күчте: – Главная задача Мусульманского социалистического комитета заключается в том, чтобы толкнуть многомиллионные массы мусульман произвести национальную революцию, чем, вы, большевики, не интересуетесь.

Надо менять сознание нашего народа, восстановить прежнюю гордость, надо влить в его душу сознание своей великой силы. Без этого народ никакой революции не сделает. Я ещё раз повторяю, мы внутренне готовы к социализму, потому что в каждом из нас отблеск идей панисламизма, который подготовил для социализма сердца и умы.

Большевикларга кушылганчы, Мулланур Вахитовның чыгышлары шундыйрак була иде (хәер, кушылса да, ул алар партиясенә кермәгән), һәм ул үз юлының хаклыгына ихлас күңелдән ышанды. Шул максатта ул большевиклардан файдаланырга теләгән иде дә, тик тегеләре хәйләкәррәк, мәкерлерәк булып чыкты, алар аны гына түгел, аның эзеннән киткән Мирсәет Солтангалиевне дә, файдаланганнан соң, тарих чүплегенә ыргыттылар.