Истанбул малае (дәвамы)

(Әсәрне башыннан МОНДА басып укыгыз)

Җыр һәм сөхбәт

Көннәрдән бер көнне әтиләре атна-ун көн чамасы югалып торды,
Искешәһәргә эшкә барган икән. Аннан ялгыз кайтмады, балачак дусты – скрипкасын «ияртеп» кайтты. Әле авылда яшәгән вакытларында ук туйларда, бәйрәмнәрдә скрипка уйнаганнарын яратып тыңлый иде. Малай чагыннан һушы китеп тыңлый торган уен коралын, үсә төшкәч, үз куллары белән ясады да уйнарга өйрәнде.
Истанбулда исә татарлар җыелса, «Әйдә, Хөсәен, искириптеңне чал», – диюгә, Искешәһәрдән алып кайткан скрипкасын кулына ала, «Авыл көе»н уйный башлый. Татар мөһаҗирләре скрипкага кушылып, әти-әниләреннән отып калганнарны әйтәләр.
Мәхмәт әлеге һәм башка бик күп җырларны өлкәннәр җырлаганда,
кулдан язып барды. Аннары машинкада җыйды. Әтисе җыр сүзләре югалып, онытылып китүдән курыкканга күрә шулай эшләтте.
Аларны «Хәсрәт җырлары» дип атыйлар. «Хәсрәт» сүзе төрекчәдә
сагынуны аңлата. Ә татарда кайгы, сагыш. Җырларга исә кайгы-сагыш, сагыну, хәсрәт хисләре барысы бергә сеңгән төсле.Сикереп төштем сулар эчтем,
Ник төштем дә, ник эчтем.
Бу хәсрәтне күрер булгач,
Ник тудым да, ник үстем.
Ак иделне тирән, дияләр,
Буйлаганым юк иде.
Бу хәсрәтне күрермен дип,
Уйлаганым юк иде.
Уф Аллаһ, дип кем әйтә,
Кем хәсрәтле – ул әйтә.
Уф Аллаһ, дип бер сөйләсәм,
Күкрәкләрем киңәйтә.
Мәхәббәт җырларыннан башка булырмы?! Ара-тирә моңсуланып, ара-
тирә шаяртып әйтәләр.
Күк күгәрчен күктә уйный,
Башлары әйләнмәсә.
Алам дисең, алалмыйсың,
Чәчләре бәйләнмәсә.
Урам буе су буе,
Су буе диңгез буе,
Сөйгәнеңне алалмасаң,
Янарсың гомер буе.
Урамга бер ат туктаган,
Ишлиясе чуклаган
(Эшлиселәре күбәйгән),
Үзе чакыра, үзе чыкмый,
Чукынып китсен, йоклаган.
Аннары инде чират «Кунак җырлары»на җитә.
Кайдан килдегез сез безгә,
Батмаенча диңгезгә.
Кадерле кунак сез безгә,
Ни хөрмәт итим мин сезгә.
Күпер асты күк томан,
Күпсенмәгез күп тормам.
Айлар торсам, еллар тормам,
Сез сагынсагыз, мин булмам.
Биек икән тавыгыз,
Каршы ява карыгыз,
Безләр килеп кунак булдык,
Инде сезләр барыгыз.
Шул рәвешле җыр сүзләре шактый тупланды. Тик менә ноталары юк дип кайгырыштылар. Җае чыкты тагын. «Идел-Урал» җәмгыяте уздырган кичәләргә әрмән композиторы Арман әфәндене пианинода уйнарга чакыра торган булдылар. Шул ук композиторга акча түләп, үзләре белгән җырларны, шулай ук татар пластинкаларындагы көйләрне ноталарга яздырттылар. Шулай итеп, мөһаҗир балалары, һәм татар сүзләре, һәм татар көйләре белән яшәде. Алай гына түгел, әтисе кушуы буенча Мәхмәт
өйләрендә узган очрашу вакытында өлкән яшьтәге мөһаҗир татарларның моңлы тавышларын, үзләренә генә хас мәкам белән скрипкага кушылып җырлауларын магнитофон кассетасына яздырды.
Ураза, Корбан бәйрәмнәрендә күрше-күлән, туган-тумача гына түгел, төрле җирләргә таралышкан татарлар бер арага тупланып бәйрәм итү гадәте бар. Шулай бер гаеттә Вәли Мәңгәр заводында эшләп йөргән Әнвәр Полат, Алманиядә ял көннәрендә Истанбулга килгән Хаккы Әрекман, Сәрвиназның абыйсы Шаһбан Байкал, Искешәһәр татары Мияссәр Ирдән дуслары белән, Корбан бәйрәмендә сарык сатарга авылдан Истанбулга йөрүче Йосыф Сүзәр авылдаш иптәшләре белән һәм Истанбулда яшәүче
татар гаиләләре Мәхмәтләргә җыелды. Әтисенең танышлары, дуслары, авылдашлары...
Андый көннәрдә чәй эчә-эчә сөхбәтләшеп рәхәтләнәләр. Нәсел җепләрен барларга, тарихны белергә омтылыш татарлык рухын сакларга ярдәм итә. Һәр кунак белгәнен, ишеткәнен уртаклашырга тырыша. Мөһаҗирләрнең хәтере яңара, яңа хикәятләр белән тулылана.
Бу юлы авылныкылар килгәнне форсат итеп, Хөсәен сорап куйды:
– Гаяз Исхакый Һөектә чынлап булганмы?
– Килгән, Фәттаһ Чавушларда кунак булган. Кырык – кырык алты
арасында бу, – дип, җавапны озак көттермәде Полат. Аңар башка бер Һөекле кушылды:
– Авылда Зәки Вәлиди, Акчураны, доктор Ләбиб Каранны, Абдуллаһ Таймасны ишетеп беләләр. Зәки Вәлидине Әхмәт әфәнде, диләр. Алар инде зур кешеләр...
– Искешәһәр зәрканчылары Исхакыйга вакыт-вакыт булышкан, диләр. Хактыр. Илдән илгә йөргән бәндә, нишләсен, җиткерә алмагандыр. Булышканнарга рәхмәт яусын.
Һәркайсы абруйлы татар улларын олылап, телгә алырга ашыкты.
Сөйләшү шулай тыныч кына бара иде, арадан берсе, кинәт җил чыгып, диңгездә дулкын күтәргәндәй:
– Беләсездер, Гаяз белән Ләбибнең фикерләре ике төрле. Исхакый фикеренчә иң әүвәл төрек, төректән татар кабиләсе булмыш. Ләбиб әфәнде әйтүенчә, киресенчә, баштан татар була, төрек-татар кабиләсе, – диде.
Бу «җил» сөхбәтне кыздырып җибәрде.
– Ник белмәскә, ишеткән бар ла.
– Ләбиб бәй нәстәгә шулай дигән?
– Ул чиннарның сигез мең санәлек тарихы бар, менә шул сигез мең еллык тарихның өч өлешендә татар исеме кичә дия. «Та та» буларак.
– Татар сүзе шуннан чыккан, диме?
– Әйе.
– Әле бит Русиядә чувашлар, чирмешләр бар. Аерым кабиләләр. Төрек, диләр бугай.
Инде моңа кадәр әллә ни сөйләшмәгән, тыңлап кына утырган, Һөекленең иң өлкән картларыннан берсе сүзгә кушылды:
– Төркиләр. Алар үзләре яшәгән җирләрнең иске диннәрендә калганнар. Шаманлык, будда динендә калучылар. Урыс патшасы Исламны рәсми дин буларак кабул иткән иде. Боларныкын рәсми дин итеп кабул итмәгән. Христиан ясаган һәпсен3. Әнкәй сөйли иде. Безнең Казан байлары бер заманнарда ул чуваш, чирмеш авылларына мәчет ясата торган булганнар, мөселманлыкны кабул итүчеләргә дигәннәр. Христианлыкка күчкәннәргә
чиркәүләр салганнар. Аннары ни булсын... Безнекеләрнең динен кыса башлаганнар. Безнекеләр динне югалтудан куркып качып килгәннәр Төркиягә. Юкса, башка кыенлык күрмәгәннәр анда, бай да булганнар. Авылга Оренбурдан килгәннәр, Самардан килүчеләр дә бар, соңрак Уфадан гаилә-гаилә... Самар өязләреннән килгәннәр.
– Абзый, өяз нәстә була?
– Өяз – каза була төрекчә. Вилаять, диләр. Губерния, диләр. Аның
бүлемнәренә ни диләр?.. Исемнән чыкты. Волыс урысчасы. Шул менә...

Авыл агае русча сүз-төшенчәләрне искә төшерергә теләдеме, туктап калды. Ул уйланып торган арада, яңа сораулар тезелде: «Туры авылга киләләрме?», «Килү тарихын белүчеләр бармы?», «Авылда кемнәрнең туганнары калган?»
Ир казнасы иске сүз, чырагы – ике күз дигәндәй, һәркайсы белгәнен әйтеп калырга ашыкты. Бабалары поезд белән Одессага, аннары Севастопольдән пароход белән Истанбулга, Истанбулдан Бурсага килгән. 19 гасырның соңгы елларында Бурсага бик күп татар мөһаҗирләре җыела, таныша, күрешә. Кырыклап татар ат арбаларын киралап, Бурсадан Искешәһәргә кадәр килеп
җитә. Аннары үгезләр киралап, Төркиянең түренә – урта биләмәләренә кичәләр. Юлда аерылып китүчеләр, туктап калучылар да була. Татарлар Төркиягә шулай төрле вакытта, төрле юлларны сайлап тарала...
Искеләрне искә алып, күңелләре тулды, ирләрнең күзләре дымланды.
– Шулай, җәмәгать, һәр төрле кыенлыкларга теш кысып түзә-түзә
өзгәләнүгә һәркем чыдамас!
– Рәхәт чиккән җаннар түгел инде... Бер Ходай белә!
Иң өлкән яшьтәгеләрдән саналган икенче бер авыл агае гөж килүне туктатырга теләгәндәй, авыл көен сузды:
Җегетләрнең менгән аты,
Тимгил, тимгел тимер күк.
Читтә йөргән җегетләрнең,
Моңайган көннәре күп.
Безнең илләр кайсы якта,
Алмас идем күземне.
Очып барган кош артыннан,
Әйтер идем сүземне.
Җыр ишетүгә сөйләшү өзелде, ул арада ханымнар пешергән кайнар
пәрәмәч – ачыкавызлар, кош теле ашалды, самовар күп тапкыр кайнады.
Җырлап, сөйләшеп утыру җирсү-хәсрәт хисләрен баскандай итте.
Үзләренә андый бәхет эләкмәстер, һич югы яннарында сыенып утырган яшүсмер балаларына ата-бабалары җиренә кайтып, дога кылырга язсын.
Шушылай хәсрәт бүлешеп утырганда, өмет тә уянган кебек. Күңелләре түренә яшеренгән ул өмет чаткысын белгертергә кыймаслар әле, чөнки бу теләк шул кадәр шәхси, шул кадәр нечкә, хәтта кычкырып әйтергә җөрьәт итмәслек. Бары калебләрен җылытып тора.

3 Һәпсен – төрекчәдән: барысын.

(Дәвамы бар)

"КУ" 05, 2021

Фото: pixabay