Бакый Урманче хатирәләре (башы)

 

                                        Бутырка

1930 ел. Мәскәү. Зур Лобян урамында бик матур өйдә урынлашкан ЧК (ГПУ) эчке төрмәсендә (камера 3 булса кирәк, яхшы хәтеремдә калмаган, беренче кат тәрәзәләре капланган, бары күкне генә бераз төннәрен күрергә мөмкин иде) ярты елдан артык утырдым. Төннәрен яхшы йокласам да, кайчакта әнкәй мәрхүмәне искә төшереп, вакытында яшьлек мавыгулары белән тиешле хөрмәт, шәфкать, ардаклау күрсәтә алмаган булуыма көенеп, ачынып, төннәр буе егълый идем.

Сакчы ишектән озатып, даңгор-доңгыр йозакны бикләп куйгач, мин тирә-якны карадым. Бүлмә зур түгел иде. Барысы сигез тапчан. Бер-икесе буш иде. Шуларның берсендә мин ятачак. Түрдә, тәрәзә каршында тумба. Аның янындагы урында бер кеше мине күзәтеп утыра иде. Аның йөзеннән күренеп тора иде. Ул инде монда күптән утыра, шунлыктан аның урыны да иң түрдәге, хөрмәтле урын. Бу – Мәскәү политехник институты профессоры Николай Лапин (яхшы хәтеремдә калмаган, Панин булуы да мөмкин). Аның аяк очында инженер (гаскәри инженер булса кирәк) Кралеолин урыны. Болар янында озак торганнар хәтеремдә калмаган. Соңыннан да озак “утыручылар” без өчәү булдык, ахыры. Башкалар инде, ягъни атлары исемдә калганнар, миннән соң кергән кешеләр булды. Болар арасында бер яшь егет Нельсен, үзенең әйтүенчә, алман-немец, бандит Закиров, Атласи угылы, тагы баласы белән бер татар бар иде. Погосов-Полгосян инженер, өлкән кеше. Абрамович Одессадан бер яһүд сәүдәгәре. Нельсен байтак вакыт булды. Миңа Максим Горькийның Капридагы (Италия) тормышын сөйләде. Профессор Лапин миннән алда байтак утырган булырга кирәк. Ул һаман бу камераның иң игътибарлысы булып күренә иде. Үзен бик сабыр, борчылусыз, бер төрле рухани халәттә тотты. Юкка борчылмый, допроска да бик тыныч кына китә һәм шулай тыныч кына кайтып кереп, урынына сабыр гына утыра иде. Бервакыт шулай да допростан кайткач булса кирәк: “Мин урыс – урыс халкы өчен хезмәт итәм, яшим. Урыс халкы булмаса, миңа гомернең булуы-булмавы бердәй”, - дигән мәгънәдә җавап биргәнен сөйләде. Профессор 3 нче камерадан соң кая киткән, гомере ничек узган - Аллаһ белә. Ул һаман нинди хәлдә булса, шул сабырлык, тынычлыгын саклый алдымы икән?

Җир реформасы ясап йөргән аристократ Столыпин белән бу садә зыялы профессор арасында ниндидер уртаклык бар иде. Ләкин Николай Лапин гади чынбарлык булса, Столыпин реформаларын казганып йөргән, һәртөрле ситуациядә булган, шуңар карамастан, минем гомеремдә төрле һәм җанлыы романтик эз калдырган бер белемсез (билгесез) кеше арасында аерма да зур иде. Шулай хәтеремдә урнашып калган.

Профессор миннән алдарак китте, аның тапчанына күчтем. Озак булганнардан берсе Грамолин иде. Аты исемдә калмаган. Бу да урта хәлле халыктан чыккан, чиновниклар гаиләсеннән чыккан булса кирәк. Урта дәрәҗәдәге инженер-техник зыялы иде. Допроска еш чакыралар иде. Бик борчылып кайта иде. Тикшерүче-әзерләүче следователь бик йомшак, яхшылыклы кеше дип сөйли иде. Тикшерүче үзе янында хатыны белән күрешүләр рөхсәт итеп, бүләкләр дә алып кайткалый иде. Яшь кызлары бар икән. Төнлә еш йокысыз ята иде. Кайвакыт кече кызы бүләк итеп җибәргән чигүле яулыкны битенә каплап, чынлап сыктап ятканын күргәләдем. Миңа да бик авыр була, мин дә егълый башлый идем. Грамолин Беренче герман сугышы чагында гаскәри хезмәттә булып, инглиз-американ гаскәри инженерлары белән дә күп очрашкан яшь гаскәри офицер булгандыр. Хәзер ул илленең йә бу ягында, йә теге ягында булырга охшый. Бик йончыган кеше. Мине Бутыркага озаткан чакта, февральләрдә булса кирәк, ул әле калган иде. Бутырканың ишек алдында прогулкада берничә тапкыр күрдем. Безнең камерада да аның белән катнаш эштә булган кешеләр бар икән. Аның одиночкада утырганын, күптән түгел уртак камерага күчерелгәнен сөйләделәр. Берничә көннән соң Грамолин прогулкада күренми башлады. Элекке иптәшләрнең берсе Грамолинны атканнарын әйтте. Иннә лилләһи вә иннә иләйһи раҗигун. Кем белә, нинди гаепләре булгандыр...

Камерада төнлә ут сүндерелми. Шунлыктан елаган кешене, үле кешенең битенә каплаган кечкенә генә яулыкны үбә-үбә үксеп егълавын күреп тору бик авыр икән.

Казакъ даласы, Тургай сахрасы. 1942.

Шундый шакшылык, бет арасында нинди гаҗәп шигърият һәм моң, музыка! Әйе, гаҗәеп контрастлар. – Бу юлларны мин кайчандыр язып куйганмын.

Әлбәттә, сүз казакъ даласы, Тургай сахралары хакында бара. 1942 ел. Тургай каласы белән Кустанай арасында яман дала кышы башлангач, бер-ике генә өе кар көртеннән чолпаеп, чумышып^[1] торган кышлак-саман өйләргә туктап, ял итеп, чәйләп чыгарга туры килде. Өе бик кечкенә, төрле чүпрәк-чапрактан ботарланып яткан җир идән, бер почмакта учак ягылган, нәрсәдер булынып-булынып кайный^[2]. Ишек тирәсендә куй, кәҗә бәтиләре аналарының ябык имчәкләрен талыйлар. Урын табып утыргач ук, итек астыннан тәнгә бетләр үрмәли башлый, чиркандыра. Ләкин җылы бар. Чәй бар. Һәм тәмле, араматлы казакъ даласында гына дәмләнә торган чәй^[3].

Шаламалар арасында думбра. Шәяхмәт берәр чынаяк чәй уртлагач, думбраны алып, әң  сала^[4] башлый – «Карлы таукай да карлы»... Гаҗәеп музыка, гаҗәеп моң.

Аннан соң думбраны безне озатып килә торган егеткә бирә, ул әң салмаса да, моңлы гына итеп, думбраны чиртә башлый. Бу музыка да тирән самимият, дала табигатенең киң тыйнак аһәңнәре белән садәчә ифадә ителгән^[5] тойгылары. Гүя җил-җиләсләрдә җилпелдәгән чыңгыл уты^[6] әкрен генә дулкынланып, дәрья дулкыннары шималь офыкларга таба юргалый. Шәяхмәт, акын Сараның “Сарымбәт”ен бик яратып җырлый^[7]. Бер мәлле ул үзен дә Сара итеп хыял кыла. Аннан соң Корбан Газыйның Аксак куланын^[8]. Бу гаҗәеп бер музыка әсәре. Бер тыңлаганда, Паганининың хәрәкәтен искә төшерә. Бет-борчаларның чагуларын да онытасың.

“Сарин бөт”не бик тә дәртләнеп җырлый. Чыннан да җырларга сәләте бар. Сарынлык^[9] ахыры, озын башкалардан нечкәдер, аерылып тору, шунлыктан иркәләнебрәк китү тойгысыдыр. Казак язучыларының күбесендә бу тойгы бар иде. Мәсәлән, Сабит Мукан^[10], Габид Мөсрәп^[11]  сарынлык тойгыларын яшермиләр иде. Сарынлык бигрәк хатын-кызга мөнәсәбәттә күренә. Сарынны хатын-кыз камарга^[12], яратырга тиеш. Безнең сәяхәт чагында Шәяхмәт бу яктан да сарынлыкка булырач-кандидат булырга^[13] теләге барын күргәзде.

Язарга теләгәнем, асылда, кыпчаклык иде. Шәяхмәт белән кыпчакларга таба бардык. Шәркый Казакъстан белән гарәби Казакъстан арасында аерма күренә. Иң әүвәл – ат җиһазы. Кыпчак иярләре үзенә аерым рәвештә чибәр, рус кавалериясенең ияре – кыпчак ияреннән алынган. Бу ияр һәм иярләү хакында аерым бер мәкалә язарга ниятем бар.

“39” тамгасы белән^[14] Мәскәүдән китү. 1949.

Мәскәүдән Алма-Атага. Владимировтан Алма-Атага кадәр билет алгач, Мәскәүнең Казан вокзалында кунак бүлмәләрендә кунып чыгарга “хакым” бар иде. Бер кич кундым. Мәскәүдә дә йөргәләп алдык. Алма-Атага юнәлдем.

Берничә еллардан бирле гомернең иң тыныч, хәвефсез көннәре поездда, пароходта йөргән көннәр булды. Монда үзенчә экстерриториялык. Әгәр куркыныч качкын, җинаятьче булмасаң, юлда  яхшы ук тыныч барасың. Әйләнәңдә бер хокуклы пассажирлар.

Алма-Атадан Мәскәүгә ул вакыт биш тәүлек юл иде. Шул биш тәүлек эчендә яхшы ук ял итеп ала идем. Бу юлы бигрәк тә. Паспортта “39” билгесе. Алма-Атага барып җитеп, мин отельгә урнаштым. Бу отельләрдә еш туктала торган булганнан, паспортны карамастан урнаштырдылар. Шулай мин берничә көннәр уздырып, сәнгать эшләре комитетыннан кирәкле кәгазьләрне алып, Әүлия-ата даласына юнәлергә булдым. Минем ат багар оста Картабай Атчабаровнең^[15] (социалистик хезмәт герое) портретын язарга договорым бар иде. Шул портретны язу өчен Әүлия-ата даласына юнәлдем. Җамбол каласыннан машина белән барырга. Алма-Атадан Җамболга барганда, минем белән ике МГБ хезмәтчеләре барды. Рәсми формада. Җамболда кунак өенә дә бергә барып, үзләре белән мине хөкүмәт әһелләре урнаша торган бүлмәгә алып керделәр, хөрмәт күрсәттеләр. Бик уңгай булды. Далага китәр өчен кайдан машинага утырып китәргә икәнен дә өйрәттеләр. Поездда барган чакта аз-маз әңгәмә булды. Шул вакыт Мохтар Һәуэзовны һәм Урал Тансыкбаевны^[16] искә алдылар. Аларның очрашуларын беркадәр шөбһә белән гаепләгән шикелле тонда. Башкача сүзләр булмады. Бик сөйкемле егетләр иде үзләре. Икесе дә урыслар.

Җамболда озак булмадым. Караханиларның калган хәрабәләрен һәм базарны барып күрдем. Шәһәрнең бакчасында сөргенгә җибәрелгән Ленинград сәнгать институтының студентын очраттым.

 

                                  Шәһид Әхмәдиев

Шәһид Гыймадетдин улы Әхмәдиев (1888 – 1930) – язучы, журналист, җәмәгать эшлеклесе. Б.Урманченең шәхси архивында сакланган язмалар арасында Ш.Әхмәдиев шәхесенә өстәмә материаллар бирерлек чыганаклар да бар. “1919 елда Казанда таныштык. Шәһид мәгариф бүлегенең татар мәктәпләрен караучы иде. Ул инде күренекле җәмәгать хадиме иде. Галимҗан Ибраһимов тирәсендәге “суллар”дан. 1920 елда “Кызыл шәрык” эшелоны белән Төркестанга китте. Ул эшелонның башлыгы булган яһүди Сафаров^[17] урынбасары дәрәҗәсендә булмады микән? Сафаровны СЭС – энциклопедиядән карадым, исеме юк. Кызык: Троцкий ^[18] исеме дә юк. Бары троцкизм гына бар. Гаҗәп! Ул вакытта Сафаров бик җаваплы вазифалар белән Ленинның үзе тарафыннан күндерелгән иде. Бу төркемгә байтак татар зыялылары җыелган иде. Шәһид мине дә өндәгән иде, бармадым, укыйсым килде. Мәхмүт Бөдәйле^[19], Гасыйм Мансуров^[20], Солтанбик Әлмөхәммәтов. Болар арасында Казанның иң чибәр кызларыннан Маһирә Юнысова да бар иде. Маһирә экс-президент Мәмәт Бисеровка чыгып өйләнештеләр. Маһирәне Казанда 1919 елда еш очрата идем. Соңгы очратуым 1952 елда Сәмәрканд янында Сәчак кышлагында абыйсы Гали Юнысов өендә булды. Романтика! Бисеров Мәмәт (Мөхәммәдҗан) бабында Маһирә хакында язылды. Шәһид Әхмәдиев бик зур урыннарда, иң түрдәге урында булды дисәк тә ярый. Төркестан республикасының мәгариф комиссары. Ул вакыт җөмһүрияткә хәзерге Үзбәкстан, Казакъстан, Кыргызстан, Төрекмәнстан, Таҗикстан илләренең барысы да керә иде. Бохара әмирлеге, Дәште кыпчак ханнары хыял кыла алмаган бер империя, мәмләкәт. Әмма ул анда, әлбәттә, һич ни эшли алмады. Бу гаҗәп бер дәвер, никадәр мөмкинлекләрдән файдала[на] алу кодрәте юк иде бездә. 1921 ел. Ачлык фаҗигасе. Шәһид урынына Хуҗаев атлы бер казакъ утырды (монда үзбәк, совет дәүләте һәм фирка эшлеклесе Фәйзулла́ Гөбәйдулла улы Хуҗа́ев (1896 – 1938) истә тотыла). Шәһидкә Казанга азык алып кайтыр өчен бер товарный вагон бирделәр. Аның янында янә берничә кеше бар иде. Гомәр Әлмөхәммәтов^[21] белән Фатыйх Сәйфи-Казанлы^[22] түгел микән. Мин дә үземнең җыйган азыкларым белән шул вагонга эләгеп кайтырга ният иткән идем. Кайсыдыр каршы булды. Казан тирәсендә ачлык-үлем игенен җыя иде. Шул вакыт Оренбургтан Хөсәения педагоглары, шулар арасында галиҗәнап Фатыйх Кәрими дә бар иде. Аларга да вагон булмады. Шыгрым тулы 3 нче класслы вагонда азапланып кайттылар. Юкса, Үзбәкстан халкы бүләге буларак, байтак азык алып кайтырлар иде. Шәһид Казанга кайткач та, һич ни эшли алмады. Инде чирле кеше иде.