1897 елгы Беренче гомуми халык санын алу: татар җәмгыятен үзгәрткән чара
Европада кабул ителгән билгеләргә таянып, Россия халкы турында мәгълүматлар туплауны максат иткән 1897 елгы Беренче гомуми җанисәп хакимиятнең барлык структураларыннан, крестьян һәм шәһәр үзидарә органнарыннан зур җаваплылык таләп итә. Галим-статистлар, хакимият органнары, иҗтимагый структуралар һәм җәмәгатьчелекнең бергәләп, аңлашып эшли алуы гына аны уңышлы башкарып чыгарга мөмкинлек бирә. Шул ук вакытта Беренче гомуми җанисәп татар җәмгыятен берләштерүгә этәргеч бирә, халык һәм зыялылар арасында яңа фикерләр, күзаллаулар формалаштыра. Әлеге чарадан шактый каршылыклар белән узган татар дөньясы үзе өчен саллы нәтиҗәләр ясый, беренче карашка статистик операция булган җанисәп татар халкы тарихында яңа күренешләргә (уңайларына да, тискәреләренә дә) старт бирә.
Хөкүмәтнең яңа, бюджеттан зур суммалар бүленеп башкарылачак инициативасы башта төрле сословие, профессиональ һәм этноконфессиональ төркемнәр арасында шик-шөбһәләр уята. Белгечләр халык арасында җанисәп алдыннан йөргән имешмимешләрнең 5-8 төп вариантын күрсәтәләр. Аларның барысын да җанисәпне хакимиятнең аерым төркемнәргә каршы юнәлтелгән социаль мероприятиесе дигән курку берләштерә. Түбәндәге сорау-фаразлар бу куркуга нигез була:
1) Җанисәпне илдәге реформаларны тормышка ашыручы администрация оештыра һәм уздыра. Барлык мәгълүматлар дәүләт карамагына туплана, ул боларның хәрби бурыч башкару йөкләмәсенә кагылышлы икәнлеген генә телгә ала. Хәер, алар киләчәктә башка төрле максатларда да файдаланылырга мөмкин бит.
2) Беренче тапкыр хөкүмәт, җанисәп кәгазьләре тотып, һәр кешенең гаиләсенә үтеп керергә, чиркәү руханиларын да, өяз хакимиятен дә кызыксындырмаган бик күп сорауларга җавап алырга уйлый. Моңа кадәр бу өлкәне рәсми рәвештә чиркәү институтлары (туу, гаилә кору һ.б. теркәү аша) гына күзәтә. Шәхси тормышка кагылышлы чит күзләрдән яшерен мәгълүматларны (гаилә составы, һәр гаилә әгъзасының җенесе, яше, шөгыле, белем дәрәҗәсе) җыю һәр кеше өстеннән күзәтүконтроль урнаштыруга китермәсме?
Шул заман кешеләре җанисәптә санаучы белән янәшә хакимият вәкиле булганда гына, җавапларның тулылыгына һәм дөреслегенә игътибар итәләр. Җанисәп кәгазьләрендә кешеләр ачыктан-ачык җавап бирергә теләмәгән сораулар да була. Әйтик, дин мәсьәләсе атеистларга, раскольникларга, староверларга, униатларга һәм православиедән баш тарткан неофитларга уңайсыз санала. Тормыш алып бару өчен төп һәм ярдәмче керем чыганаклары турындагы сорау фискаль органнарга барып ирешмәсме дип шикләндерә.
Идел-Урал буе мөселманнары арасында җанисәпнең максатларын төрлечә күзаллаучы берничә төркем күренеп тора. Беренче азсанлы төркем – рус уку йортларында белем алган, Россия армиясендә хезмәт иткән запастагы чиннар һәм рус мохитендә яшәгәнгә яки һөнәрләренә бәйле русча белгән, илдәге вазгыятькә төшенгән кешеләр – аны адекват, хөкүмәтнең халык турында төрле мәгълүматлар җыю чарасы буларак карый. Әмма өяз җанисәп комиссияләренә һәм участокларына
җирле чиновникларны кертү кагыйдәсе үз диндәшләре арасында аңлату эшләре алып баруда бу төркемне тиешле дәрәҗәдә кулланырга мөмкинлек бирми.
Русча белгән татарлар арасында да хөкүмәтнең статистик мәгълүматларны ассимиляция сәясәтен уздыру өчен куллануыннан шикләнүчеләр була. Казан губернасында бу төркем вәкилләре җанисәпне мөселманнарга каршы алып барылган этноконфессиональ сәясәт хакында ил җитәкчелегенә хәбәр итү өчен кулланырга да омтыла.
Тагын бер шактый чуар зур массив – руханилар. Алар арасында өч зур төркем аерылып тора. 1) Хәрби хезмәттә вакытта русча өйрәнгән, Россия җәмгыятендәге тәртипләрне ачык күзаллаган запастагы чиннар төркеме. 2) Төрле юллар белән русча өйрәнгән, бигрәк тә 1891 елдан соң рухани вазифаларга имтихан тапшыру өчен рус телен үзләштергән яшь муллалар. 3) Русча яза белмәгән, әмма телне аңлый торган, җирле җитәкчелек белән эшләүче авыл җитәкчеләре яки руханилары. Болар имешмимешләргә иң нык ышана торган төркемнәрдән булып, бер үк вакытта җирле хакимият белән уртак тел таба белә. 1870 нче еллардан шушы төркем рус-татар мәктәпләре һәм мәдрәсәләрдә рус сыйныфлары ачуга яшерен каршылык оештыра, муллалыкка кандидатлар өчен 1891 елны рус мәгариф цензы кертелгәч, русча белем алуга тискәре карашын йомшарта. Алар арасындагы кайберәүләр җанисәп мөселманнарга уңай үзгәрешләр алып килмәс дип борчыла.
Гомумән алганда, мөселман руханилары җанисәпне шәхси күзаллавы белән яки хакимият кушуына буйсынып яклый, мәхәлләләрдә аңлату эшләре алып бара. Мөфти М.Солтановның статистик кампаниягә ярдәм итү турындагы циркулярлары да моңа уңай йогынты ясый (Загидуллин И.К. Татары Казанской губернии и перепись 1897 года. Казань: Татар. кн. изд-во, 2000. С.32).
Төп массаны тәшкил иткән, тел барьеры, православ-рус һәм мөселман-татар мәдәни җәмгыятьләре арасында социаль коммуникациянең йомшаклыгы, социаль статусның түбәнлеге һәм тышкы дөньядан аерылганлык сәбәпле, хакимиятнең яңалыкларына һәрвакыт шикләнеп караучы крестьяннарны булачак җанисәп турындагы хәбәр нык куркыта. Бигрәк тә татар крестьяннары дин-иман алмаштырудан курка: чукындыру турындагы имеш-мимешләргә, авылларда рус-татар мәктәпләре ачу турындагы карарларга сизгер булалар.
Җанисәпнең максаты татар авыл җәмгыятьләре эчендә берничә төрле шәрехләнеп, берничә төрле фаразлар хасил була. Аларның һәрберсе, ахыр чиктә, аерым төркемнәр тарафыннан җанисәпкә каршы төшүгә китерә. Шуларны кыскача карап үтик.
1)Үсеп килүче буынны мәдәни руслаштыру сәясәтенең дәвамы яки яңа этабы түгелме?
Бу очракны Минзәлә өяз халык санын алу комиссиясе рәисе М.М. Останков хисабына таянып карасак, ул губернатор кушуы буенча 1897 елның 3 гыйнварында Әмәкәй авылына килә, монда яшәүчеләрне чукындыру хакындагы имешмимешләрнең нигезсез булуына ышандырырга тырыша. Җыелган халык «чукындырырлар дип уйламаулары, әмма җанисәп нәтиҗәләре буенча аларның болай да кысылган хокуклары тагын да кимиячәкне белүләре, вәкаләтле кешеләрнең сүзләренә ышанмаулары, чөнки мөфтинең дә, хакимият вәкилләренең дә халык санын алуның асыл максаты турында хәбәрдар булмавын белүләре» турында әйтәләр. Үзе ишеткәннәрдән чыгып, М.М. Останков мондый нәтиҗәгә килә: «халыкның буйсынырга теләмәвенең сәбәбе – аңлашылмаучылыкта яки чукындырудан куркуда түгел, ә үгетләү җимеше. Минзәләдә шушы көннәрдә Россиянең бөтен почмакларыннан мөселманнар җыела торган ярминкә узуны исәпкә алсак, агитациянең ярминкәгә читтән килгән кешеләр тарафыннан алып барылуы аңлашылыр» (РДТИ, 1290 фонд, 10 тасв., 245 эш, 411-412 битләр).
Безнең фикеребезчә, Минзәлә ярминкәсендә булачак җанисәп турындагы 1897 елның гыйнвар башында Казан губернасы Мамадыш өязе Олы Нырты авыл җыенында укылган прокламация тексты файдаланылган. Халык санын алу турында үгетләргә килгән мулла Хәйрулла Габделгалиев халык басымы астында әлеге текстны кычкырып укырга мәҗбүр була, эчтәлеген исә хакимияткә җиткерә. Аның сүзләреннән язып алынган текст рус телендә теркәлеп калган: «Мөселман динендәге крестьяннар, сезне халык санын алуда катнашырга мәҗбүр итәләр, анда сезнең балаларыгызны, аларга ничә яшь икәнен язып алырга җыеналар; болар бөтенесе аларны мәҗбүриләп, сездән аерып, рус грамотасына өйрәтү, ә аннары чукындыра башлау өчен эшләнә; сез үз иманыгыз өчен нык торыгыз, җанисәпкә ризалашмагыз; хәзер сез бу юлда ялгыз калдыгыз, муллаларыгыз 1870 елны ук акча өчен рус иманына күчте; әгәр сез нинди дә булса юллар белән халык санын алудан котылып кала алсагыз, ул бүтән кабатланмаячак, тагын элеккечә яшәү мөмкин булачак; әгәр җанисәп кәгазьләренә язылмый калу җае юк икән, сезгә санаучылар килгәч һәм гаиләгезне терки башлагач, балаларыгызны рус грамотасына өйрәтергә теләмәвегезне җиткерегез, әнә муллалар, ахуннар, Мәхкамәи шәргыядәге муллалар русча белсеннәр дип әйтегез. Әгәр санаучы боларны теркәргә теләмәсә, аннан беркетмә язуын һәм Падишаһка җиткерелсен өчен аны җитәкчелеккә тапшыруын таләп итегез. Без Аңа ике үтенеч (прошение) җибәрдек, әмма аларны почтада тоткарладылар; бу халык санын алу турында Патша белми, шуңа күрә дә аның имзасы кәгазьләрдә юк». Мулла сүзләре буенча, бу кәгазьдә төрле «ахмаклыклар» күп язылган була, тик ул аларны хәтерендә калдырмаган. Прокламация ахырында Казан сәүдәгәрләре Юнысовлар (исемнәре телгә алынмый), Исмәгыйль Борнаев һәм Әхмәт Хөсәенов фамилияләре куелган була. Укып чыкканнан соң мулла кәгазьне, «эчтәлеген тулысынча аңлап бетермәвенә сылтап», үзе белән алырга теләсә дә, авыл җыены моңа катгый каршы килә (Загидуллин И.К. Татары Казанской губернии и перепись 1897 года. Казань, 2000. С.146-147).
2) Мөселманнар турында тупланган мәгълүматларны хөкүмәт руслаштыру максатларында кулланырга җыенмыймы?
Җанисәп турындагы мөселман җәмгыятьләрендә тарату өчен тәрҗемә ителгән, бу чараның максатын, бурычларын, тәртибен аңлаткан китапчык та уңышсыз килеп чыга – ул мөселманнарның менталитетын исәпкә алып әзерләнмәгән. Әйтик, «шулай ук школалар ачканда, хөкүмәт һәр волостьта һәм зур авылда мәктәп яшендәге күпме бала барлыктан хәбәрдар булырга тиеш» дигән җөмлә төрле шәрехләүләргә юл калдыра. Мәгълүм ки, һәр татар авылында диярлек мәктәп эшли, яңа башлангыч училищелар ачу бары тик рус авыллары өчен генә актуаль була. Шуның өстенә, «школа» дигәндә, татарлар рус башлангыч мәктәбен яки рус-татар училищесын күз алдына китерәләр. Әгәр һәр татар авылында мәктәп эшли икән, димәк, мәктәп яшендәге балаларны санау рус мәктәпләре ачу өчен кирәк булып аңлашыла. Мисалга, Казан губернасы Спас өязе Коры Корман авылы татарларының эчке эшләр министрына юлланган прошениесендә бу хәл болай аңлатыла: «...бу мәктәпләрдә бары тик рус теле укытырлар (...) безнең балаларны аны өйрәнергә мәҗбүр итәрләр (...) бу аларның туган телен белмәвенә китерер, шуның белән алар аталары иманыннан ваз кичәргә мөмкин. Әлеге брошюраларда балаларны 7 яшьтән мәктәпкә язарлар дип әйтелгән. Безнең Коръәни шәригать буенча мөселман балалары 15 яшьтән дини йола-гадәтләрне үтәргә бурычлы, әгәр аларны 7 яшьтән русча өйрәтә башласалар, алар үз диннәрен белмәсләр. Кайберәүләр бу мәктәпләргә укытучы итеп, миссионерлык җәмгыятьләре әгъзаларын чакырырлар дип әйтәләр, бу инде әлеге күрсәтелгән нәтиҗәгә китерәчәк тә…» (РДТА, 1290 фонд, 10 тасв., 181 эш, 106 б.).
3) Русча яза белмәүдән файдаланып, халык санын алганда, христиан дип теркәмәсләрме?
Уфа губернасының 1865 елны крестьян сословиесенә язылган элеккеге Башкорт гаскәре (башкортлар, мещеряклар һәм типтәрләр) мөселманнары арасында каршылык хәрәкәтенә җанисәп кәгазендәге сословиегә кагылышлы урын сәбәп була. Мөселманнар «крестьянин» сүзен «христианин» термины белән тәңгәлләштереп аңлый. Губернатор Н.Богданович 1896 елның 28 декабрендәге 769 санлы циркуляры белән «Кайбер очракларда җирле халыкның аңын тынычландыру һәм җанисәпне тоткарлыксыз уздыру» өчен җанисәп кәгазенең 4 нче графасында элеккеге башкорт сословиесе (башкортлар, мещеряклар һәм типтәрләр) вәкилләрен «крестьян» урынына «башкорт» дип язарга рөхсәт итә (Загидуллин И.К. Особенности проведения в Уфимской губернии Первой всеобщей переписи населения 1897 г. // Из истории и культуры народов Среднего Поволжья. 2020. Т.10. №2. С. 133).
Хөкүмәтнең тырышлыгы һәм мөселман руханиларының аңлату эшләрен алып баруы татарлар яшәгән күп кенә җирләрдә администрациягә киеренкелекне киметергә һәм җанисәпне уңышлы уздырырга мөмкинлек бирә. Шулай да, күп кенә урыннарда имеш-мимешләр һәм җирле администрациянең ялгыш адымнары каршылыкны көчәйтә, җәмгыятьне губерна җитәкчеләренең халык белән шәхсән аралашуы ярдәмендә яки көч кулланып, хәрбиләрне җәлеп итеп кенә тынычландыралар.
1896 елның декабрь ахырында авылларда санаучылар пәйда булуга, ике сценарий күзәтелә: санаучы булып татар-мөселманнар, иң беренче чиратта, муллалар эшләгән авылларда җанисәп тыныч башлана. Әмма ул йомгакланганчы, төрле имеш-мимешләр тәэсирендә, халык бу эшне туктатуны яки тутырылган җанисәп кәгазьләрен күрше татар авылларында бу эш төгәлләнгәнче администрациягә тапшырмауны таләп итә башлый. Кайбер очракларда, абруйлы авылдашлары катнашып, халык санын алуны төгәлләүгә ирешәләр.
Каршылык күрсәтелгән урыннарда башка күренеш хасил була: «Татар халкы (...) борчыла һәм санаучыларны халык санын алу өчен кертмәячәген белдерә, хакимиятнең аңлатуларына ышанмый. Авыл старосталары һәм муллалар аша административ затлардан һәм санаучылардан берәү дә авылга аяк басмасын, югыйсә көтелмәгән хәлләр булырга мөмкин дип, хәбәр ирештерелә. Татарлар авыл старосталарына һәм муллаларга хакимияттән бернинди кәгазь дә кабул итеп алмаска боералар, моның өчен җавап бирәсе булу белән яныйлар».
Казан губернасында мөселман авыл җәмгыятьләрен бастыру өчен өч каратель отряды оештырыла. Беренчесе (батальон) вице-губернатор җитәкчелегендә 10 гыйнвардан Мамадыш, Лаеш, Спас һәм Тәтеш өязләре авыллары буйлап уза, каршылык активистларын кулга алу, халыкны суктыру белән «патша боерыгына берсүзсез буйсыну кирәклекне» аңлата. Икенче отряд (өч рота) губернатор П.А. Полторацкий кул астында 19-30 гыйнварда кулга алулар, суктырулар белән Казан, Царевококшай һәм Цивиль өязләре авылларын урый. Өченче команда (160 штык һәм 7 офицер) 14 гыйнварда Чистайга килеп, өяз шәһәрендә татарлар арасында җанисәп уздыруга булышлык күрсәтә. 19-30 гыйнварда бу хәрбиләр катнашында Чистай өязендә 254 крестьян кулга алына, аларга каршы җинаять эше кузгатылып, күбесенә җәза бирелә.
Тулы булмаган мәгълүматлар буенча, татарлар Казан губернасының 85 волостенда баш күтәрәләр, бу хәрәкәт 422 авылны чолгап ала. Спас һәм Зөя өязендә каршылык хәрәкәтендә барлык авыллар диярлек катнаша. Казан өязе крестьяннары хәрәкәте бердәмлеге һәм күпсанлылыгы белән (якынча 80% авыллар) аерылып тора. Татарлар яшәгән 10 өязнең сигезендә каты суктырулар һәм авыл җәмгыятьләрен хәрби көч белән тынычландыру гына Казан губернасында җанисәпне вакытында уздырырга мөмкинлек бирә (Загидуллин И. К. Перепись 1897 г. и татары Казанской губернии. С. 166–213).
Уфа губернасы Минзәлә өязе мөселманнарының күпчелеге, Уфа, Златоуст, Бөре һәм Бәләбәй өязләрендә яшәгәннәренең бер өлеше үзләре турында мәгълүмат бирүдән баш тарта, санаучыларга җанисәп кәгазьләрен тутырырга бирми яки бланкларны юк итә. Администрациянең һәм руханиларның аңлату алып баруы кайбер урыннарда ачыктан-ачык бәрелешләрне булдырмый кала. Бәләбәй өязе Корыч волостенда крестьяннар төркеме (берничә йөз кеше) земство начальнигына һөҗүм итә, аны муллалар гына аралап ала. Минзәлә өязе Әхмәт авылында земский начальникны, Мәлләтамакта – становой приставны тукмыйлар. Хәрбиләр килгәч, Бәләбәй өязендә җанисәп дәвам итә. Ике рота солдатлар 9 гыйнвардан 18енә кадәр Минзәлә өязенә җибәрелә: беренчесе вице-губернатор җитәкчелегендә төньяк-көнчыгыш һәм төньяк волостьлардагы каршылык күрсәтүче барлык авылларны йөреп чыга, икенчесе өяз исправнигы кул астында көнбатыш һәм көньяк волостьларда була. Бер татар авылында вице-губернатор 15 крестьянны суктырырга боера. Башка авылларда экзекуция кулланылмый. Отрядлар белән Уфа округ суды прокуроры һәм судьялар төркеме йөри, алар йөзләп кешене кулга алалар. Башка урыннарда тәртипне земство начальниклары урнаштыра.
Вятка губернасы Алабуга һәм Малмыж өязе татар авылларының мәхәлләләре 1895 елның декабрендә санаучыларны кертми. Халыкны куркыту өчен Алабуга өяз исправнигы 11 гыйнварда судсыз-нисез тирә-як авыллардан өяз шәһәренә базарга килгән 70 крестьянны кулга ала. Бу өяздә җанисәпне вакытында төгәлләргә мөмкинлек бирә.
Самара губернаторы дүрт рота солдат белән Бөгелмә өязендә җанисәпкә каршы чыккан 30 татар авылын (45 меңләп кеше) буйсындыра; Ставрополь өязе Боровка авылына да солдатлар җибәрелә.
Урта Идел һәм Урал буе өязләрендә хәрби көчләрне файдалану җанисәпне башкарып чыгуда хәлиткеч роль уйный. Халык санын алуның ил күләмендә башкарылуы шулай ук авыл җәмгыятьләрендә фикер формалаштыруга йогынты ясый, крестьян башкүтәрүләренең санын арттыра (Загидуллин И.К. Татарское национальное движение в 1860–1905 гг. Казань, 2014. С.344-359).
Шулай итеп, 1897 елгы җанисәп алдыннан, дини факторга нигезләнеп, татарлар арасында көчле дини-җәмгыяви берләшү хәрәкәте башланып китә. Бу хәрәкәт җәмгыятьнең барлык әгъзаларын, хәтта авыл старосталарын һәм сотскийларны, еш кына руханиларны да катнаштыра. Иң киеренке мизгелләрдә халыкның йөз чөерүеннән яки урыннарын югалтудан, сатылуда гаепләнүдән куркып, муллалар да күпчелеккә буйсына. Дини мобилизация хөкүмәтнең элеккеге елларда алып барган руслаштыру сәясәтенең нәтиҗәсе булып, дини үзбилгеләнү өчен көрәшнең бер формасына әйләнә. Татар традицион җәмгыяте «йомыла»: чит фикерне ышанычсыз дип санап, үз эчендә кайный башлый.
1897 елгы җанисәп мөселманнар каршына беренче тапкыр туган тел турындагы мәсьәләне куя. Хөкүмәт, төрки телләрнең исемлеген эшләп, аларны сайлау алдына бастыра. Идел-Урал төбәгендә милли һәм этник үзаң күрсәткече булырга тиешле туган тел мәсьәләсендә өч вариант тәкъдим ителә: 1) «мещеряк» теле (татар теленең диалекты), 2) «типтәр» теле (чынбарлыкта юк) һәм 3) татар теле (Ноак К. Некоторые особенности социальной структуры поволжских татар в эпоху формирования наций (конец XIX – начало XX в.) // Отечественная история. 1998. №5. С. 148). Шул рәвешле, дәүләт халыкның этник үзаңын формалаштыруга гына алынмый, бәлки, аны «туган тел» вариантлары дип билгеләп көчләп тага. Татар теле аерып күрсәтелүнең мөселманнар этноконфессиональ үзаңында татарлыкның ныгуына китерүен дә әйтергә кирәк.
1897 елны татар теленең 3 төркемгә аерылуы ул чор этноконфессиональ җәмгыятендә таркатучы фактор булмый әле. Чөнки үзбилгеләнү, асылда, дини принципка нигезләнә. XIX гасыр ахыры татар-мөселман җәмгыятендә тел, дин белән чагыштырганда, икенчел элемент дип санала (Давлетшин К.Д. Нации и ислам (Критика философско-теологических концепций о единстве наций и ислама). Казань: Татар. кн. изд-во, 1986. С. 54). Бу – беренчедән. Икенчедән, Идел-Урал төбәгендә милли вакытлы матбугат булмаганга, зыялылар өчен әлеге мәсьәлә принципиаль әһәмияткә ия түгел. Өченчедән, җанисәп кәгазьләре өйләрдә/фатирларда тутырыла: туган тел турындагы сорауга җавап һәр кешенең шәхси эше кебек кабул ителә. Ситуация 1897 елны губерналар буенча гомумиләштерелгән мәгълүматлар басылып чыккач үзгәрә: татарлар, мишәрләр һәм типтәрләрнең саны турында фикер алышу башлана.
ХIХ гасыр ахыры авыл мөселманнары карашында чукындыру куркынычы мөселман традицион мәгарифен кысу хисабына рус уку-укыту системасын җәелдерү белән тәңгәлләштерелә. Бу чорда татар элитасын да, гади халыкны да чукындыру алып барылмый. Әмма хакимиятнең мөселман мәгарифен күзәтүне көчәйтүгә кагылышлы эчке сәясәте, Рус православ чиркәвенең миссионерлык эшчәнлеге татарларның төп өлешенең рус уку йортларыннан читләшүенә китерә. А.А. Рорлих фикеренчә, «мөселман» үзаңын саклау өчен көрәш, ахыр чиктә, татарларда милли үзаң үсүгә китерә, аларга Россия империясендә милли тигезлеккә ирешү заруриятен төшендерә» (Исхаков Д.М. Феномен татарского джадидизма: введение к социокультурному осмыслению. Казань, 1997. С. 8).
Традицион татар җәмгыяте вәкилләренең хакимияткә каршылыгы җанисәп төгәлләнгәч тә дәвам итә, ул Госманлы дәүләтенә күченү-мөһаҗирлек хәрәкәте рәвешен ала. 1897 елны Бөгелмә өязе исправнигы биргән исемлек буенча монда 272 кеше күченергә әзерләнә; Самара һәм Уфа губерналарында 395 гаилә Төркиягә җыена. Самара һәм Уфа губерналарыннан күченүчеләрнең беренче төркемендәге 448 кешене 1898 елны хакимият, илдән чыгармыйча, туган авылларына кайтара. 373 кешелек икенче төркем паспортлар алып, Самсунга китә (Гусева Ю. Н. Миграция средневолжских мусульман на рубеже XIX – начале ХХ вв.: причины, обстоятельства, последствия (из истории общин Самарской и Нижегородской губерний) // Исповеди в зеркале: Межконфессиональные отношения в центре Евразии (на примере Волго-Уральского региона – XVIII–XXI вв. / Сост. и отв. ред. Стефан А. Дюдуаньюн, Ксавье Ле Торривеллек, Ольга Н. Сенюткина. Нижний Новгород: изд-во НГЛУ, 2012. С. 242).
Җанисәп үткәрүдән, бигрәк тә, җәдитләргә җай килә. Аларның җанисәп мөселманнарга куркыныч тудырмый диюе раслана. Бу яктан 1897 елгы җанисәп җәдитчеләрнең кадимчеләрне мораль җиңүе булып аңлашыла. Җанисәп нәтиҗәләре җәдитләр өчен кадимчеләрне рус телен белмәүдә, яңа методлы укытуны кертмәүдә гаепләүләргә нигез була.
Авыл халкы тарафыннан җанисәпкә каршы оештырылган массачыл бойкот Мәхкамәи шәргыя җитәкчеләрен һәм татар зыялыларын мәсьәләне гомуммилли яссылыкта карауга этәрә. Чөнки крестьяннарның, «динебезне яклыйбыз» дип, куркыныч юк урында хакимияткә кискен каршылык күрсәтүе рус түрәләренә авыл мөселманнарын фанатизмда гаепләргә җирлек бирә. Ә мондый рәсми сүзләр мөселманнарны сәяси лояль булмауда гаепләүгә тиң, аның нәтиҗәсе татар мәдәни тормышына да, ислам институтларының эшчәнлегенә дә хөкүмәт тарафыннан зыян салуга китерергә мөмкин. Бу фикер мөфти Мөхәммәдьяр Солтановның 1897 елның 4 гыйнварында Самара губернасы Бөгелмә өязе ахуны Гыйльман Кәримовка язган хатында ярылып ята: «Шул якларда перепись турында халык арасында беркадәр икеләнүләр бар икән. Шуны ничек тә булса бастырырга тырышыгыз. Югыйсә ахыр заман булыр. Беркадәр авылларның каршылыгына карап, бу перепись үзенең вакытыннан калачак түгел. Моны хөкүмәт үзе белә һәм ничек буйсындыруны кешеләрдән сорамас. Бер сәгатьтә тәмам итәр. Ләкин безгә әһле ислам кадерле һәм бәһале тора. Шуның өчен бер күз дә еламасын иде дип тырышабыз. Чөнки бу эш хакында мөселманнарны һәлакәттән саклау өчен безгә дә тырышу фарыз. Шуның өчен сез дә дикъкать итеп, фетнәне булдырмаска тырышыгыз, һаман нәсыйхәтләрегезне бирегез. Берәү аңламаса, икенче берсе аңлар. Иң ахырында Аллаһы Тәгалә хозурында бурычлы булып калмабыз, ягъни без әйттек тә, әмма сүзебезне тотмадылар, дип әйтербез дип өмет итәбез» (Фатыйх Кәрими. Фәннибиографик җыентык / төз. Авторлар Р.Мәрданов, Р.Миңнуллин, С.Рәхимов. Казан, 2000. 31 б.).
Мәсьәләнең әле икенче ягы да күренә. Җанисәпкә каршы авыл кешеләренең күпсанлы чыгышлары мөфтинең, Мәхкамәи шәргыянең һәм муллаларның халык арасында абруе югары булмауны дәлилли. Бу аяныч хәлне үзгәртү өчен яңа алымнар һәм чаралар кирәклеге ачыклана.
Шулай итеп, 1897 елның гыйнварында традицион җәмгыять булып яшәгән авыл мәхәлләләренең хакимияткә массакүләм каршылыгыннан соң, кадими карашлы авыл кешеләренең империя хакимиятенең яңа чараларына һәм реформаларына тискәре карашы иҗтимагый-сәяси төсмер ала. Үз эченә йомылган мөселман җәмгыятен үзгәртү, андагы фикер-карашларга тәэсир ясау, этник аңны үстерү мәсьәләсе көн тәртибенә баса.
Моны аңлау Мәхкамәи шәргыя рәисенең алга таба иҗтимагый активлыгында чагылыш таба. Дин кардәшләре арасында, мәхәлләләрдә иҗтимагый фикер үзгәреше башлансын өчен М.Солтанов мөфти дәрәҗәсеннән файдаланып һәм җәдитче казыйларга таянып, үзе башлап, мәгърифәтчелек тарату эшенә алына. Моңарчы мөфти үзен кунакка чакырган күренекле татар сәүдәгәрләре мәҗлес вакытында имамнарны яңача укытуга үгетләү турында үтенеп сорасалар, мондый сөйләшүләрдән кача торган була (Габдерәшит Ибраһим. Бөгрәделек көндәлеге./ Кереш сүз, факсимиле һәм гарәп транскрипциясе Ә.Бостанов, татарчага тәрҗемәсе Д.Гыйльметдинов. Казан, 2013. 137 б.), фәкать аерым кешеләр белән аралашканда, шәхси хатларында җәдитчә укытуны яклап чыга (Гани бай: Гани байга 160 яшь тулу мөнәсәбәте белән (1839-1902) / Төз. М.Ф. Рахимкулова. Оренбург, 1998. 20 б.). Мөфти һәм казыйлар белән якыннан аралашкан сәүдәгәр Габделгани Хөсәенев 1898 елның февраль башында яздырган бер хатында җәдитчә укытуда Мәхкамәи шәргыя белән кадимче муллалар арасындагы катлаулы мөнәсәбәтләргә ишарәләп: «Туры әмернамә язарга куркалар. Мөфти дә яза алмый. Хат белән «иҗтиһад кылыгыз» дип, үгет-юлы белән язгаладылар», дип белдерә (Гани бай: Гани байга 160 яшь тулу мөнәсәбәте белән (1839-1902) / Төз. М.Ф. Рахимкулова. Оренбург, 1998. 36 б.).
1897 елның 6 сентябрендә, гражданлык батырлыгы күрсәтеп, М.Солтанов руханиларга махсус нәсыйхәт белән мөрәҗәгать итә, аның тексты русча һәм татарча бастырылып, барлык мәхәлләләргә таратыла. Мөфти нәсыйхәтенең төп лейтмотивы – битараф булмаска өндәү, һәр мөселманны, гаилә башлыгымы ул, гади игенчеме, мулламы, үзенә йөкләгән бурычларга җаваплы карарга, җәмгыять эшләрендә актив катнашырга чакыру.
М.Солтанов дин әһелләре игътибарын берничә мәсьәләгә юнәлтә. Беренчедән, мәчетләрне тиешенчә карап тоту зарурлыгы, чөнки гыйбадәт йортының тышкы кыяфәте мөселманнарның исламга мөнәсәбәтенең, аны хөрмәтләүләренең анык дәлиле, ди ул. Мөфти ел дәвамында гыйбадәт кылу урыны булып хезмәт итәрлек төзек, җылы һәм яктыртылган мәчетләрне тотуны һәм дини кагыйдәләр, һәм дәүләт кануннары куша, дип ассызыклый; имамнарны нинди очракларда яңа мәчет төзергә, ремонтларга яки үзгәртеп корырга рөхсәт ителү турындагы Россия кануннары белән таныштырып та китә.
Икенче мөһим бурыч итеп, һәрбер ата һәм вәлиләләр (опекуннар) балаларга белем бирергә һәм күркәм холык тәрбияләргә тиешлеге күрсәтелә. Ир һәм кыз балаларны дин кагыйдәләрен өйрәтү, яхшыны начардан аеру, яхшы холык һәм күркәм гадәтләрне тәрбияләү өчен укыту тиешлеген имамнарга аңлатырга кушыла. Балаларга белем алырга тиешле шартлар тудыру һәм кайгырту мәхәллә халкының бурычы дип белдерелә. Биредә игътибарны җәлеп иткән яңа фикер – мөфтинең мөгаллим, мөдәррисләр тормышта файда китерә торган белемнәрне укытырга тиеш, шулай ук шәкертләрнең аеруча дөрес язу һәм күркәм язу белеменә зур әһәмият бирү фарыз диюе. Шунысын искәртеп үтү урынлы: 1874 елда мәктәп-мәдрәсәләр өстеннән күзәтү Халык мәгарифе министрлыгына тапшырылганнан соң, мөфтинең мәктәп-мәгариф өлкәсендә сүз әйтергә рәсми хокукы булмый.
Өченче итеп, мөфти мәрхүмнәрне, ата-аналар каберләрен хөрмәтләү кирәклеккә басым ясый. Аларны карап, зиратларның тирәсен коймалап алу, чит-читләреннән чокыр казуның мәхәллә халкы бурычы икәнен искәртә.
Нәсыйхәтнамәдә төп урын имамнарның җәмгыятьтәге роленә һәм бурычларына кагыла. Мөфти имамнарны мөселман өммәтенә бу дөньяда һәм ахирәттә юл күрсәтү өчен Аллаһы Тәгалә тарафыннан җибәрелгән, Мөхәммәд пәйгамбәрнең эшен дәвам итүче, аның юлын саклап һәм халыкка күрсәтеп торучы галимнәргә тиңли. Атаанага итагать кылу, шәригать кушканча балаларга тәрбия бирү, хатыннар һәм ирләр арасында, гаиләдә ихтирамлы мөнәсәбәт булдыру, мөселманда кардәш күреп, башка милләт кешесен дустың санап, килешеп-аңлашып яшәү; ялкауланмыйча, кәсеп һәм һөнәрләр үзләштерү кирәклеген, вакытын һәм урынын белеп, Коръән һәм хәдисләргә нигезләп, вәгазьләгез, гарәп һәм фарсы сүзләрен катыштырмыйча, гади халык аңлый торган телдә ачык сөйләгез дип искәртә. Имамның мөнбәрдән сөйләгән сүзләре белән кылган гамәлләре туры килгән очракта гына вәгазь кеше күңеленә барып җитәр дип кисәтә.
Шулай итеп, М.Солтанов нәсыйхәтнамәсе нигезендә мәчетне, җәмигъ намазын – халыкны яхшы эшләргә, хезмәт сөяргә, яңа һөнәрләр үзләштерергә, әхлакый һәм гаилә кыйммәтләрен беренче планга куеп яшәргә, бер үк вакытта муллаларны бар яктан мәхәллә халкына үрнәк булырга өнди. Мөфти фәтвасының имамнарга тәэсире гаҗәеп зур була: анда беренче тапкыр мәхәлләләрдә социаль тормышны оештыруда һәрбер мөселманның, балаларны укытуда һәм тәрбияләүдә һәрбер ата кешенең үз алдында торган бурычын үтәү мөһимлеге ассызыклана, тормышта очраган тискәре күренешләрне җиңү мәхәллә халкының, бигрәк тә дин әһелләренең үзләреннән тора дигән фикер уздырыла (Загидуллин И.К. Татарское национальное движение в 1860–1905 гг. Казань, 2014. С. 368-369).
Мөфти М.Солтанов рөхсәте, казый Хәсәнгата Габәши инициативасы һәм Ризаэддин Фәхреддин ярдәме-тырышлыгы белән 1898 елның 6 гыйнварында Уфа шәһәрендә җыелыш җыелып, анда «Ислах лисан төрки, ислах мәктәп һәм нәшир мәгариф әл-мөслимин» («Мөселманнарның төрки телен, мәктәп эшләрен һәм уку-укыту китапларын бастыруны яңарту») исемле беренче гомуммилли мәсьәләләр белән шөгыльләнүче иҗтимагый оешма төзү карары кабул ителә. Әлеге оешманың мәҗлесе 15–17 июнь көннәрендә Уфа шәһәрендә уза. Соңрак казый Р.Фәхреддин Уфада рус уку йортларында белем алган зыялылар, Истанбулда укыган шәкертләр, имамнар, мөдәррисләр Урта Азия мәдрәсәләрен тәмамлаучылар, рус-мөселман мәктәпләре укытучылары, югары уку йортлары студентлары, сәүдәгәрләр җыелган иде, беренче тапкыр алар бергәләп гомуммилли проблемалар хакында сөйләштеләр, дип яза. Съездда катнашучыларның географиясе бик киң: Казан, Уфа, Оренбург, Троицк, Орск, Петропавловск, Семипалатинск, Саратов, Бозаулык, Сәет Бистәсенең көчле шәһәр мәхәлләләре вәкилләре, Иж-Буби, «Мөхәммәдия», «Хөсәения» кебек танылган мәдрәсәләр мөдәррисләре һ.б. (Гани бай: Гани байга 160 яшь тулу мөнәсәбәте белән (1839-1902) / Төз. М.Ф.Рахимкулова. Оренбург, 1998. 114 б.).
Җыелышта берничә мөһим мәсьәлә тикшерелә һәм аларның һәрберсе буенча карар кабул ителә. Имамнар һәм зыялылар татар җәмгыяте алдында торган беренче бурыч итеп, дин һәм гыйлемнең нигезләрен халык телендә коруны билгелиләр. Халыкның илдә һәм дөньяда барган үзгәрешләр турында мәгълүматын киңәйтү, тормыш-көнкүрешен яхшырту һәм алга җибәрү максаты куйган китапларны гыйлем-мәгърифәт белән сугарылган һәм төрле һөнәрләр турындагы гади халык та, яшь шәкертләр дә укырлык, аңларлык итеп язып, тарату кирәклеге раслана; кайбер язу кагыйдәләре кабул ителә, төрки телнең морфологиясе һәм синтаксисы Каюм Насыйриның, Хөсәен Фәизхановның фәнни хезмәтләре нигезендә язылыр дип белдерелә (Кәрими Фатих. Аннан моннан. – Оренбург: Кәримов, Хөсәенов һәм ширкәте матбагасы, 1907. 33-34 б).
Икенче кичекмәстән хәл ителергә тиешле мәсьәлә дип, дүрт еллык җәдит ибтидаи (башлангыч) мәктәбен, аның укыту программаларын төзү кирәклеген атыйлар. Монарчы тупланган уку-укыту тәҗрибәсенә нигезләнеп һәм үзара килешеп, җыелышта катнашучы мөгаллимнәр һәм мөдәррисләр һәр сыйныфта укытылачак предметларның исемлеген төзиләр. Алар арасында намаз шартлары, дини предметлар белән беррәттән, кыскача география һәм төрки кавем тарихы, хисап, геометрия нигезләре кебек дөньяви фәннәр каралган (Кәрими Фатих. Аннан-моннан. – Оренбург: Кәримов, Хөсәенов һәм ширкәте матбагасы, 1907. 36-37 б.). Ләкин рус телен укыту программага кертелмәгән, ягъни башлангыч белемне укучылар фәкать туган телләрендә алырга тиеш, дигән фикер уздырылган.
Җыелышта, шулай ук, ибтидаи мәктәп өчен кирәк булган ун дәреслек, аларның авторлары тәгаенләнә. Алар арасында җыелышта катнашучылар да, шулай ук Уфага килми калган педагог, мәгърифәтчеләр дә күрсәтелә.
Һәркем хәзерлеге, мөмкинлеге һәм көче җиткән кадәр «кавемебез вә милләтебезгә хезмәт күрсәтсен!» дигән карарны җыелышта катнашучылар үзләренә кабул итеп таралышалар. Соңгы утырышларның берсендә, ел саен җыелып, бер еллык хезмәтләребезне җәмгыятькә тәкъдим итәргә дип килешенә. Моңарчы «Тәрҗеман» газетасы тирәсендә тупланып, андагы мәкаләләрне укып, рухланып, фикер туплаган һәм фикердәшләр тапкан җәдитчеләр Мәхкамәи шәргыя, аның казыйлары йөзендә тагын бер фикри һәм оештыру үзәгенә ия булалар. Иң мөһиме – шушы вакыттан башлап, мәгърифәтчелек идеяләре белән сугарылган китапчыклар һәм уку әсбаплары гади халык телендә, киң укучылар аудиториясен күздә тотып языла башлый, 4-5 ел вакыт эчендә милли башлангыч мәктәпкә кирәк булган уку әсбаплары да пәйда була.
Бу иҗтимагый оешманың беренче съездыннан соң башка җыелышлар оештырылмаса да1 , эш юнәлешләре билгеләнеп, халыкны агартуга караган шактый күп эшләр башкарыла.
1Шундый зур рухи күтәренкелек шартларында үткән җыелышның кабат уздырылмавын Х.Габәши Уфа шәһәрендәге искелек яклы имамнарның һәм, бигрәк тә, Мәхкамәи шәргыя казые ахун Гыйниятулла Капкаевның баштан ук бу чараны булдырмау өчен тырышуын, барып чыкмагач, кабул ителгән карарларны карага буяп, шәһәр мөселманнарына куркыныч сурәттә күрсәтеп, кадимче фикердәшләре белән «кара агитацияләр» ясавына бәйләп аңлата. Әмма җыелышның рухи җитәкчесе булып танылу алган Х.Габәши, Уфа шәһәре кадимчеләренең интригаларына, төрле яла ягуларына, зәһәрле сүзләренә чыдый алмыйча авыруга сабышып, табибларның киңәше белән уку-язуны туктатып торырга мәҗбүр була. Ул вакыты тәмамланганчы ук, тәмам чирләп, 1899 елның 13 февралендә казыйлык вазифасын калдырып, гаиләсен алып, кыш уртасында туган авылына кайтып китә (Габәши Хәсәнгата тәрҗемәи халемнән [биографиямнән] гыйльми һәм иҗтимагый хезмәтләремнән беркадәресе // Фәнни Татарстан. 2015. №2. 136 б.). Р.Фәхреддин исә башкарак фикер әйтә: «Чиновникларның гадәттән тыш тикшереп торулары сәбәбеннән ошбу җәмгыять моннан соң кабат җыелмады, һәм идарәсе һичбер эш эшләмәде» (Гани бай: Гани байның тууына 160 яшь тулу мөнәсәбәте белән (1839-1902) / Төз. М.Ф.Рахимкулова. Оренбург, 1998. 114 б.). Хаклык кайдадыр уртада, күрәсең.
Мөфти М.Солтанов 1898 елның 25 августында шәһәр имамнарына махсус нәсыйхәтнамә белән мөрәҗәгать итә. Ул тагын да кыюланып, имамнар мөселманнар арасында алдынгы фикер таратырга тырышырга тиеш дигән сүзләр сөйли. Шәһәр халкы арасындагы наданлык, ялкаулык, эшсезлек, һөнәрсезлек, кирәгеннән артык фәкыйрьлек, артык иркенлектә гомер кичерүләр арасындагы угрылык, исерткеч эчү, фәхеш кәсепләре һәм башка начар күренешләр пәйда булуына ачынып, мөфти, «әгәр эшебез бу юлдан китсә, алдагы көнебез куркынычлыдыр», дигән нәтиҗә ясый. Халыкны тугры юлга өндәү сезнең эшегездер, дип, имамнарга һәр җәмигъта, һич булмаса ике җәмигъка бер тапкыр гүзәл вәгазьне төркичә, мөмкин кадәрле һәркем аңларлык итеп әйтергә, күбрәк Коръәннән һәм хәдисләрләрдән мисаллар китереп, заманга һәм халык күңеленә туры килә торган сүзләр сөйләргә кирәклеген искәртә. Вәгазьләрегезнең ике яки өчесен безгә дә җибәрегез, заманыбызга муафыйк һәм мөселман кардәшләребезгә файдалы булганнарын туплап, вәгазьләр китабы эшләрбез, дип белдерә (Загидуллин И.К. Татарское национальное движение в 1860–1905 гг. Казань, 2014. С.369-370).
Мөфтинең нәсыйхәтнамәләре кадимче һәм җәдитче муллалар арасында башланган җомга хөтбәсе турында бәхәсне көчәйтеп, бу өлкәдә җәдитчеләргә, ягъни аны туган телдә әйтергә кирәклеге турында фикергә ярдәм була.
Шул рәвешле, 1897 елгы Беренче гомуми җанисәп мөселман җәмгыятенең яңалыкларга мөнәсәбәтен күрсәтүче билгегә әйләнә. Ул татар мөселман җәмгыятенең ябык, йомык булуын, хакимият һәм иҗтимагый оешмалар белән социаль хезмәттәшлеккә әзер түгеллеген тагын бер тапкыр зур масштабта дәлилли. Моны аңлау Мәхкамәи шәргыяне һәм башка, моңа кадәр «Тәрҗеман» гәзите тирәсенә тупланган алдынгы көчләрне Уфада үз иҗтимагый координацион үзәген булдыруга һәм мөселман җәмгыятен яңарту чараларын бергәләп гамәлгә ашыруга этәрә. Мөселман җәмгыятенең кайбер укыту һәм мәдәни проблемаларын хәл итүне максат итеп куйган җәмгыять оешу Мәхкамәи шәргыя казыйларын яңа сыйфатта ача, аларны дәүләти дин эшләрен күзәтүче оешма гына түгел, ә алдынгы төркимөселман милләтен оештыру, яңарыш, яңа ысул белән укыту, гомумән, мөселманнар арасында дөньяви белем, яңалык таралсын өчен тырышучылар әйдәманы дип расларга мөмкинлек бирә. Мөфти М. Солтановның 1897 һәм 1898 елларда мөселман җәмгыятьләрендә заманга хас үзгәрешләр таләп итеп язган нәсыйхәтнамәләре дә мөселманнар яңарышы үзәгенә әверелгән Мәхкамәи шәргыянең иҗтимагый мәсьәләләрне хәл итүгә юнәлдерелгән эшчәнлегенең иң югары ноктасы буларак бәяләнә ала.
Шулай итеп, 1896-1897 елларда Беренче гомуми җанисәп белән бәйле илкүләм вакыйгалар мөселман җәмгыятендә ике зур төркемнең башта бер-берсеннән аерымлануына һәм, озак та үтми, җәдитчеләрнең традицион тормыш тарафдарларына йогынтыны арттыру өчен актив эшчәнлегенә сәбәп була. Яңарыш хәрәкәте җәмгыятьне 1905 елгы үзгәрешләргә әзерли һәм татар милли үзаңын булдыру-ныгытуга җирлек хезмәтен үти.