Истанбул малае (дәвамы (2))

(Әсәрне башыннан МОНДА басып укыгыз)

Авылда башың тишелсә, тәгәрмәч мае бар...

Искешәһәрдән авылга кайтыр өчен башта шәһәрдән кечерәк, авылдан зуррак район үзәге Чифтәлегә кадәр бер автобуста барыш. Аннары авылга йөри торганына күчеп утырыш. Искешәһәр – Чифтәле арасы 60 чакрым тирәсе, Чифтәледән Һөек авылына кадәр уннан арта. Якын булгач, авыл кешеләре базарга тегесен-монысын алырга, үзләре ясаганны сатарга еш йөриләр инде.

Чифтәледән соң сизелерлек тигезлек башлана. Ташлы басулар арасында үзәнлектә утырган авыл үзе, килеп җиткәнче диярлек күренми. Тигезлек галәмәте.
Гадәттә, Мәхмәт юлда поезд булсынмы, автобусмы, тәрәзәдән карап кайтырга бик ярата. Кайта торгач, тәмам әлсерәп, арып, йокыга киткән чаклары күп. Шулай, җәйге эссе көннәрдә каты урындыклы автобуста дыңгыр-дыңгыр килеп бару бала кешенең түгел, өлкәннәрнең дә хәлен ала. Әниләренең авылда яши торган бертуган Мәкъбүлә апасына арып-талып кайтып керәләр. Ярты сәгать тә узмас, бала-чага арганын онытып, урамга чыгып чабар.
Кешеләр кая гына күченеп җирләшмәсеннәр, җирлек табигатенә, матди, иҗтимагый мөмкинлекләренә карап җайлашырга мәҗбүр. Шулай да авыл корган татар картлары үзләре белгәнчә яшәргә тырышканнар. Әйтик, төрек авылларында урамнар тар һәм чуалып беткән кебек тоелса, татар авылында урамнар туры, рәт-рәт тезелгән. Туган җирләрендә өйләрне агач бүрәнәләрдән өйсәләр, монда шакмаклы итеп ясалган балчык кирпечләр
белән салганнар. Тора-бара мунча-абзарлар корылган. Хәзер дә каралты- кураны нык тотарга тырышу сизелә, ишегалды тавык-чебеш, каз белән тулы, ат, сыер, сарык – бер көтү.
Рәхәтләнеп уйна гына! Ишегалды, бакча, келәтләр – барысы синеке! Теләсәң, урамга чыгып йөгер, теләсәң, авылны уратып алган тарлауларга кадәр барып җит! Бөтен дөнья синеке! Әмма сакланбач-качышлы уйнаганда, алай ук еракка китәргә ярамый, ишегалдында качар урын җитәрлек.
– Собә!
Берсе бөтен авыл ишетерлек итеп кычкырып җибәрде, барысы качкан урыннарыннан дәррәү йөгереп чыктылар. Әбәне үртәргә дә керештеләр:
– Әбә йоклаган! Күрми калды! Безне табалмады! Тагын әбә буласың!
Авылныкылар һәм шәһәрдән кайткан татар балалары бергә җыелса, шулай татарча-төрекчә катыштырып, «Һөек теле»ндә аралашу китә. Башкалар качканны көткән, санап торган «әбә» була инде, берәрсе әбә читкә киткәндә, елгыр гына аның урынына килеп басса һәм: «Собә!» – дип кычкырса, уен тәмамлана. Бу ике сүз дә телләренә төрекчәдән кергән, әмма татарча «әби», «чәбә-чөбә-чәбәк», «әбәк-чәбәк» дигәнгә бик якын. Бәлки, чыгышлары бер төрледер. Төрек авылларында «әбә» сүзе тагын бер очракта
кулланыла, бала табарга ярдәм итүче хатыннарга «әбә» диләр. Татарның «Кендек әби»се була инде ул. Әбә-әби, әбәкле уены... Әлбәттә, бала-чага өчен сүз төшенчәсеннән бигрәк, уен мөһим! Өлкәннәр дә уйлап тормый әле, төрекчә тарла, диләр, югыйсә татарча тарлау була...
Тиз-тиз генә әбә санап бетергәнче кая качарга? Мәхмәт урын тапмый ишегалдын урап чыкты диярлек. Әһә, келәт бар! Шәп! Келәтнең берсенә кереп шылганда, әбә санап бетерде. Мәхмәт исә өелеп торган бодай эченә чумды. Әбә йөгереп килеп келәт ишеген ачты, тиз-тиз генә күз йөртеп чыкты.
– Берәү дә юк. Гаҗәп. Монда керде кебек. Икенчесенә киттеме, әллә?!
Әһә, әбә Мәхмәтнең кая качканын күреп торган! Чыккач әйтер әле, алай карап тормасын. Ә хәзер тизрәк бул! Собә ясарга кирәк!
Мәхмәт әбә икенче келәткә киткәнне ярты минут көтеп тормыйча, бодай бөртекләре арасыннан атылып чыкты. Һәм күзләреннән утлар атылды. 

– А-а-а, башым!
Авыртуга түзә алмый башын тотып, бодай өстенә чүгәләде. Аның
ачыргаланып кычкыруына башка балалар йөгереп килде, башын тоткан Мәхмәтне ишегалдына алып чыктылар. Бодай өстендәге түбәдә кадак булган икән, башы белән шуңа бәрелгән. Тишелгәнме, ертылганмы, чуртым белсен, кан ага. Нишләргә белмәгән Мәхмәт Кәрим абыйсы янына чапты. Туганнан-туган абыйсы ярдәм итми калмас. Чыннан да куркып тормады, башта Мәхмәтнең башын коедан тарткан су белән юды. Аннары авырткан җиренә канын туктатыр өчен әйбәтләп ат тәгәрмәче маен сөртте һәм бәйләп
куйды.
Уен янә дәвам итте. Әбә санарга кереште. Баш кайгысы онытылды, тизрәк качарга!
Бер, ике, өч...
Кабат качышып беттеләр, табылдылар, кабат качтылар... Иң кызган чагында уен янә өзелде. Чөнки әбә Кадрины эзләп табалмады. Башта табылганнар әбәне күзәтеп утырдылар, үзләренчә үртәгән кыландылар. Янәсе, әбә була белми, кабат әбә булачак... Ләкин вакыт уза торды, Кадри килеп чыкмады. Инде аптыраганнан барысы бергә эзләргә кереште. Иң кечкенә кызчык, идәндә аяк очларын каз бәбкәсе кебек икесен ике тарафка
каратып утырырга яратканга күрә Бәбкәгә әйләнгән Сәбилә Кадриның табылмавына бигрәк өзгәләнде. Бар тавышына кычкырды:
– Кадри! Кадри! Абый! Үзең чык.
Аңар бүтәннәр кушылды:
– Кадри! Чык!
– Уен бетте!
Ишегалдын уратып төзелгән ни абзар, ни сарай читтә калмады. Кара мунчаның тәбәнәк миченә кадәр кереп карадылар, урам якка да чыгып эзләделәр. Кадри беркайда юк. Шул вакыт өйдән Мәкъбүлә апа чыкты, шелтәле тавыш белән сорады:
– Балалар, кем түбәгә менде? Тавыш килә.
Кәримгә әллә нәрсә булды, әнисе сүзен ишетүгә кардәше өчен курыкканы йөзенә чыкты.
– Түбәдә агулар бар, шуларны ашап харап булмасын!
Йөгереп, өйдән лампа алып чыкты һәм баскычтан тиз-тиз өй түбәсенә менеп китте.
Күп тә үтмәде, аның өстән кычкырганы ишетелде:
– Кадрины таптым! Бал ашап утыра!
Башта рәхәтләнеп көлделәр, аннары малайны әллә ничә кат әбә иттеләр. Бөтенесе аны эзләгәндә, ул качып, бал ашап утырган лабаса! Менә хәзер башкаларны рәхәтләнеп эзләсен!
Уен яңадан бүленде. Сәпиткә атланып, Хәниф бабай килде. Оныклары кулын үпкәндә, үзенә кунакка чакырды.
– Гел монда кайтасыз. Нигә безгә килмисез? Мин сезнең бабагыз.
Килегез. Атлар күрсәтермен, җимешләр ашатырмын. Агач уенчык арбалар ясап бирермен.
Озак тормады, ишегалдында йөргән олы кызына оныкларын алып
килергә кушып китеп барды. Балаларына таякны шактый ашаткан, усал даны чыккан бабайның болай сөйләнеп торуы, кыш көне кояш кыздырган кебек, көтелмәгәнчәрәк иде. Юкка гына әйтмиләрдер, бала баласы балдан татлы дип. Оныкларына карата картның күңеле нечкәргәндер. Ә бәлки, балаларына иза чиктергәнгә
үкенә торгандыр. Ихтимал, яшь барган саен холыксыз холкын бәйдә тотарга өйрәнгәндер.
Шулай итеп, икенче көнне Мәкъбүлә апа, ире, тагын абзый, түти тиешле туганнары басуга эшкә барышлый бер көтү бала-чаганы Хәниф бабайга калдырып китте. 8-12 яшьлек икетуганнар ат арбасыннан сикереп кенә төште һәм бабайлары ишегалдына атылды. Бөтен уйлары вәгъдә ителгән агач уенчыклар белән уйнау! Кырыс бабай кочак җәеп каршы алды. Шундый
шатланды!
– Килеп бик әйбәт иттегез! Ат абзарын чистартасы, тизәк чыгарасы бар.
– Бабай, уенчык арбалар кая?
– Безгә атларны күрсәтерсеңме?
– Күрсәтермен, күрсәтермен... Килүегез нык әйбәт!
Балалар бер-берсенә карашып алды. Хәниф бабай ни сораганны
ишетмәгән кебек сөйләнә. Аптырап торырга ирек бирмәде, абзарга таба ияртте.
– Әйдәгез минем арттан, тиз, тиз...
Ишегалды түренә җитүгә келәт диварына сөяп куелган көрәкләрне алып тоттырды, Кәрим оныгына тизәк чыгарасы арбаны алып килергә кушты. Үзе туктаусыз сөйләнде: «Мәгез, мәгез... Менә, тагын көрәк... Алыгыз...»
Үзләреннән ике тапкыр озынрак саплы көрәк тоткан оныклары каршы төшмәде, бары тик иң кечеләре Бәбкә бабайга үз сүзен әйтергә җөрьәт итте:
– Бабай, атлар безне тешләр!
– Тешләмәс, тешләмәс.
– Тешләмәсә, тибәр!
– Типмәс тә. Атлар бик акыллы!
Кыскасы, бабай белән бәхәсләшү файдасыз.
– Ярый, без ат күрергә килдек, – дип куйды Мәхмәт, аңа калганнар иярде, көрәк-арба өстерәп, абзарга юл тоттылар.
Уеннан коры калганнары җитмәгән, үги әби өйдә ниләрдер пешереп мәш килде, аш бүлмәсеннән чыккан тәмле-тәмле исләр бакча тарафына таралып котыртты. Абзарга кадәр килеп җитте. Ә ат абзарын чистартып бетерәм, димә! Ул арада бабайлары әллә ничә тапкыр әйбәтләп эшләргә өйрәтеп китте. Мәхмәт инде ризалашканына үкенә башлады. Ичмасам басудагылар кайтышлый тизрәк алып китсеннәр иде! Басу юлында атлар
күренсә, һәркайсы урамга чыгып сызарга әзер! Үч иткәндәй, басу юлы гел буш торды, арбалы түгел, сыңар ат та, хәтта сыңар җәяүле узмады. Эштән кичкә таба гына кайталар шул.
Тырыша торгач, абзар чистарды, үзләре тәмам арып беттеләр. Шул вакыт Хәниф бабай үги әби пешергән пәрәмәчләр белән чәй эчәргә керергә кушты.
Пәрәмәчләрне суктылар гына. Тамаклары үтереп ачкан.
Ашап утырганда, Хәниф бабай алларына кулдан ясалган, этеп йөртә торган уенчык арбалар чыгарып куйды.
– Сез эшләгәндә, мин дә тик утырмадым. Менә болар сезгә! – диде. Оныкларының куанычтан башы күккә тия язды. Алҗаганнары шунда ук җилгә очты. Бая күпме көтеп тә кайтмаган басуда эшләүчеләр, ниһаять, капка ачып керде. Балалар исә аларны әллә күрде, әллә юк. Хәниф бабай басудан кайтучыларга мунча яккан икән. Өлкәннәр бер-бер артлы яңа гына төтен юлы капланган эссе кара мунчага кереп чыкты.
Уенчыкның тәгәрмәчләре бүрәнәдән тар итеп киселгән агач түгәрәкләрдән ясалган, шуларны кыска күчәр тоташтыра. Күчәргә исә кул белән тартып- этеп йөртергә уңайлы озын таяк кадакланган. Ишегалдында шул ике тәгәрмәч һәм ике таяктан торган агач уенчыкны машина йөрткән кебек итеп уйнау шул кадәр кызык иде, мунчага куа башлагач, көчкә аерылдылар.
Мунча дигәннәре, мәмләкәттән килгән бабайларча салынган юыну
урыны. Мич өстенә зур-зур казаннар куелган. Аларында су кайный. Салкын су салынганнары ләүкә өстендә тора. Ишек төбенә тагын зур савыт белән су куелган, өсте капланган. Анысы чыгып киткәндә коенырга. Әптәс алып, гөселләнеп чыгарга. Гадәттә, ләүкәгә утырып юыналар. Имән себеркесе белән чабынсаң, бөтен ару-талуларың бетеп киткәндәй итә, аяк-кул, бил сызлаганга яхшы шифа шул. Йомшак яфраклары чабынганда, бөтен тәнне
яза. Себеркене бераз ыслатып, кызган ташлар өстенә куясың, тәмле хуш исе дөньяны оныттыра. Имән, рәхмәт яугыры, монда да үсә. Таулардан ирләр җыеп, себерке ясап алып кайта.
Мунчага әзерләгәндә, түткәйләре кат-кат өйрәтте.
– Башта табакларга су салып, башыгызны юыгыз, балакайлар. Ләүкәдә салкын су, мич өстендә кайнар. Ипләп алыгыз, пешмәгез. Баш югач, ләүкәдә бераз кер чыгарып утырырга кирәк. Кулыгыз белән ышкып- ышкып чыгарыгыз. Тирләгәч үзе дә чыга ул. Аннары гына сабынланыгыз, яме. Аннары тагын чиста су белән юынып, чәчләрегезне тарап чыгыгыз. Әйбәтләп юыныгыз, ашык-пошык йөгереп чыкмагыз!
Кереп киткәнче кат-кат тукыдылар югыйсә. Ләкин шәһәр малае өчен мунчада юыну тәртибе бармы да, юкмы иде. Су җитәрлек, кулларында сабын... Тагын ни кирәк?! Тик менә ышкынырга... Анысы да бар икән! Мичкә терәтеп куелган кисәүагач янында идәннән табып алдылар. Кара мунча эчендә яктылык шул кадәр генә, кысык лампа яктысында сабынлы чүпрәк белән ышкынган малайларның шәүләләре хәтта шәйләнми диярлек.
Бервакыт ишек кактылар. Берсе кычкырды:
– Балакайлар, киемнәрне чыгарып бирегез әле!
– Тышта салып калдырдык!
– Сезнекеләрне әйтмим. Үземнекеләрне онытып калдырганмын, мич тирәсендә идәндә.
Ә монда Мәхмәт алар белән ышкынып утыра.
– Без аның белән ышкындык!
– Нишләдегез?
– Юып куйдык...
Мәхмәт тиз-тиз генә юеш киемнәрне кул көче җиткәнчә сыкты һәм ишек ачып, тышка ыргытты.
...Беркөн Хәниф бабай Мәхмәтне ат арбасына утыртып, үзе белән кырга алып китте. Авылдан чыгып барганда, кәберстанга якынрак кына торган ялгыз өйгә күзе төште. Нигә ул өйне читкә салганнары турында сорады.– Анда кемсә яшәми. Ул авыл тегермәне өе. Җир астыннан аккан суга эшли. Авыл мәктәбенә бара торган урамдагы коены күргәнең бармы?
– Без анда аяк юдык.
– Аның тирәсендә йөрмәгез, үгез төшкән иде, көчкә тартып чыгардылар.
Агып китсә, Сакария башыннан табылыр иде микән, белмим...
– Коедан агып китмиләр, бабай! Диңгез түгел лә ул!
– Белеп тор, авылда, казысаң, ике метр тирәнлектән су чыккан
урыннар бар. Бу тирәләрдә җир астыннан безгә күренмичә генә сулар ага, шул сулар Чифтәле юлында өскә бәреп чыга. Сакария елгасы шуннан башлана.
Мәхмәт курыкканын сиздермәскә тырышты. Җир ишелсә, үгез кебек суга төшәрләрме? Тартып алырлармы? Агып китәрләрме?!
Бодай, бәрәңге басуларына җиткәнче шуларны уйлап барды. Аннары басуларның зурлыгын күреп, гаҗәпкә калды. Бу кадәр басуга су каян җиткерәләр икән?! Авылдан ташыйлармы икән? Әллә боларның да астына су җыелганмы? Су сипмәсәң, үлән үсми дип аңлатканнар иде мәктәптә.
Әнисе Истанбулда гөлләргә гел су сибеп кенә тора.
– Хәниф, бабай, боларга су каян җиткерәсең?
– Без, улым, су сипмибез.
– Сусыз үсмәс, бабай!
– И-и-и улым, аны Ходай белә. Без белә алмыйбыз. Ходай яңгырлар яудыра, су бирә.
Ходай сүзен ишеткән бала телсез калды. Кара, бабай әйткән Ходай нинди көчле икән! Бу кадәр басуга су сибеп бетерергә, ай-һай, күп көч кирәктер!
– Ходай безгә әйтә, тырышсагыз, эшләсәгез ризык булыр, ди. Шуңа күрә без тырышып торабыз. Басуны эшкәртәбез, орлык чәчәбез, чүп үләннәрен утыйбыз. Ходайның яңгыр яудырганын көтәбез. Ә инде яумый торса, үзебез сорыйбыз. Бик каты корыта башласа, кырга яңгыр догасына чыгабыз. Ходай безнең догаларыбызны ишетә, улым. Менә быел бик аз
яуды әле. Җир кипте, озакламый яңгыр догасы укырга чыгылыр, мөгаен. Син дә чыгарсыңмы?
– Әйе!
– Ходай боерса чыгарбыз, улым!
Эсселектән җирләр яргалана башлагач, бабасы әйткәнчә, авыл картлары яңгыр сорап, дога кылырга карар иттеләр. Башта яхшылап әзерләнделәр, өй буенча әйбер җыйдылар. Һәр гаилә булдыра алган кадәр өлеш кертте. Берәүләр ярма бирде, берәүләр акча...
Авылда кеше калмады: карт-корысы, бала-чагасы, бөтенесе кырга
юнәлде. Төркем белән авыл мулласы, тагын читтән килгән хәзрәт
идарә итте. Басу җиренә якынлашкач, кыйблага карап тезелделәр. Алга җитмешләп ир-ат, алар янына эреле-ваклы егермеләп малай, артта шул тирә карчыклар, хатыннар, кыз-кыркын җыелды. Мулла халыкны сәламләде, үгет-дәгъватләрен җиткерде. Гөнаһларны кичерүне сорарга, тәүбә итәргә өндәде, бер-беренә ачу тотканнарга, үзара ызгыш-талаш иткәннәргә бәхилләшергә нәсыйхәт итте. «Яңгыр сорап, җирләребезгә бәрәкәт сорап
намаз укырга, дога кылырга җыелдык. Ходай укыган намазларыбызны, догаларыбызны кабуллардан кылсын!» – дип, вәгазен тәмамлады. Аннары намазлар укылгач, халык зур казаннарда әзерләнгән пылау һәм башка сый- нигъмәтләрдән авыз итеп, өйгә таралышты.
Ходай ишетте, кичен таулар артыннан килгән яңгыр ташлы басуларга бәрәкәт иңдереп иште генә...

Асуман

Укытучылары яңа сыйныфка килүгә уку елы башы бәйрәмен үткәрергә карар иткән. Әле сорап торган була, әйтерсең, каршы килүче табылыр.
– Ел башын котлап, театр уйныйбызмы?
– Әйе, әйе! Уйныйбыз!
– Кем катнашырга тели?
Җавапка барысы берьюлы диярлек шатланып, кул күтәрде.
– Мин телим, мин!
Фирдәвес ханым гыйлем бирүгә караганда, күбрәк бәйрәмнәр уздырырга хирыс шул. Сыйныфтан үзенә ошаган, үзенә кулайларны сайлап ала һәм шулар белән йә театр, йә концерт оештыра, калганнар, гадәттә, боларның әзерләнгәнен карап утыра...
Мәхмәт теләк белдерергә атлыгып тормый, чөнки укытучы барыбер аны сайларга ашыкмас. Асуман кул күтәрде бит! Шул җитә калды Мәхмәткә, укытучы күрми калмасын тагы дип, кулын ныграк сузды. Ләкин бу юлы да ул «артистлыкка» үтмәде. Асуман уйнаячагын белгәнгә күрә тиз генә бирешәсе килмәде, ялынып-ялварып сорады, бик катнашасы килгәнен кат- кат әйтте. Ниһаять, укытучы апалары рөхсәт итте:
– Ярар, – диде ул, бу кадәр ялынган балага каршы килергә җөрьәт
итмичә. – Син пәрдә бавын тартып торырсың.
– Ничек?
– Бауны кирәк вакытта тартасың, кирәк вакытта ычкындырасың, шуңа карап, пәрдә ачыла-ябыла...
– Ә кайда басып торам? Пәрдә артындамы?
– Сәхнә кырыенда.
Мәхмәт ни дисәң дә, Асуман янында булачак, аның уйнаганын күрер...
Пәрдә артында торса ни, кырыйда торса ни, аерма юк. Бергә-бергә әзерләнерләр. Шулай уйлап ризалашты. Тик репетицияләр вакытында пәрдә юклыгын башына да китереп карамады. Шуннан зарыгып, театр куясы көнне генә көтәсе калды. Көтеп алган көн ялындырып кына килеп җитте.
Балалар сәхнәгә чыгып, рольләрен уйный башлады. Ак йөзле арнаут кызы Асуман алар арасында кояш кебек балкыды. Мәхмәт сәхнә читендә, пәрдә артында тамашачыларга күренми генә йотлыгып, кызның уйнаганын тамашакылып торды. Менә беренче өлеш тәмамланды. Бүтәннәр сәхнә артына китте. Асуман исә Мәхмәткә таба атлады. Кара малай көтелмәгән бәхеткә
шул кадәр куанды, урынында сикергәләп куюдан чак кына тыелып калды.
– Мин тәнәфестә синең яныңда торыйм, – диде кыз, үзе кулын Мәхмәтнең җилкәсенә куйды.
Мәхмәт үз вазифасын җиренә җиткереп башкарды – пәрдәне төшерде. Икенче өлеш башланыр вакыт җиткәч, бавын тартып, пәрдәне ачты. Кыз сәхнәдә сөйлисе сүзе беткәндә, артка чыгып китмәде, яңадан малай янына килеп басты. Чыгар вакытын көтте. Кара малайның тамаша дәвамында пәрдәне саклап торуының кирәге шул кадәр генә. Бавын читтәге тимергә бәйләсә...
Ни үзенең китәсе, ни кызны яныннан җибәрәсе килмәде, бауга чытырдатып ябышты. Башкаларның уйнаганын яхшырак күрергә тырыштымы, әллә чыгасы вакытын уздырып җибәрүдән курыкты, кыз бик нык якынлашты. Мәхмәт аздан гына пәрдә бавын ычкындырып җибәрмәде. Җибәрсә, пәрдә вакытыннан алда ябылып тамашачыларны да, иптәшләрен дә тәмам аптырашта
калдырыр иде. Уң тарафында күңеленә оя үргән кечкенә томшыклы, учка алып шул томшыгыннан, ап-ак мамык канатларыннан иркәлисе генә килеп торган йомшак кош баласын хәтерләткән Асуман тора. Их, тик кенә торса иде! Черек-черек итеп тавыш чыгаргалаган кошчык Мәхмәткә якынаепмы якыная, малай читкә тайпыла алмый, чөнки икенче яктан чыгып-кереп йөргән
иптәшләренә юл бирергә кирәк. Диварга таба чигенде. Бау кыска, ерагайса ычкындырачак – пәрдә ябылачак! Башта бик сөенсә дә, аннары кызчык шулай якын басканга, әллә ничек иптәшләре алдында каушады, кыенсынды хәтта, тәмам тирләп пеште. Бауны ташлап китә алмый! Асуман Мәхмәтне нинди хәлгә төшергәнен сизмәде, ахры, тамаша тәмам беткәнче читкә китмәде. Кызчык шулай балаларча самими беркатлылык белән сыйныфташлары читкә тибәрергә тырышкан малайга теләктәшлек белдерергә теләдеме, үзенең дә ялгыз түгеллеген күрсәтәсе килдеме...
Бу вакытта Кара малайның күңелендә исә малайларча горурлык күкрәк какты: кара, сыйныфтагы ап-ак йөзле Асуман аны аерылып тора, дими, чит-ят күрми, үзенә дус-иш итә! Мәхмәт күңеленнән йөгереп узган шул татлы уйга бирелеп, кулын бушатты. Бау учыннан шуа башлады. Ярый әле ушына килеп өлгерде. Югыйсә пәрдәне вакытыннан алда төшереп, театрны тәмамлап куясы иде.
Ни кызганыч, дуслыклары бик кыска гомерле булып чыкты шул. Арага башка малай керде. Асуманнарның өе мәктәпкә ерак түгел иде. Көннәрдән бер көнне аны олырак сыйныфта укыган малай озата килә башлады. Берсендә Мәхмәт укытучы апа тактага нидер язганда, тәрәзәгә карап елмаеп утырган кызга сиздерми генә җилкәсе өстеннән үрелеп, тышка карады. Ә анда теге малай бәхет кошы тоткандай көлә, Асуманга кул болгый, нидер аңлатырга тырыша. Мәхмәт бер аңа, бер кызга күз төшерде. Ак йөзле,
курчак төсле Асуманның һичкемдә уе юк. Сыйныф тулы балалар арасында утырганын оныткан кебек.
Кара малай аның укытучы ападан качып кына, тәрәзәгә карап алуын, караган саен тагын да яктырып, тагын да ныграк елмаеп утырганын читтән шыпырт кына күзәтте. Шул вакыт күңеленә оялаган теге нәни йомшак кошчык шыпырт кына Асуман карап утырган тәрәзәнең ачык калган җиреннән тышка чыгып очты кебек.
Күпмедер вакыт бушап калган күңелен гап-гади үпкә хисе тырнап йөрде йөрүен, әмма яңа дус тапкан өчен һич кенә дә Асуманга ачуланырга, аңа авыр сүз әйтергә кыймады. Аннары бер-бер артлы тезелгән башка балачак мавыгулары бөтереп алды. Шулай итеп, сыйныфларына килеп керүгә үзенә җәлеп иткән Албания кызы гадәти сыйныфташына әйләнде дә куйды.
Әмма Кара малай бернәрсәгә карамастан, теге черек-черек итеп торган нәни кошчык күңеленә үргән ояны туздырмады...

«Үрдәк аяклар»га реклам

Озак та узмый укытучы апаларының яңа бәйрәме якынлашты. Бу
юлы ул Төркиядә бик популярлашып киткән, һәр туйда диярлек биелгән «Катюша»ны биетергә уйлады. Иң кыю саналган сыйныфташ кызлары: «Минем әти хәрби. Ул миңа биергә өйрәтте», – диде һәм такта алдына чыгып биеп үк күрсәтте. Мәхмәт шунда: «Моны «Әпипә»не биегән төсле сикереп-сикереп биисе икән», – дип карап торды. Бик ансат икән. Озак
уйламастан, биюдә катнашырга теләк белдерде. Ни гаҗәп, укытучы апа һич каршы килмәде.
– Син дә Русиядән килгән, сиңа килешер, биерсең. Калганнар реклам ясар, – диде.
Тик өйдәгеләр аптырашта калдырды. Мәхмәт «Катюша» биергә
җыенганын кайтып әйткән иде, әтисе сөенмәде, хәтта хупламады.
– Син реклам күрсәтәм, диген. Без ясый торган «үрдәк аяклары»н, суда йөзә торган балоннарны күрсәтер идең.
Хактан да әтисе һәм аның кебек авылдан Истанбулга күченеп килгән оста татарлар бу вакытларда Төркиядә беренчеләрдән буларак, шәхси ательеларында тимер калыплар, суда йөзү өчен кирәк-яракларны ясарга тотынганнар иде. «Татарның клавузга ихтыяҗы юк» дигән төрек мәкале дә шул вакытта чыкмады микән?! Юл күрсәтүчегә «клавуз» диләр. Мәкаль «эшен белгән, әйбәт башкарган кеше бүтән берәүдән ярдәм көтмәс» дигәнне
аңлата. Янәсе, мондый кешеләргә юл күрсәтүче, өйрәтеп торучы кирәкмәс. Алар үзләре дә белеп эшләр.
Кыскасы, сәхнәдә реклам күрсәтерлек әйбер бар!
Мәхмәт ике уйлап тормады, әлбәттә, икенче көнне мәктәпкә баруга
«Катюша»ны биюдән баш тартты һәм реклам күрсәтергә алынды.
Шуннан өйдә зур репетиция үткәрелде. Әтисе эшеннән су астында
йөзгәндә, тын алыр өчен авызга кия торган махсус көпшә, ишкәк аяклар, төрекчәләп әйткәндә «полетлар», күзлек, су балоны алып кайтты. Бер пар «үрдәк аяклары»н кулына тоттырды. Мәхмәт киясен киеп, тотасын тотып бетергәч, гаҗәп сәер кыяфәткә керде.
– Менә шулай сәхнәгә чыгарсың, – диде әтисе. – Бер әйләнеп керсәң – җитәр.
Мәхмәт аптырап калды. Сәхнәгә чыккач, сүз сөйләмичә кереп
китәләрме?! Авызына капкан көпшәне салырга онытып лыгырдады:
– Аннары нишлим, әти? Бер сүз дә әйтмимме?
Мәхмәтнең кыяфәтенә карап көлеп торган Хөсәен аптырап китте.
Малаена ни әйтергә белмичә генә килеште:
– Сүз сөйләмичә булмас.
Киноларда «Кока-кола» рекламын күргәннәре бар барын, кыска, әллә ни башкатыргыч түгел. Шулай да реклам ясау җиңел түгел икән.
– Ни сөйлим?
Әтисе башын кашып уйланып торды, аннары җай тапканына сөенечтән елмайды.
– Улым, син бөтен кеше игътибар итсен өчен үрдәк кебек әвеш-тәвеш йөгереп йөр һәм бар көчеңә кычкыр: «Хөсәен полетлары! Хөсәен полетлары!» Мәхмәт әтисен кабатлый башлаган иде, ошатмады.
– Болай лыгырдап торма, аңламаслар. Әйдә, кабат, әйбәтләп кычкырып йөреп күрсәт әле!
И, тырышты инде Мәхмәт, тирләп пеште: бу үрдәк аяклар белән суда йөзүе генә рәхәт, коры җирдә чабу бер дә җай түгел икән. Шуңа карамастан репетицияне өзмәде, әтисенең күңеле булганчы тырышты. Көпшә капкан килеш сүзләрен ачык итеп кычкырырга җаен тапты.
Бәйрәм көнне исә, Мәхмәт сәхнәгә йөгереп чыккач, әле генә
«Катюша»ның дәртле көенә кушылып, урыннарында ук биеп утырган тамашачы тынып калды. Бердән, малайның кыяфәтен күреп «аһ!» иттеләр. Бу бала аягына ни кигән? Нинди күзлек таккан ул? Авызына нигә көпшә капкан? Ата-аналар аптырап калды. Мәхмәтнең рекламы озак сузылмады.
Хәтта минут узмагандыр: тиз-тиз генә кулындагы үрдәк аякларын болгый- болгый, аягына кигәннәренә абына-абына, «Хөсәен полетлары!» дип кычкыра-кычкыра, сәхнәне урап чыкты да пәрдә артына үрдәк төсле әвеш- тәвеш килеп йөгерде генә. Аннары бүтәннәр чыкты...
Берсе дә Мәхмәтнеке кебек нәтиҗәле реклам ясамады. Соңыннан әллә ничә сыйныфташының әти-әнисе янына килде, «үрдәк аяклар» белән кызыксынды. Бу вакытларда Төркиядә бары тик өч татар җитештерә торган бик тә үзгә йөзү «приборы» турында ул рәхәтләнеп аңлатты.
– Абый, «үрдәк аяклар» суда тиз йөздерә. Күзлекне, көпшәне киеп, су астына чумып була. Минем әтиләр ясый боларны...
Кызыксынып сорашкан агайлар аның реклам өчен кигән йөзү әйберләрен сатып алдылар. Арадан берсе башкаларга караганда ныграк төпченде:
– Суда аяктан шуып чыкса батамы? Ни булыр? Югалырмы?
Мәхмәтнең үзенең боларны киеп йөзгәне бар, ничек бар – шулай турыдан ярды:
– Әйе, батар.
– Мин Европада йөргәндә батмый торганнарын күрдем. Сезгә дә
шундыйны ясарга кирәк...
Мәхмәт реклам күрсәтеп кенә йөрмәде, өйгә акча эшләп кайтты.
Аның өстенә әтисенә баш катыргыч мәсьәлә тапты әле, теге Европада йөргән абый турында сөйләде. Улын тыңлап торгач, Хөсәенне «Нинди материал кулланып ясыйлар икән?» дигән уй биләп алды. Шактый вакыт шул мәсьәләне чишәргә тырышты, башы катып бетте. Кайдандыр шешә бөкеләре, кармак алдавычлары ясый торган күбек җыеп кайтты. Алар суда
батмый. «Үрдәк аягы «камыры»на менә шуларны катнаштырып карыйк», – дип очынып йөрде, тәҗрибә уздырды. Ләкин ул күбек суда озак торгач сыйфатын югалткан кебек үк, җилем белән «дуслаша» алмады.
Әтисе тәҗрибәләре килеп чыкмаганга шактый борчылып йөрде,
пошаманга калды. Чөнки нидер җитештерәсең икән, аны башка җирдә күпкә яхшырак эшләгәннәрен белә торып, алгарышын тәэмин итмәсәң, соңы кызганыч булуы бар. Нәрсәдән курыксаң, шул килеп чыга дигәндәй, Елмаз дигән берәү Европа илләреннән суда батмый торган яңа төр материалны әллә китерткән, әллә өйрәнеп кайткан, кыскасы, суда батмый торган яңа төр «үрдәк аяклар» ясап сата башлады. Беренче җитешкән алга тизрәк китәр. Елмаз яңача җитештерүне алданрак җайга салганга күрә, «Хөсәен полетлары» сатылмый башлады, эшләре кулдан китте. Нәтиҗәдә башка әйбергә тотынырга мәҗбүр булдылар: хәрбиләр өчен
яңартылган күзлекләр ясый башладылар. Әлеге күзлекләрнең үзенчәлеге шунда: пыяласын алыштырып була. Әйтик, томанлы һавада акны куясың, карлы һавада яшел төслесен. Хәрбиләргә дигән ул күзлекләр әле хаҗга да киттеләр.
Япониядәнме, Кытайданмы яңа килгән Гариф исемле мөһаҗир татар кибетләренә керде. Әтисенә хаҗга барырга җыенганын әйтте. Юллык акчасы җитүен җитә икән, сәфәр вакытында ашарга-яшәргә дә кирәк бит әле. Шул хакта сузып-тартып аңлатып торгач, Хөсәенгә тәкъдим ясады:
– Менә сезнең бу хәрбиләргә ясаган күзлекләр гарәпләргә кирәкмәсме? Чүлләрдә йөргәндә, күзгә ком кермәсен өчен бик шәп әйбер! Әйдәгез, миңа шул күзлекләрне бирегез. Гарәпләргә сатармын. Күзлекләр урынына сезгә баян бирермен!
Хөсәен баян сүзен ишеткәч, кызыксынды. Әһә, татар абзые әтисенең йомшак урынын тапты! Ни генә дисәң дә, музыка уен коралларына мөкиббән кеше, скрипка булсынмы, авыз кубызымы... Ризалашты. Мәхмәткә зур гына
чемоданга күзлекләр тутырырга кушты.
– Гариф абзый, кара аны, шулай килешик. Сиңа күзлекләр бирәм. Алып китәрсең. Баянны бездә калдыр, уйнап карыйк башта. Тоткан юк... Төзекме, аны да белмибез. Уйный алмасак, кире кайтарабыз, син акчаңны кайткач бирерсең.
Ләкин баян баян шул, ни өйрәтер кешесе юк, ни китабы. Төркиядә
беленгән музыка коралы түгел. Әтисе үзбашына көй чыгарырга нык тырышты, тәүге мәртәбә музыка коралында уйнарга өйрәнүе түгел бит. Аннан бушаган арада Мәхмәт кулына алды. Баян бер төрле киреләнде, тыңламады. Әтисе кичләрен эштән кайткач, Мәхмәт көндезләрен укудан килгәч шактый вакыт тарткалады, уйнап китә алмадылар. Иһ, татарлар яраткан, мөһаҗирләр белән килгән тальян-гармун түгел шул! Авыл көйләрен уйный алмый гаҗиз калгач, әтисе шулай диде. Гариф абый исән- сау хаҗдан йөреп кайтуга илтеп бирде.

(Дәвамы бар)