Истанбул малае (дәвамы (1))

(Әсәрне башыннан МОНДА басып укыгыз)

Татардан ярлык калыр

Әтисе: «Зур үстең, быел мәктәпкә барасың», – дигәч, йөрәге дөп-дөп тибеп куйган иде. Аннары укол кадатмасаң, әллә нинди чыж-пыж иткән аппарат каршында яртылаш чишенеп тормасаң, мәктәпкә кертмиләр дигән булып, докторларга йөрттеләр. Бармый калырга сәбәп юк – үпкәсе таза, прививка ясалды. Малайның гына докторларга йөргәч, кәефе ныграк кырылды, нигәдер күңеленә мәктәп дигәннәрендә укол кадатканнан куркынычрак булыр дигән шик керде. Ләкин никадәр бармаска карышмасын, әтисе аны
урамнан өстерәп алып барды, ягъни елата-елата, мәктәпкә илтеп куйды.
Һәм менә ул үзе генә аерылып утыра. Әйтерсең, сайлап җыйганнар, сыйныфтагы 30 баланың 29ы бер тирә, Мәхмәт кенә башка. Тора-бара кайсыдыр аңа: «Син – япун», – диде. Икенчесе: «кытай», – дип дәште. Башкаларныкына караганда, күзләре кысыграк шул. Бәлки, шуңадыр.
Сыйныфташларының үртәүләре бер хәл, укытучыга кадәр аның үзгә икәнен сиздереп тора.
Бер көнне укытучы Фирдәвес апалары Җир шарының түгәрәк булуы хакында аңлатырга тырышты, укучылары күз алдына китерсен өчен тирә- юньнән чагыштыру эзләде. Һәм шулай тиз табуына сөенгәндәй, кычкырып җибәрде:
– Әнә, Мәхмәтнең башына карагыз. Җир шары шулай түгәрәк!
Укытучы шулай диюгә, барсы берьюлы аның башына төбәлде. Әйтерсең, аларның башлары шакмак. Болай да үзенең бүтәннәр кебек түгеллеге өчен эченнән иза чиккән Мәхмәтне бу чагыштыру иптәшләреннән тагын да ныграк читкә этәрде.
Икенче юлы ниндидер сорауга җавап бирә алмагач, укытучысы:

– Синең борының бәләкәй. Шуңа тын ала алмыйсың һәм башың әйбәт эшләми, – дип орышты. Шулвакыт тактага ачуыннан басыбрак язган иде, акбуры кулыннан коелып төште.
Мәхмәт мәктәптән тәмам кәефсезләнеп кайтты. Башка аяк атламас! Чөнки һәр көн мәктәпкә бара, һәр көн диярлек бүтәннәрнең үзенә карата мөнәсәбәтен аңламыйча чыгырыннан чыга. Киеренке халәттә йөрү аны тәмам арытты, укудан күңелен кайтарды. Акбур төсле таралып төшә озакламый.
Әтисе эштән кайтып керүгә түземсезләнеп, көне буе күңеленнән
кабатлаган сорауларны тезде:
– Нигә мине чит күрәләр? Нигә япун, кытай диләр? Нигә минем күзем кысык? Нигә минем борыным бәләкәй?
Төкерекләре чәчрәп чыкты, үзе тирләп пеште. Тизрәк аңлат, әтисе, җавап бир, югыйсә ул мәктәпкә башка беркайчан бармаячак! Кулдан өстерәп тә алып бара алмассың!
– Нигә япун, кытай диләр? Нигә минем күзем кысык? Нигә минем
борыным бәләкәй?
Хөсәен малаеның маңгаена бәреп чыккан тирен сөртеп, чәчен тузгытып, яратып алды да, тапкансың борчылыр әйбер дигәндәй, җиңел генә җавап бирде:
– Чөнки без – татарбыз.
– Татар?
– Татар. Безнең бабайлар Русия дигән илдән татар булып килгәннәр, әйеме, диген.
– Әйе. – Кара малай аптырап кына, әтисен җөпләп куйды.
– Шуңа күрә без монда яшәүчеләрдән сөйләшүебез, тышкы кыяфәтебез белән аерылып торабыз.
– Минем борын татар булганга олы түгелме? Татар булганга, күзләр башка төрлеме?
– Нәкъ шулай, улым. Син башкаларга охшамассың инде, татар булгач, әйеме, диген.
– Әйе...
Мәхмәт иртәгә мәктәпкә барачак һәм барысына: «Мин татар!» – диячәк. Кем икәнен һәм ни өчен аерылып торганын аңлаудан күңелендә какшамас ышаныч барлыкка килде. Ул куркып-кыенсынып һәм тарсынып тормыйча, татар булганы өчен үзенең башкаларга охшамаганын әйтә башлады. Бу мәктәптәге хәлләрне начарайтты гына. Тормыш бала күңеле төсле бер катлы
түгел шул. Җиде яшьлек кенә дә түгел. Күп гасырлык һәм катлам-катлам вакыйгалардан тора.
Бу вакытларда Төркиядә «татар» кәлимәсеннән һич хушлану юк иде. Сәбәбе – тарихи вакыйгалар хакындагы мәгълүматларның халык арасында бик чуарланып таралуы. Госманлы вакытында Әмир Тимер – Аксак Тимер белән килгән гаскәриләрне «кара татарлар» дип атаганнар. Менә шулар җирле халыкны борчыганга күрә, халык хәтеренә «татарлар яулап алды» дигән рәнҗү сеңеп калган. Хәтта татар китте – бәтәр килде, дигән гыйбарәне
кулланалар. Ягъни, начар китте – начар килде... Тагын бер гыйбарәне исә бала-чагага кадәр белә иде. Мәхмәтне шул сүзне әйтеп үрти башладылар:– Татар, татар искәләдән (пристаньнан) бугатар!
Заманында авыллар корып, басу игеп яши башлаган мөһаҗир
татарларның төрекләрне гаҗәпкә калдырган гамәлләре күп булган.
Шуларның иң кызыгы, көз көне басуларга ат арбасына төяп, тирес
чыгару һәм шуны арбадан кырга чәчеп йөрү. Җир эшенә исе китмәгән төрекләргә, күрәсең, бу бик сәер тоелган. Ни кылганнарын, ни өчен шулай эшләгәннәрен аңламаганнар. «Татарлар нигә арбадан тирес ата?!» – дип сөйләнгәннәр. Тора-бара ул халык теленә «Татарлар искәләдән бугатар» рәвешендә килеп керә.
Ул гына җитмәгән, татарларның ат ашавыннан көләләр. Нишләп Мәхмәт ат ашасын, ди! Әтисе дә ашамый, әнисе дә ашамый! Әлбәттә, Кара малай балалыгы белән шулай уйлый иде, чынлыкта исә, бабайлары яшәгән татар авылында атсыз тормыш барырмы, ат ите исә ашка менә дигән...
Кабат өйгә тузынып кайтып керде, кабат әтисенә сыйныфташлары
әйткәннәрне сөйләде. Бу юлы әтисеннән башка төрле җавап ишетте, тынычланды. Хәтта икенче көнне мәктәпкә тагын да батырланып барды.
– Әй, белеп торыгыз, татар булмаса, дөнья батар!
Мәхмәт шактый вакыт калкан төсле әтисе әйтеп җибәргән шул җөмләне кулланды.
– Татар булмаса, дөнья батар!
Тик сыйныфташлары өйрәтеп куйгандай, яңа җавап таптылар:
– Татар дөнья төсле дүнәр-дүнәр дә (әйләнер-әйләнер дә) яңадан бугатар!
Мәхмәт ялгыз, бүтәннәр күп. Шуның белән көчләре тигез түгел
шул. Ярый әле, әтисе бар. Бер чара тапмый калмас. Мәхмәт янә әтисенә сыйныфтагы хәлләрне аңлатып бирде. Бу юлы ул елап кайтмады, хәтта зарланып сөйләшмәде. Олыларча киңәш тотты:
– Әти, җавап табарга кирәк.
Әтисе азмы-күпме уйланып торгач:
– Татарның – барлыгы, сезгә калыр – ярлыгы! Шулай дип әйт, улым, – диде. Аннары үз-үзенә сөйләнеп куйды: – Вакыты килгәч, чынлыкта татарның барлыгын, асылын өйрәнерләр әле, әйеме, диген...
Мәхмәт әлеге сүзләрне мәктәптәгеләргә килеп әйткәч, тегеләр аптырап, телсез калды. Аннары үзара төрекчә чыш-пыш килеп киңәш тоттылар.
– Ни ди?
– Ярлык калыр, ди.
– Ярлык ни димәк?
– Яу! Нигә татарлардан ярлык кала?
– Беренче ишетүем.
– Белмим...
Чыш-пыш озакка сузылды. Чөнки ярлык сүзен моңа кадәр ишеткәннәре юк иде. Шул ук вакытта аның юк-бар сүз түгеллеген чамаладылар. Бәлки, өйләренә кайтып сорагач, аның госманлы чорыннан мәгълүм һичшиксез үтәлергә тиешле җитди «боерык», «фәрман» дигән мәгънәсен ишетү сагайткандыр? Ни булса булды, ханнарның, солтаннарның, хөкемдарларның боерык һәм фәрманын аңлаткан, төбе-тамыры «ярлыкагыл – гафу кыл»дан калыккан борынгы төрки «ярлык» сүзе телләрен тешләтте.
Хәер, Мәхмәт үзе дә сыйныфташларыннан читләшә төште. Әтисенең аңлатуларыннан соң аның күңел күзләре ачылып киткәндәй тоелды. Төрекләр, кытайлар, японнар, греклар, әрмәннәр дип йөргәндә, әллә каян гына татарлар калкып чыкты. Дөрес, моңа кадәр өйләренә никадәр татар килде, никадәр татарларга бардылар, исе китмәде. Өлкәннәргә ияреп
йөргән бала-чага өчен искитәрлек ние бар инде, ә хәзер менә, үзен шул татар дигән милләтнең кечкенә өлеше булганын аңлады. Әтисе аерым өлеш, әнисе аерым... Авылдагылар аерым... Барысы бергә татар. Бабалары исә аның, хәтта әтисе күрмәгән суык мәмләкәттән килгәннәр икән...
Мәхмәтнең мәктәптә укый башлагач, иң зур сөенече язарга өйрәнү булды. Һәр хәрефне тырыша-тырыша сырлый торгач, язуы шактый алга китте.
Ураза бәйрәме якынлашып килә, һәрвакыт бәйрәмләшергә Искешәһәргә, авылга кайтып киләләр. Ләкин юл мәшәкате-чыгымы куркыттымы, әллә әтисенең эшләре чыктымы, бу юлы Истанбулда гына калачаклар икән.
Бәйрәм якынлашарак әтисе:
– Әйдә, улым, син хәзер яза беләсең, бабаңа бәйрәм тәбрик картасы җибәрик. Бу бәйрәмдә кайта алмаганны әйтеп языйк, – дип, үзе белән ияртеп, урамга алып чыкты. Почтага юл тоттылар. Почта урнашкан урамны исә тәбрик карталары – открыткалар сатучы сәүдәгәрләр баскан. Нинди генә карта сатмыйлар, ике битлеләре бар, зурлары...
– Улым, үзең теләгәнне сайлап ал.
Кара малай тәбрик картасының берсен алды, кире куйды. Янә бакты. Сайлана торгач, күңеленә иң хуш килгәнен алып, әтисенә сузды. Тәбрик картасына инсанларга охшатып, матур итеп киендерелгән, елмаеп торган маймыл гаиләсе фотосы ясалган иде. Ата маймыл белән ана маймыл кочагында нәни маймыллар утыра.
Тәбрик картасын сайлагач, почтага керделәр. Мәхмәт шунда тәүге
тапкыр котлама язды. «Яраткан бабаем! Бәйрәм белән тәбрик итәбез! Без бәйрәмдә Истанбулда калабыз. Мин язарга өйрәндем.» Әлбәттә, әтисе ярдәм итте, адресны өстәтте. Анысы тәбрик картасы югалмасын өчен кирәк икән.
Бәйрәмнән соң берничә көн узды. Өйләренә почта килде. Йосыф бабай тәбрик картасы юллаган! Мәхмәт аны кулга алуга маймылларны танып алды. Икенче ягына бабасы аның язуы астына кызыл каләм белән өстәп куйган: «Тәбригегезне кире кагам. Болай тәбрикләү булырмы?! Сез безне маймыл гаиләсенә саныйсызмы әллә?!»
Мәхмәт һөнәрен бабасына күрсәтә алганга ничек горурланып-сөенеп кайткан иде теге көнне! Ә бабасы җавапка, кара, ничек ачуланган!
– И улым, борчылма, кеше картайган саен күп мәгънә чыгарта башлый. Син бәйрәм көнне көлсеннәр дип җибәрдең картаны! Бабаңны язуың белән сөендерәсең килде!
– Әти, маймыл булу начармы?
– Кешене хайван җиренә куйган кебек, диләр. Маймылларны циркларда уйнаталар. Шунда көләләр.
Бала бабасының нигә ачуланганын барыбер аңламады.
– Мин маймылларны бик яратам, әти.
Сүзгә әнисе нокта куйды:
– Әй, Йосыф бабай син уйламаган нәрсәне уйлар да табар... Йосыф бабай ул! Тәбрик картасын алып куй, улым. Дәресеңне кара.Аннары маймыллар исеннән чыкты. Чөнки Мәхмәт һич көтмәгәндә, бик күп нәрсәләрне оныттырачак хәлгә юлыкты. Сыйныфларында бөтенләй үзгә дөньядан ап-ак йөзле кызчык пәйда булды. Уку елы ахырына җитеп килгәндә, арнаут милләтеннән булган Албания мөһаҗирләре кызларын
мәктәпкә укырга җибәрде. Сары чәчле, кара күзле, кара кашлы, ак йөзле кызчыкны күрүгә Мәхмәт күңелендә бер якынлык хисен тойды. Әллә бүтән сыйныфташларына һич ошамавы, әллә курчак төсле бик матур, ягымлы күренгәнгә Мәхмәт аңар мөкиббән китте. Мөкиббән дип әйтү генә аздыр...
Аннары ак йөзле кыздан читтә торырга туры килде, чөнки җәйге
каникул вакыты җитте. Димәк, Мәхмәтне әти-әнисе туган авылларына һәм Искешәһәргә кайтарып куячаклар.

Мәхмәт Йосыф бабайның агач кашыкларын сата

Мәхмәтнең ике бабасы һәм ике үги әбисе бар: берләре авылда,
икенчеләре Искешәһәрдә яши. Алардан тыш авылда да, Искешәһәрдә дә абзыйлары, түтиләре әллә никадәр.
Истанбулдан Искешәһәргә кадәр поездда яки автобуста 5-6 сәгать
кайтыш. Төркиянең көнбатыш-төньяк тарафындагы Искешәһәр башка бик күп калалар кебек кулдан кулга күчеп торган борынгы кала. Җирләре римләрдән сәлҗүкләргә, сәлҗүкләрдән соң госманлыларга, алардан грекларга, греклардан кабат төрекләргә төшкән. XV-XVI гасырларда Госманлы империясенә нигез салучыларның эзен саклаган тарихи Сөүт җирләренә якын урнашкан һәм тау итәгендәге атлылар көчкә сыйган тар
урамнардан торган җыйнак кына кала. Шәһәрнең калкулыкта урнашкан өлешенә менсәң, дүрт ягын таулар ураткан тигезлек күренә, таулардан төшкән суларны җыеп, Пурсык елгасы ага...
Искешәһәр – XIX гасыр ахырында Төркиягә аяк баскан күп татарларның язмышын хәл иткән шәһәр. Дөрес, заманында бу кала күпкә кечерәк булып, тау итәгенә елышкан, Пурсык елгасы тигезлек җирләргә хуҗа булып аккан, җирле халыкка җәелеп урнашырга җай калдырмаган. Еллар узгач, елга ярлары тарая, менә шул судан бушаган биләмәләрне күчмәннәргә тәкъдим
итәләр. Тау итәгендәгеләр дә акрынлап аска төшә, шәһәр шулай тигезлеккә күченә. Татарлар исә шәһәр тирәсендә калудан баш тарта. Гаҗәпләнәсе юк, бердән елга буенда гел сазлык дияргә була, шуңа күрә тешләсә үтерә торган эре черкиләр мыжгып тора. Болар янында туган якларында җәй көннәрендә бызылдап теңкәгә тигән, тешләсәләр кычытудан башка зыян салмаган вак озынборыннарны сагынып искә алмалы. Җирле халык «сытма» дигән, Русиядән килгәннәргә «бизгәк» – «малярия» буларак таныш йогышлы чирне тарата торган ат башы кадәрле черкиләрдән ераграк торуың хәерле. Икенчедән, килгән-киткән адәмнәр белән тулы шәһәр нәселләрен йотар, юкка чыгарыр, аздырыр дигән уй куркыта.
Чит-ят илдә нәсел саклар өчен шәһәрдән ераграк китеп, аерым урын табып урнашу никадәр әһәмиятле икәнне аңламыйлармы әллә?! Ничек кенә аңлыйлар!
Бабаларыннан күчә килгән мул уңдырышлы, төшләренә кереп
сагындырган газиз туган җир туфрагын учларында кысып тотуны бары татлы хыял итеп яшәрләрме?! Юк, әлбәттә! Үзләре өчен нәселләре ерагайды, җирләре югалды, ди, киләчәк буынга яңадан табарлар!
Ләкин барыбер вакытлар узу белән елга шәһәр үзәгендә калыр, тормыш заманасына күрә корылыр, адәм баласы шуңа буйсыныр. Авылныкылар зурайган кала юлларын таптар, яңалар килә торыр, ризыкларын шунда табар...
Мәхмәтнең Искешәһәрдәге Йосыф бабасы Һөек авылында торган
Хәниф бабасы кебек җир белән шөгыльләнми. Авылда яшәгән чагында ук кәсебе тимерчелек булган, тишелгән самоварларны, комганнарны ямаган. Кайвакыт Истанбулдагы зәрканчы Рәфыйк абыйсы кунакка килгәч көлә- көлә, шул вакытларны искә төшереп, сөйләп утырырга ярата. Берсендә сүзен:
– Абый, хәтерлисеңме, әти ямаган самовар өчен миңа шәп эләккән
иде? – дип, нык кызык әйбер сөйләргә җыенгандай очынып башлап китте. Абыйсының елмаеп кына куйганын күргәч үпкәләгәндәй итте:

– Көлмә, мин бары тик әтинең эшләгәне бушка китмәсен өчен тырыштым.
Әтисе урынына Мәхмәт бабасы турында сораша башлагач кына сүзен дәвам итте.
– Ярый, ярый, хәзер сөйлим... Болай... Бабаң көне буе авылдагы бер кешенең самовары белән мәш килде. Әллә ничә урыннан тишелгән. Бик тырышты инде шуны ямап бетерергә. Әллә арып китте, әллә минем тик йөргәнне күрде, яңартып бетергәч илтеп бирергә кушты. Киттем, кулымда үзем кадәр самовар. Авылның икенче очына кадәр барып җиткәнче тирләп пештем, үзем уйлыйм. Әти сораган ике лира нәрсә инде ул?! Әти шулай әйбәт төзәтмәсә, Тимер абзыйга яңаны биш мәртәбә кыйммәткә аласы булыр иде. Биш түгел, ун тапкырга күбрәк чыгар иде акчасы... Әтинең
эшләгәненә ике лира бигрәк аз, дим. Әле илтеп биргәнне дә өстәсәң... Шулай хисаплый-хисаплый барып җиттем дә: «Әти биш лира сорады», – дип, ишегалдында йөргән Тимер бабай алдына самоварны китереп куйдым.
Мәхмәтнең әтисе энесен бүлеп кычкырып көлеп җибәрде.
– Син хисапларга яратасың инде! Ак күзлекләрне дә әйбәт ясаган идең!
Боларның нигә көлгәнен аңлап җиткермәгән Мәхмәткә, көлүләреннән бигрәк, алга таба ни булып беткәне кызык иде.
– Шуннан, Рәфыйк абый?
– Шуннан Тимер бабайның күзләре тәгәрәп төшә язды, һич көтмәгәндә,аяк киемен салды да шуның белән тотынды мине кыйнарга, көчкә ычкынып качтым. Артымнан аклы-каралы тавыш белән кычкырып калды: «Мин синең атаңны беләм, малай. Ул гомердә шуның кадәр сорамас! Синең атаң ачкүз түгел! Аның белән үзем сөйләшермен!»
Хөсәен бу юлы көлмичә, җитди итеп әйтеп куйды:
– Дөресе шул, әти һәр нәрсәдән канәгать, һичкемнән артык акча сорамас, биргән кадәр алыр.
– Аннары Тимер бабай өйгә килеп җитте, әтигә сөйләде.
Мәхмәтнең күз алдына кырыс бабасы килде. Рәфыйк абыйсын кызганып сорады:
– Бабай сине нык кыйнадымы? Абыйлы-энеле бер-берсенә карап куйды, әллә ничек, әтиләрен хурлап утыралар кебек. Ярамас болай.
– Юк, кыйнамады, үзе чыгарган җырларны гына әйтте.
Хөсәен янә көлеп җибәрде, Мәхмәт аптырап, абыйсына текәлде.
– Ник, әллә әтиең һич сөйләмәдеме? Синең бабаң шигырьләр чыгара. Самовар күтәреп йөргәндә. Менә тыңла:
Йосыф оста арбасын,
Этеп китә базарга.
Күп чалыша, аз казана,
Шөкер итә Ходайга...
Йосыф оста арба тарта,
Михнәт дисәң көн дә арта.
Базарларда сатыш юк,
Кайгы-хәсрәт алып кайта.
...Хәсрәт Йосыф бабайга шактый килгән шул. Кызы 8 яшьтә үлә, аннары 13 яшьлек улын эт тешли, шуннан тернәкләнә алмый мәрхүм була. Хатыны Мәхфүзә бишенче бала тапканда, якты дөньядан аерыла. Яңа туган сабый өч айдан соң күзләрен йома. Шулай итеп, олы улы Хөсәен 15, кече улы Рәфыйк 3 яшьләрдә чагында тол кала. 49 яшендә янә өйләнергә карар кыла. Күрше авылдагы төрекмән кызына – бик тә матур җырлый торган
Һавага. Кыз Һөеккә бер туйга килгәч, җырлавы белән күпләрне сокландыра. Хәтта заманында әле исән-сау Мәхфүзә әби бу кызны туйда күреп, олы улына килен итеп төшерергә кызыккан була. Сорасак, бирерләр микән дип, ахирәте белән серләшеп ала.
Йосыф бабай моны белгәндерме-юкмы, беренче хатыны үлеп, 7-8 ел узгач, нәкъ менә Һаваны әтисеннән хатынлыкка сорап бара ул.
Төркия төрекмәннәре кызларын болай гына биреп җибәрерме?! Юк, әлбәттә. Җирлек йоласы бар аның, «башлык парәсе» дип атала. Ягъни ата кеше кыз өчен акча сорый. Кем күбрәк бирә яки ул әйткән сумманы таба ала – кыз шуныкы. Һаваның әтисе куйган кыз бәясе – 500 лира. Заманасы өчен бик зур акча! Аз да түгел, ким дә түгел – бер өйлек акча! Бер ният тоткан икән Йосыф, кире кайтмас. Авылдагы өен сатып, икенче хатын ала. Һәм гаиләсе белән Искешәһәргә, татарлар күпләп урнашкан Шарһөек бистәсенә
күченә. Бакчалы, ике бүлмәле өйне кирага тота. Шунда ишегалдына үзенең аерым кечкенә остаханәсен кора.
Җәй көннәрендә Мәхмәтне дә шунда кунакка алып кайталар. Малайның иң яратканы – өй тәрәзәсеннән поезд юлы күренеп тора, пошкыра-пошкыра узган поездларны малай рәхәтләнеп күзәтә...
Йосыф бабай Искешәһәрдә эшсез утырмый, агачтан кашыклар, уклау- такталар, болардан тыш «дүдек»ләр – тимер сыбызгылар, тәнәкә тимердән шикәр кашыклары ясый һәм шуларны базарга алып барып сата. Мәхмәт кунакка кайткач, аны да базарга ияртте.
Малайның бабасына булышырлык тәҗрибәсе бар, шәһәр базарында үлән саткан иде бит бер тапкыр. Кычкырып-кычкырып сатып алучыларны чакырырга кереште:
– Агач кашыклар! Агач кашыклар! Янәсе базарга килүчеләр аның тавышын ишетеп, яннарына килсеннәр.
Кычкырып торуы бушка китми, ыгы-зыгылы базарда һәр нәрсәне күреп бетерермен, димә, шуңа күрә кычкырып чакырганнарга кеше күбрәк туктала. Шулай кычкырып торганда, намаз якынлашты. Бабасы бар әйберләрен оныгына әманәт итеп, мәчеткә китеп барды. Ул юкта уртача яшьләрдәге, ыспай гына киенгән хатын килде һәм агач кашыкларның бәясен сорады. Мәхмәт: «Оныттым, хәзер бабам килер, ул әйтер», – дип торалмый инде. Хатын көтеп тормас, кашык алмый китеп барыр. Уена килгән бәяне әйтте дә куйды. Ни гаҗәп, хатын янчыгыннан акчасын чыгарып, малайга
сузды, үзе теләгән кашыкны сайлап алды һәм юлын дәвам итте. Мәхмәт үзен әллә нинди зур эш кыргандай хис итте, эченә горурлык кереп утырды.
Горурлыктан бигрәк, тәкәбберлек иде, ахры. Бабасы килгәч, эшләгән акчасын аңар гаярь кыяфәт чыгарып сузды.
– Бабай, мин кашык саттым. Бер хатын алды. Менә акчасы.
Бабасының күзләре түгәрәкләнде, бер акчага, бер аңар карап сорады:
– Ничә кашык саттың?
– Бер.
– Бернеме?
– Әйе.
– Шуның кадәр акча алдыңмы? Өч кашык бәясе бу! Нишләдең син,
улым?! Артык акча алгансың! Гөнаһ!
Бабасының ачуы тәкәбберлеген типкәләп кенә калмады, таптап-таптап изде төсле. Оятыннан базардан чыгып качасы килде.
– Кая таба китте? Кая ул хатын, күрсәт миңа!
Мәхмәт хатын киткән якка төртеп күрсәтте, бабасы кабалана-кабалана шул тарафка чапты. Оныгының начар гамәлен төзәтергә, гөнаһтан йолып калырга йөгерде генә бабасы! Малай аны борчылып, дүрт күз белән көтеп алды. Ун-унбиш минут узмагандыр, кашык алган хатынга акчасының күп өлешен кайтарган Йосыф бабай кире килде.
Кызуы басыла төшкән, кәефсез басып торган оныгына тыныч кына
нәсихәтен бирде:
– Башка вакыт, үзең генә калганда, бәяне азрак итеп әйтсәң дә булыр. Улым, бәя күтәрәм дип, кеше хакына керсәң, бурыч җыярсың. Беркайчан бурычлы булып калырга ярамый! Аңладыңмы? Безгә бурычлы булсыннар, без бурычлы булмыйк!
Теге чакта, димәк, Рәфыйк абыйга менә ни өчен эләккән! Комсызлык, кирәгеннән артык бәя арттыру – кеше хакына керү, кеше алдау, бурычка бату икән!

(Дәвамы бар)