Алло, кем әле бу?! (дәвамы (2))

(Әсәрне башыннан МОНДА басып укыгыз)

***

Хөкем залына соңга калып, сылу гәүдәле, чибәрлеген югалтып
бетермәгән урта яшьләрдәге, чәчләренә чал йөгергән ханым килеп керде.
Суд инспекторы:
– Шыпырт кына, түтәй, шыпырт, процесс башланды, әнә теге рәттә урын бар, шунда утырыгыз, – дип, озата керешкә юл күрсәтте.
Кайгы чаткылары сирпелгән карашы белән ул бөтен залны айкап чыкты. Игътибары бер мизгелгә баш хөкемдарда тоткарланды. Аннан тимер читлек эчендә утырган тоткынны чамалап: «Улым», – дип әрнеп куйды. Баш судья залдагы тынычлыкны бозган ханымны күреп, ачу белән:
– Хөрмәтле пристав, нишләп эшне алып барырга комачаулыйлар,
ханымны буш урынга утыртыгыз, – дип, эшеннән бүленде.
Лариса Фёдоровна улы Юрага төбәлгән килеш кәнәфигә барып
урнашты.
– Дәвам итегез, галиҗәнап адвокат, – диде судья, ханымның урнашып беткәнен күреп.
Адвокат:
– Хөрмәтле суд, мөхтәрәм баш хөкемдар! Сүземне дәвам итеп, Сезгә тагын шуны җиткерәсем килә. Юра Дмитриевич Бориков яртылаш ятимлектә, зур мохтаҗлыкта үскән. Әнисенең ашханәдә табак-савыт юып тапкан хезмәт хакына көн күргән алар. Дөрес, Лариса Фёдоровна, соңга калып кергән хатын, шул була инде, вакыт-вакыт өстәмә эшләр дә ала. Әйтик, финанс мәсьәләсе китереп терәгәндә, подъезд да юа, кием-салым да тегә. Әлбәттә, тулы канлы тормыш алып барыр өчен ул гына җитеп бетми.
Өстәвенә, ата кешенең билгесезлеге, ни кызганыч, алименттан да бу гаиләне мәхрүм итә! Шул сәбәпле, Юра гаилә хәлен җиңеләйтү максатыннан, бик яшьли хезмәткә алына! Сантехник та, слесарь да ул, кирәк чакта фотограф та, әнисен, хатынын һәм билгеле инде, туачак баласын кайгыртып – заманы шундый хәзер – кануннарны боза торган кәсепләргә дә кереп китә. Тормыш
ихтыяҗы – үзе эшләгән СМУ ишегалдында хуҗасыз өелеп яткан тимер- томыр, техника калдыкларын да сораусыз-нисез алып китеп, металл кабул итү урынына тапшырырга мәҗбүр була.
Прокурор:
– Шуңа өстәп, төсле металлдан ясалган кыйммәтле чыбыкларны да телгә алырга онытмагыз, хөрмәтле адвокат!
Адвокат:
– Дөрес! Андагы кыйммәтле электр чыбыклары да юкка чыккан!
Хөкем ителүче бу җинаятьләрен тулысынча таныды! Һәм шул сәбәпле аңа карата мәрхәмәтле булуыгызны үтенәм! Яшь баласы булуын да исәпкә алсагыз иде. Тик менә үтерү мәсьәләсенә килгәндә... Гыйбаев чыннан да мәкерле, кулга да нык пычрак адәм заты булган! Иминлек саклау өлкәсендә хезмәт иткәндә, ул ришвәт алудан да, тикшерү изоляторында утырган арестантларны кыйнаудан, мыскыл итү ысулларыннан да тартынып тормаган! Шул сәбәпле аны вакытыннан алда эшеннән дә азат иткәннәр!
Аңлавымча, шул хөсетлеге, явызлыгы аның башына җиткән дә! Ул Юра Бориковка да бертуктаусыз басым ясаган, тимер-томыр тапшырып тапкан акчадан зур процентлар сораган, шантаж юлына баскан. Анасын юк итеп, үзен төрмәгә утыртып, хатынын көчләү белән янаган. Үзегез күрәсез, чыннан да, гаепләнүчене соңгы чиккә китереп тери ул! Аның урынында булсам, мин дә, башкалар да түзә алмас иде. Алла сакласын, әлбәттә! Күз алдына китерегез әле, мондый шартларда без үзебезне ничек тоткан булыр идек икән?
Прокурор:
– Бүлдерүем өчен, гафу итегез, адвокат әфәнде! Бу күрсәтмәләрегез сезнең гаепләнүчене хәлегездән килгәнчә яклауга гына нигезләнгән. Ә менә мин Гыйбаевның иминлек саклау органнарында эшләгән чордагы биографиясен тикшергәч, аны канәгатьләнерлек дип таптым.
Адвокат:
– Мин хәлгә ачыклык кертер өчен бирегә Гыйбаев эшләп киткән милиция бүлегенең кадрлар буенча мөдирен чакырдым.
Судья:
– Хөрмәтле пристав, Лобанов Андрей Михайловичны бирегә
чакырыгыз!
Хөкем залында тынлык урнашкан арада адвокат Хәкимуллин Бориковка борылып: «Гыйбаевны үтерүеңне танырга кирәк! Чын күңелдән үкенгән очракта, суд срогыңны шактый киметәчәк! Киреләнмә, зинһар, бөтен дәлилләр сиңа каршы», – дип пышылдады.
Бориковның усалланып, суырылып калган чыраеннан кара төсмерләр йөгереп үтте. Өметсез, явыз күзләр белән яклаучысына төбәлеп, ярсып, тешләре аша кысып чыгарып:
– Мин үтермәдем аны, гражданин адвокат! – дип ысылдады.
– Синең җинаятең тулсынча исбатланган, кирегә юл юк! Дөресен сөйләп, прокурор белән судьяны йомшартырга кирәк! Югыйсә унбиш елны чәпәп куячаклар!
Юра Бориков тешләрен кысып, башын аска иде. Бу мәгънәсез
яклаучы кисәген кайдан тапканнар икән? Яклыйсы урынга батырып утыра, дип уйланды ул. «Улым» дигән таныш тавыш ишетеп, чыш-пыш килеп утырган кешеләр арасына күз ташлады. Әнә аның әнисе туган көненә улы бүләк иткән ромашка чәчәкле күлмәген киеп килгән. Лариса бертуктаусыз күз яшьләрен сөртә-сөртә елап утыра. Язмыш аларны ике якка аерды да куйды. Бүген ул дөньяны читлек аша гына күзәтә. Каршысында кара кайгыга батып, күзгә күренеп картаеп баручы анасы изалана.
Авыр имән ишек ачылуга халык шул якка борылды. Приставка ияреп,култык астына папка кыстырган Лобанов түргә узды. Хөкем залында утыручыларның бөтен игътибары аңа юнәлде. Майор погоннары таккан тулы гәүдәле офицер фуражкасын сул кулына тотты, аның ярты башы тарак сорамас хәлдә – пеләш иде. Урта буйлы, калмык чырайлы Лобанов үзен тәвәккәлрәк тотарга тырышса да, биредәге йөзләгән караштан каушап калуы сизелде. Трибуна янына килеп терәлгәч, ул яулыгын чыгарып, тирләп
чыккан күз төпләрен сөрткәләп алды.
– Сез Лобанов Андрей Михайловичмы?
– Так точно, хөрмәтле судья!
– Сез Гыйбаев Илсур Габдуллович турында нәрсәләр әйтә аласыз?
Фәкать дөресен сөйләячәгегезгә ант бирегез!
– Ул безнең органнарда эшләгән чорда, ваша честь, үзен шактый гына тискәре яклардан күрсәтергә өлгерде. Шул сәбәпле, эшеннән дә вакытыннан алда китәргә мәҗбүр ителде.
Шулчак залдагылар арасында:
– Сафсата! Күрәсең, адвокаты сатып алгандыр! – дип ярсып кычкырган сүзләр яңгырады.
Судья тавыш иясен үткен күзләре белән халык арасыннан эзләп тапты да:
– Басыгыз әле, гражданин! – дип, әмер бирде.
Теге, өлкән яшьләрдәге әфәнде исә:
– Сез миңа әйтәсезме?! – дип, хөкемдарга карады.
– Әйе, хөрмәтле гражданин! Суд барышын өзеп, читтән кычкырып
утырырга сезгә кем рөхсәт бирде?!
– Мин! Мин хезмәт ветераны, эчке эшләр министрлыгында хезмәт
итеп, лаеклы ялга чыккан милиция сержанты. Кабахәтләрчә үтерелгән Гыйбаевның әтисе Габдулла булам. Карап торып, үземнең газиз улыма пычрак аттырмам! – дип ярсыды ул.
– Сезгә, гражданин Гыйбаев, кисәтү белдерәм. Әгәр тагын кабатлыйсыз икән, штраф салам! Суд барышына тоткарлык ясасагыз, бөтенләй үк чыгып китәчәксез!
Ләкин карт кеше:
– Сез, сез беләсезме кем? – дип кабат чәбәләнә башлаган иде, янәшәсендә утырган хәләл җефете туктатты:
– Җитте инде, әтәчләнмә, карт тинтәк! – дип, бабайның җиңеннән
тартып, урынына утыртты.
Шуннан соң гына судья шаһитка борылып:
– Дәвам итегез, Андрей Михайлович! – диде.
Белешмәләр бирергә килгән гражданин тамак кырып алды да сүзен дәвам итте:
– Бездә эшләгән чорында Гыйбаевның яклаучысыз калган адәмнәргә кул күтәрүе дә; гаепләре ачылмады дип, оешкан банда төркемнәренең абруйлы башлыкларын чыгарып җибәргәнлекләре дә, ришвәт алулары да мәгълүм булды. Элеккеге җитәкчебез аның кырын эшләрен ике-өч тапкыр томаласа да, инде вакытлыча тоткарланган хатын-кызларны да якынлык кыларга мәҗбүр итүе билгеле булгач, коллективка тап төшермәсен дип, тиз генә эшеннән азат итү хәстәрен күрде. Минем белгәннәрем әлегә шулар,
Ваша честь!
– Ай, җир бит, үзең белән бергә хезмәт иткән кешегә яла ягарга ничек телең әйләнә икән синең?! Бәдбәхет!..
– Гражданин Гыйбаев, җитте! Җитте сезгә! – дип, баш судья чүкечен какты. Ләкин карт кисәтүләргә колак салмыйча, ярсуын дәвам иттерде. – Башыгыз гына бетсә иде, ялган сүз сөйләгән телегез генә корыса иде, тәгәрәпләр генә үлсәгез иде!..
Янында утырган карчыгы:
– Утыр дим, урыныңа, карт дурак! Кеше алдында җүләрләнәсең! – дип өзгәләнсә дә, тегесе һаман ярсыды:
– Ябышма миңа, карт убыр, ябышма! Мин аларны югары судка бирәм, Президентка язам! Мин боларның барысын да иманга утыртмасаммы?! – дип җикеренде.
– Пристав, гражданин Гыйбаевны хәзер үк залдан чыгарып җибәрегез! – диде түземлеге төкәнгән судья. Балаларын югалткан Гыйбаевларны пристав сүз белән генә чыгып китәргә үгетләп караган иде, барып чыкмады.
– Кагылып кына кара! Сез ришвәтчеләргә управа тапмасаммы?! Сез караклар өерен төрмәдә черетмәсәмме?! – дип, янауга ук күчте. Ләкин таза гәүдәле, мускуллары кабарып торган суд хезмәткәре, үз эшен яхшы белә иде. Абзыйны култыклап алып, җайлап кына, ишектән чыгарып җибәрде. Әби кешенең: «Әйдә инде, карт тәре, монда алып килеп тә, мәсхәрә итмәсәң! Унбиш тәүлеккә утыртып куялар бит үзеңне!» – дип чәрелдәгәне генә ишетелеп калды.
– Тагын берәр дәлил өсти аласызмы, Андрей Михайлович?! – дип сорады судья, өзелгән утырышны ялгап китәр өчен.
– Тагын нәрсә әйтим инде? Шул... прокуратура казына башлагач,
җитәкчебез Гыйбаевны кабат үзенә чакыртып, «әгәр дә бүген үк үз теләгең белән эштән китәргә гариза язсаң, төрмәдән алып калам», – дигән тәкъдим ясады. Майорның бүтән юлы калмаган иде инде. Соңыннан җитәкчебезнең тырышлыгы белән аңа карата кузгатылган җинаять эше туктатылды. Миңа шул чорда, ул «эш» белән якыннан танышып барырга туры килде. Анда шантаж да, хатын-кызларны көчләү фактлары да бар иде! Тик ни сәбәпледер
зыян күрүчеләрдән гаризалар кермәгән! Кемнәрдер иренә фаш ителүдән, кайберләре Гыйбаевның үч алуыннан курыккан. Шул сәбәпле иминлек саклау органнарына чыгарга җөрьәт итмәгәннәр. Менә, шул турыдагы кайбер документларның күчермәләре бар, кирәк булса!..
– Пристав, алып бирегез әле, зинһар! Ә сезгә, Андрей Михайлович, үзегезгә тапшырылган вазифаны җиренә җиткереп башкаруыгыз өчен рәхмәт!
– Шулай зурлавыгыз өчен үзегезгә рәхмәт! – дип, пеләш башлы кадрлар бүлеге җитәкчесе киң итеп елмайды.
– Теләсәгез, хөкем барышын күзәтүне дәвам итә аласыз, ашыгыч
эшләрегез булса тоткарламыйбыз!
Кадрлар бүлеге җитәкчесе алгы рәттәге буш урыннарның берсенә барып утырды.
Судья адвокатка мөрәҗәгать итте:
– Хөрмәтле Әмир Шамилович, тагын әйтер сүзегез бармы?
– Әлегә юк.
– Алайса, сүзне гаепләү ягына – прокурор Артём Михайлович
Самокуровка бирәм.
Чәчләрен кыска итеп алдырган, көр чырайлы, таза гәүдәле, урта буйлы, подполковник погоннары таккан офицер торып басты. 

– Хөрмәтле суд! Хөрмәтле судья! Безнең гаепләнүче СМУ ишегалдындагы гөнаһларын таныды. Ләкин бөтен дәлилләр аңа каршы булса да, төп җинаятен, ягъни Гыйбаевны үтерүен кире кага! Үзегез күрдегез, аның машинасындагы кан таплары, тентү вакытында табылган көмеш чәркәләр дә Гыйбаевныкы. Ягъни, Илсур Габдулловичның әтисе дәлилләгәнчә, чәркәләр астына да Г.И.Г. дип уеп язылган. Ягъни Гыйбаев Илсур Габдуллович абривиатурасы икәнлеген аңлыйсыз! Хәзер, хөрмәтле судья,
мин сезгә тагын бер төпле дәлил китерәм. Мөхтәрәм сәркатип, кадрларны экранга күрсәтегез әле! Рәхмәт! Менә бусы үтерелүче торган йорт. Аның каршысында гына Финнадзор бинасы. Бу идарәнең һәрбер чатына камералар куелган. Менә кулына азык-төлек пакеты күтәргән апа кибеттән кайтып кереп китте. Камерадагы сәгатькә дә игътибар итегез! 17 март, 18
сәгать 21 минут! Хәзер игътибар! Менә бу тилергән кеше кебек атылып чыккан адәм – гаебен бертуктаусыз кире кагучы Бориков Юрий Дмитриевич галиҗәнаплары! Әнә ул үзенең «Лада» машинасына утырып, ишегалдыннан чыгып сыза. Сәгать 18 дә 23 минут. Үзегез күрәсез, гаепләнүченең канга батып чыгуы, Гыйбаевның үтерелгән вакытына туры килә! Плюс-минус
егерме-егерме биш минут эчендә җинаять кылынган. Күзе-башы акайган Бориков азык-төлек күтәреп, үз катына менеп баручы апаны да читкә бәреп төшеп киткән. Канга баткан адәмне күреп, коты оча мескеннең! Ул ханымның үзен бирегә чакыртырга рөхсәт итегез.
Судья:
– Фамилиясе ничек?
Прокурор:
– Закирова Гайшә Галиевна!
Судья:
– Әйе, заявкада ул күрсәтелгән. Чакырыгыз, пристав!
Өлкән яшьтәге апа шикләнеп, як-ягына каранып, сак кына түргә атлады.
Борчыла да, курка да иде, күрәмсең.
– Сез Гайшә Галиевнамы?
– Әйе!
– Яхшы! Паспортыгызны приставка бирегез, үзегез мөнбәр артына басыгыз!
Түтәй сак кына килеп басты. Кул сумкасын ачып, сизелер-сизелмәс калтыраган куллары белән аннан төенчек чыгарды. Аны сүтеп, документын приставка сузды. Үзе, тагын ниләр булыр икән инде дигән кебек аптырап тора башлады. Читлек эчендә утырган гаепләнүчегә дә күз чите белән генә караш атып алды. Судья паспортны тикшереп алганчы күп булса ун-унбиш секунд вакыт үткәндер, тик Гайшә түтәйгә озын-озак минутлар үткәндәй
тоелды.
– Сез, Гайшә Галиевна, биредә кемне булса да таныйсызмы?
Шаһидә ханым туры карамаска тырышып, Бориковка ымлады:
– Аны беләм!
– Кайдан һәм ничек таныш сез? Каушамагыз, барысын да исегезгә
төшереп, җентекләп сөйләгез!
Апа кулындагы кулъяулыгына кирәксә-кирәкмәсә дә, учларын сөрткәләп, авыр сулап куйгач:

– Ул көнне мин, күрәчәгемә каршы, кибеткә генә чыккан идем. Чәй
эчсәң – сөте, май яксаң – ипие кирәк, дигәндәй… Ризыклар тутырылган ике биштәремне күтәреп, үзебезнең катка күтәрелә башладым. Көтмәгәндә, котны очырып, күзе-башы акайган, күлмәкләре канга баткан берәү мине читкә бәреп, ук кебек аска атылды. Үзе тагын йөзен яшерергә теләп, канлы учлары белән битен каплады. Нәрсә булды соң әле бу дип югалып калып,
лыпылдап, баскычка утырдым. Күпмедер вакыттан һушыма килгәч, башым да эшли башлады. Тукта, кабат килеп кереп, минем белән дә берәр хәл ясый күрмәсен тагын дип, өскә атладым. Үзем ухылдап менәм, үземнең күзләремә кызыл таплар калдырган ботинка эзләре ташлана. Кан тамчылары Илсур энекәшләр ишегенә барып тоташа. Бөтен куркуымны җиңеп, яртылаш ачык ишектән эчкә керсәм, авызымны ачып, «Илсур, энем», дип әйтергә өлгермәдем, идәндә канга баткан килеш үзе ята. Кан идән буйлап җәелгән. Бөтен җир кып-кызыл инде менә! Өнем китеп, тиз генә чыгып шылдым! Үз фатирыма кергәч тә, бик озак тынычлана
алмадым! Еларга да, нәрсәдер кылырга да көчем юк! Тик шулай да кеше үтерелгән, ни булса да эшләргә кирәк бит инде! Ниһаять, үз-үземне кулга алып, «02»гә шалтыраттым. «Срочно, мәйтәм, шул-шул йортка, шул фатирга килегез, күршене үтергәннәр», – дим. Аннан соң да әле тынычлана алмыйча, бөтен гәүдәмне калтырау алды, эчемә курку керде. Ишегемнең ике биген дә ныклап бикләдем. Аллам сакласын, килеп, мине дә суеп чыкса! Менә булыр аннары! Ярый әле, бәхеткә, сиреналар кычкыртып, ашыгыч ярдәм һәм милиция машиналары килеп җитте. Мине
дә чакыртып, сорау алдылар. «Күрдем, мәйтәм, машинасына утырып качты, мәйтәм! Бөтен өс-башы, кулларына хәтле канга баткан иде, дим. Шуннан соң гына өйгә чыгарып җибәрделәр. Күз алдымнан китми генә бит канга батып яткан Илсур күрше. Килә дә баса, килә дә баса инде менә! Ничек инде шулай чебенне үтергән кебек кенә кеше җанын кыярга була икән ул? Әти-әнисе, туганнары бала кайгысыннан яналар да, көяләрдер инде. Аллам сакласын! Әй, хәзерге яшьләрне... Нәрсә җитмидер инде аларга. Аптыраган!
Апа тагын берәр нәрсә сорарлар микән дип, судьяга текәлде. Судья аңа:
– Яхшы, Гайшә Галиевна. Рәхмәт Сезгә! Хәзергә утырып торыгыз! – дигәч, шаһидә трибуна артыннан чыгып, гаепләнүчегә күз кырые белән карый-карый, урындыклар тарафына юнәлде. Судья башын борып:
– Сүзегезне дәвам итегез, прокурор әфәнде! – диде.
Прокурор:
– Үзегез күрәсез, Бориков белән Гыйбаев конфликтка керәләр. Илсур Габдуллович яный, хатынына, әнисенә зыян салу, юкка чыгару, үзен төрмәгә олактыру белән куркыта. Алар арасындагы низаг куерганнан-куера бара. Илсур Гыйбаев СМУ ишегалдында урлау күренешләре төшерелгән видеоязмаларны күрсәткәч, гаепләнүче үзенең тулысынча килеп капканлыгын аңлый. Һәм бу язмаларны кулга төшерергә һәм шантажистны юкка чыгарырга тели. Дошманын үтереп ташлап, компроматларны күпме
генә эзләсә дә, табалмый ул. Шулай да кул астына эләккән көмеш чәркәләрне чәлә! Менә алар! Бориков фатирында үткән тентү барышында табылалар! Үзегез күрәсез, бер җинаять тагын да вәхширәген китереп чыгара. Нәтиҗәдә, иминлекне саклау органнарына егерме еллап гомерен биргән офицер үтерелә! Ә җинаятьче үзе – тимер читлек эчендә. Аның кара эшләре
тулысынча исбатланган! Ваша честь, Бориков Юрий Дмитриевич үзенең гаебен тулысынча танымады, тикшерү органнары белән хезмәттәшлеккә бармады. Үтерүен бертуктаусыз кире какты. Һәрберебез ялгыша, ләкин ахмаклар гына үз ялгышын танымый, дигән Конфуций. Барысын да искә алып, ягъни тимер-томыр урлаулары өчен өч ел, кеше үтергән өчен шуңа
өстәп унбиш ел бирүегезне сорыйм!
– Рәхмәт, иптәш прокурор! Ә сез ни әйтерсез, хөрмәтле адвокат әфәнде? Сүзегез бармы?
Яклаучы Хәкимуллин авырлык белән урыныннан күтәрелеп, «Бер генә секунд», – дип, Бориковка таба борылды. Аны һаман да кеше үтерүен танырга үгетләде. Гаепләнүче аңа ләм-мим, бер җавап та бирмәде. Аның өчен барысы да билгеле иде инде. Адвокат ни әйтергә икән, дигәндәй, җирән сакалын тарткалады.
– Хөрмәтле суд, хөрмәтле баш судья! Юра Бориков тулысынча булмаса да, өлешчә үзенең гаебен таныды. Гыйбаевның аңа карата шантаж ясавын, янауларын да, аннан гаепләнүченең сабый баласы да булуын искә алып, гадел карар чыгаруыгызга өмет итәм! Өстәвенә, мин яклаган гражданин моңа кадәр бернинди дә җинаять кылмаган. Игътибарыгыз өчен рәхмәт! – дип, сүзен төгәлләде.
– Шулай итеп, суд тикшерүе тәмам! Бориков Юрий Дмитриевич, әйтер сүзегез бармы? Булса, рәхим итегез!
Гаепләнүче теләр-теләмәс кенә урыныннан торды.
– Әнкәй, ышанма беркемгә дә, мин үтерүче түгел, кайгылар китергәнем өчен гафу ит! – дип әрнеп кычкырды да, кире урынына утырып, йөзен учлары белән каплады.
Хөкем сәркатибе:
– Басыгыз, суд карар чыгарырга кереп китә! – диде.
Залдагылар үрә катып озатып калдылар. Зур тетрәнү кичергән Лариса Фёдоровна гына:
– Улым, балакаем! – дип, шул якка омтылды.
Ләкин аның юлын суд приставы кисте:
– Ярамый, гражданка! Ярамый! Тәртип бозмагыз, хәзер үк урыныгызга барып басыгыз! – дип, кулыннан тартты.
Олы кайгысыннан сыгылып төшкән хатын гына:
– Минем бердәнберем, балам бит ул! – дип өзгәләнде.

***

Судтан соң Бориковны вакытлыча тоткарлау изоляторында озак бикләп яткырмадылар. Этап белән Пермь өлкәсендәге зонага озаттылар. Аның өчен күңелен өшеткән соры, шыксыз төрмә тормышы башланды. Башка тоткыннар белән бергә, куллары богауланган килеш махсус вагоннарга керттеләр. Элекке чорлардагыча сансызлап, мал-туар төяп йөртә торган
ук булмаса да, вагоннар җинаятьчеләр өчен махсус җайлаштырылган. Плацкарт вагонның коридоры буйлап тезелгән ян урыннар купедагылары кебек үк алып ташланган, дүртәр ятагы тимер рәшәткә белән бүленгән.Шуның эченә үткәч кенә рәшәткә аркылы тимер богауларын салдырдылар. Ул тимер беләзекләрне бәдрәфкә барганда, кабат кидерәләр. Юраны язмыш кызганмады. Ярмәкәев юраганча, уналты елга зинданга ябуга ирештеләр. Яңа туган сабыен да күрмәгән көе, әнисе белән яшь хатынын кара кайгыларга салып, бүген ул рельсларга бәрелеп тыкылдаган корыч көпчәкләрнең ялыктыргыч көен тыңлап, тирән уйларга бирелеп бара. Ошбу халәттән котылу чарасы да юк. «Тыкы-тыкы так, тыкы-тыкы так...» Әлеге тавыш аның күңелен айкый. Колакларыңны мендәр белән томаласаң да, күзгә йокы керми. Әнә, бер төркем зэклар каяндыр аракы юнәтеп, тозсыз сүзләр сөйләшәләр, хихылдашып, мәгънәсез көлешәләр. Бигрәк тә озын
буйлы әйдәманнарының тавышы аерылып тора. Ул, күрше-тирәгә урнашкан тоткыннар да ишетелерлек итеп, кем икәнлеген алдан ук белсеннәр дипме, кычкырып, гайрәт чәчә. Үзенең зонага беренче генә баруы түгеллеген, дөнья күргән, тәҗрибәле зэк икәнлеген искәртә.
– Күрше кварталда безнең бараклардан ун-унбиш минутлык юл инде. Шактый гына бай, олыгаеп барган бер түтәйнең ире йорт-җир, бакча- акчаларын калдырып, теге дөньяга китеп барган. Ну, братва, займись, дигәч, уйладым да, «нишләп әле карт чувиханы куандырмаска», дим. Кемнедер талагандагыча тиз генә казённый йортка да эләкмисең. Алындым бу эшкә. Театр-рестораннарга йөртәм. Акчаны бурычка дус-ишләрдән алып торам. Шуннан, малай, балда-майда йөзә башламыйммы?! Тәмам кеше кыяфәтенә кердем, өс-башым бөтенәйде, иркәли-назлый бу. Ял йортлары, сәяхәтләр дә аның исәбеннән. Ә мин әкрен генә түтәемнең банктагы акчаларын барлыйм! Җитәрлек икән! Аңа охшаган бер ханымны бу эшкә ялладым, имзасын килештереп куярга гына озаграк өйрәнде. Үзе кунакка киткәч, паспортын
алып, бушаттык без тегенең кесәсен! Чыгып тайдым карт зиначыдан яшь фахишәләр янына. Ике атнадан артык җәннәттә яшәп калдым әле. Зур суммалар тиз бетә икән ул, күңелеңне һуш тотып яшәсәң. Акчам бетеп ятканда гына, саунадан, мәткәләр белән уйнашып яткан җирдән эзләп таптылар мине тәртип сакчылары...
– Дурак, шул хатын җилкәсендә тыныч кына, рәхәтләнеп яшәсәң инде!
– Холкым андый түгел шул минем, братцы – каядыр ашкына, маҗараларга тартыла.
Әйтерсең, кешелегеңне суырачак төрмәгә түгел, иптәшләре белән БАМ төзергә китеп бара. Кайберләре үзләренең гражданкадагы зимагурлыклары белән мактана, икенче берләре хатын-кызлар белән булган маҗараларын сөйли. Болар арасында фатир караклары, кесә кисүчеләр, наркотиклар сатып тотылганнар да, якыннарына, хатын-кызларга кул күтәргән, чит кешеләргә тән җәрәхәтләре салган адәм актыклары да бар. Юраның күңелен кабат шом биләп алды. Эчке тоемлавы, тикшерү изоляторында
утырганда көчәйгән сиземләве аны сак булырга кисәтә. Шул халәт аңа йә якыннары, йә үзе белән буласы күңелсез хәлгә кабат ымлый башлый. Бүген дә таныш халәт аны күңел борчуларына салды... Юраның үз эченә бикләнеп, беркем белән дә аралашмый баруын, төрле сортлы җинаятьчеләр кавеме үзенчә аңлый башлады. Алар фикеренчә, ул йә бер мескен, йә бер авыл гыйбады, йә ниндидер гөнаһлары өчен рәнҗетелгән бәндә булуы мөмкин. Күршесендәге бу шау-шулы төркем аңа сүз катып,аракы эчәргә дә тәкъдим ясап карады. Бориковның барысын да кире кагуы теге адәми затларда тагын да ныграк шик уятты. Каян аңласыннар, ди, аның нинди кайгыларга батып, янып-көеп барганлыгын бу кешелекләрен югалта баручы, йә бөтенләй югалтып бетергән затлар? Аларның эчеп, тәрбиясез сүзләр, анекдотлар сөйләшеп, акырып-бакырып баруларын кызыл погонлы хәрбиләр дә ишетмәскә, күрмәскә тырыша. Вакыт-вакыт,
өлкән командирлары күренгәндә генә: «Разговоры! Отбой!» – дигән
булып, эш күрсәтеп ала. Бу битарафлыкның сәбәбен вагон-камерадагылар күптән төшенеп алган. Кызыл погонлылар биредә үзләренә файдалы бизнес ачкан. Зонага баручыларга өч-дүрт тапкыр кыйммәтрәк бәягә аракысын да, закускасын да, наркотикларны да табып биреп тора – акчаң гына җитсен! Күршеләре эчкән саен шапырына, үзләрен бу вагонның кендеге дип саный, теләсәләр, имеш, дөньяның астын-өскә әйләндереп ыргытырдай булып гайрәтләнеп, сөйләнеп баралар. Дөрес,
кубрикның икенче ягында боларга капма-каршы булган кавказлылар да урнашкан. Дәрәҗәләрен белеп, акырмый-бакырмый гына, хәтта әйтергә кирәк, шыпырт кына гәпләшәләр. Вакыт-вакыт рус теленә күчеп алганда ишетелеп киткән сүзләренә караганда, иректә калган ниндидер проблемаларны чишү турында сүз алып баралар кебек.
Юра Бориков эченнән генә: «Нинди бердәм, чагыштырмача тәрбияле халык! Берсен генә рәнҗетеп кара, дивар кебек шундук каршыңа басачаклар!» Аларга карап, ул үзенең дә дагъстанлы, кавказлы булмавына гомерендә беренче тапкыр үкенеп тә куйды.

***

Кичкырын аязып җибәрә, кояшы да елмайгандай итә, ләкин икенче көнне таң белән үк, көтмәгәндә, кабат болытлар килеп чыгып, күкне томалый, бертуктамый яңгыр ява да ява, коя да коя. Ял итүчеләр шөбһәләнеп, күзләрен янә өскә кургашындай авыр болытлар йөзгән күккә төбәде, томан астына качкан кояшны күрүдән өметләре өзелгән иде. Менә өч көн тоташ рәхәтләндерә генә яңгыр Кырым җирләрен. Өстәвенә, диңгездә давыл кубып, төбендәге өшеткеч салкын суларын өскә калкыткан, диләр. Әле һава шартлары яхшырып китеп, коенырлык җылынсын өчен генә дә кабат
өч-дүрт көн көтәргә кирәк. Приюткин Ялтадагы ял йортының балконына иртә таңнан чыгып басып, каршы ярлары күренмәгән иксез-чиксез дәрьяга карап торырга, төрле агач-үсемлекләрдән һәм, әлбәттә инде, Кара диңгездән бөркелгән хуш исне, җилне тирән итеп, күкрәкләрен тутырып суларга ярата. Яр буйларын, тирә-юньне, шулай ук алар урнашкан пансионат мәйданын
кипарис, көньяк нараты, дәфнә, гранат һәм башка күп төрле куаклар бизи. Бүген дә ул, гадәттәгечә, иртә таңнан торды. Илаһилыкка карап, күз рәхәтләндерергә дип, балконга чыгып басты. Ниһаять, болыттан арынган зәп-зәңгәр күк йөзен, диңгез өстендә уйнаган кояш нурларының галәмәтен күреп, җиңел сулап куйды: «Рәхәтләнеп, су керәбез икән бүген!»
Ул изрәп йоклап яткан, одеялы идәнгә шуып төшеп, бөтен гүзәллеге ташып торган Натальясының өстен каплады да юыну бүлмәсенә кереп китте. Ярты сәгатьләп вакыт үтмәгәндер, хәрби офицер киенеп-ясанып, урамга чыгып, Ялта портына таба төшеп китте.

 Дмитрий Усадович иртүк торып, шулай саф һава сулап йөреп, ошбу гүзәллекләр белән хозурланып кайтырга ярата. Причалдан кармак ыргытып утырган балыкчыларның да хәлен белешә, балыкларның иртәнге кояш нурында көмеш кашыктай ялтыраганын да күзәтеп тора. Инде бирегә беренче кат кына килүе түгел аның, ялы беткәч күңелсезләнеп кайтып китә
дә, ел саен ук булмаса да, сагынып кабат килә.
Кырым – Кырым шул инде! Юкка гына бу җирләр өчен бертуктаусыз чордан-чорга сугышлар бармаган. Төрекләр дә, греклар да, кырым татарлары да, инде килеп руслар белән украиннар да баш булган биредә.
Җәннәт кебек илаһи биләмә инде изге Кырым!
Дөрес булса, бу җирлек татар ханнарының ял итү урыны булып, исеме дә җисеменә туры китерелеп, Ял итә дип кушылган, шулай әйтелә торгач, кыскартылып, Ялтага әйләнгән дә куйган, ди.
Бөек язучылар Чехов та, Толстой да һәм башкалар да бирегә килеп, сәламәтлекләрен ныгытканнар. Приюткин кебек табигый гүзәллеккә мөкиббән китеп сокланып йөргәннәр.
Иртәнге сигезләр генә булса да, бүген дә Ялта көндәлек тормышы
белән ыгы-зыгы килә, самавыр кебек кайный башлаган инде. Диңгез портына килеп туктаган катер, баржалардан җиләк-җимеш, яшелчә сату пунктларына йөк машиналары төяп алып китә. Диңгез буе урамына урнашкан кафе-рестораннардан чыккан борщ, шурпа, болгар борычы исләре саф һавадан киңәйгән үпкәгә тула, тамакны кытыклый. Өстәвенә, шул тәмле исләргә кыздырган ит, шашлык, кәтлит исләре дә кушылып, күңелне нык ымсындыра. Сәгать тугызда туклану урыннары, сәүдә нокталарының барлык ишекләре дә ачыла. Кайтышлый Наталья белән үземә яшь бәрән итеннән пешерелгән сусыл шашлык алырга туры килер дип, фикер йөртеп алды ул. Хәзер аның бөтен уе – тау башына күтәрелү.
Фуникулёрга утырып менеп, зур биеклектән Ялта каласына күз саласы килә аның...
Диңгез порты буйлап йөрүләре күңеленә һуш килә Дмитрий
Усадовичның. Натальясы белән чыкса гына бөтен кәефе кырыла:
әйдә бусына керик, әйдә тегесенә сугылыйк инде, дияр... Кичә анда
импортный ботинкалар сатканнар да, ике көн элек вокзал янындагы кибеттә француз күлмәкләре китергән булганнар икән дип, җиңеннән сөйри башлар. Каян туа диген генерал гаиләсендә шундый әрсез, мал җанлы бала. Инде җыйган чүпрәк-чапраклары, ыштан-күлмәген, туфли- ботинкаларын санасаң, бөтен ротаны киендерерлек! Ун гомере булса да, киеп туздырып бетерә алмаячак! Соңгы вакытта Дмитрий Усадович, гомумән, берәр сәбәп табып, йә авыруга сабышып, кунакханәдә генә кала,
йә бичәсе сизмәгәндә шыпырт кына үзе чыгып сыза. Әнә, бүген дә ул йоклап калды... Китәр иде ике дә уйламыйча, ташлап чыгып китәр иде. Күңеле, холкы белән ул бала чагыннан ук тынычлык эзләгән, тынычлык яраткан Ходай бәндәсе! Бичәсенең ата-анасы кызганыч – уллары урынына күрәләр бит аны! Үзен тудырган заттан ана җылысы ала алмаган адәмгә Мария ханымның күңел җылысы бик зур бүләк иде. Сүз дә юк, хатын белән аерылышудан алачак генерал погоннары да соңгы рольне уйнамый калмады, шул карьера нияте дә бәйләп тота торды. Менә хәзер Натальясы белән Ялта урамнарына чыккан булса, күрер иде микән порт янындагы гүзәл табигатьне! Күрер иде, әлбәттә! Тик бертуктаусыз күңеленә тиеп барган хатын янында ошбу гүзәллек белән ләззәтләнә генә алмас иде. Кара син биредәге төрле төстәге розаларны! Ак төстәгесе үзенчә, кызылы, алы бөтенләй башкача хуш ис бөрки. Бу хушбуйларны тел белән дә, җыр белән дә аңлатып булмас! Парктагы түтәлләрдә төрле гөлләр гөрләп чәчәк
атып утыра, георгиннар, алтын чәчәкләр, тырнак гөлләр, дисеңме. Хәтта пионер галстугын хәтерләткәннәре дә бар. Кып-кызыл тамчыларны ничек атыйлардыр инде, шуларны күреп, күңеле сөенә аның. Ял итүчеләрнең мондый хушбуйдан башлары әйләнә хәтта! Җирле халык кына әллә ни игътибар итми бу илаһилыкка, әллә бар, әллә юк – алар өчен гадәти күренешкә әйләнгән инде ул.

(Дәвамы бар)