Россиядә халык санын алу тарихы

ТАТАР ХАЛКЫ ҺӘМ АНЫҢ ТӨРКЕМНӘРЕ
(XVI – XVII ГАСЫРЛАР)
Бүгенге Россия җирләрендә беренче җанисәпне Алтын Урда хакимияте оештырган. Урта гасырларда ул салым җыю, шул рәвешле дәүләтнең көчен һәм куәтен арттыруга хезмәт иткән. Алтын Урдада, шул исәптән Болгар һәм Урыс олысында, гомум халык санын алулар 1246-1259, 1273 һәм 1287 елларда уздырылган. Бу хакта мәгълүмат рус елъязмаларында сакланып калган.
Алтын Урда таркалгач, Мәскәү дәүләте XVI – XVII гасырларда бу традицияне дәвам иткән, ләкин җанисәп илкүләм түгел, аерым төбәкләрдә генә уздырылып, махсус кенәгәләргә («писцовая книга») теркәлгән. Алар төрле: җирне исәпкә алу, җир биләмәләрен бүлеп бирү һәм аларны рәсмиләштерү, халык санын теркәүгә бәйле
кадастр хезмәтен үтәгәннәре дә, нотариаль-юридик хокуклы теркәү документлары, мәгълүмати белешмәлекләр рәвешендәгеләре дә бар.
1552 елны Казан каласы егылгач, төбәк белән идарә итү өчен Мәскәүдә «Казан ызбасы», аннары Казан сарае приказы төзелә. Аның карамагына элекке Казан һәм Хаҗитархан, ә 1590 еллардан соң Себер ханлыклары җирләре тапшырыла. 1637 елны Себер сарае приказы төзелгәч һәм элекке Әстерхан (Хаҗитархан) ханлыгы җирләрен Илчелек приказына тапшыргач, Казан сарае приказы карамагында Урта Идел, Мещера, Урал (Уфа өязе) һәм Түбән Новгород төбәкләре кала. Шушы идарә системасы 1708
елны Россиядә губерналар оешканчы саклана.
Кызганычка каршы, шушы төбәкләрнең тарихы һәм көнкүрешенә караган барлык документларны үзенә туплаган Казан сарае приказында берничә тапкыр янгын чыга, 1737 елны ул тулысынча янып бетә. Җанисәп кәгазьләренең дә бер өлеше генә сакланып кала.
Бу текстлардан киңкырлы тарихи мәгълүмат җыярга мөмкин. Төбәкнең икътисади үсеше, колонизацияләү барышы, эчке миграция, дәүләтнең төрле катлам вәкилләренә, җирле халыкларга карата сәясәте, җирләрнең хуҗалык ягыннан үзләштерелү барышы, авылларның урнашуы, аларда яшәгән кешеләр саны, гомумән, җирле җәмгыятьнең социаль структурасын ачыклау һ.б. шундыйлардан.

Казан егылгач яңа хакимият, идарә эшен җайга салу өчен, ханлык җирләрен ике өлешкә аера: Иделнең сул як ярындагы җирләр Казан өязе дип, ә сул яры биләмәләре (Тау ягы) Зөя өязе дип атала башлый, соңрак аларга өченче – Чабаксар өязе өстәлә.
XVI гасырның икенче яртысы – XVII йөздә җир бүлү һәм җанисәп кебек чаралар дәүләт тарафыннан егермеләп тапкыр уздырыла. Биредә хакимият гел тикшереп, халык санын алып торган икән дип уйларга нигез юк. Эш шунда ки, 1646 елга кадәр Мәскәү дәүләтендә хөкүмәт салымны кешегә беркетелгән җир мәйданыннан чыгып билгеләгән. Идел-Чулман төбәген колонизацияләү актив, еш кына дулкын-дулкын барган. Баш күтәрүләр вакытында үзәк өязләрдән йомышлылар (гаскәриләр) күпләп күчерелгән, аларны җир биләмәләре белән тәэмин итәргә, чиркәү-монастырьларга патша биргән яңа җирләрнең чикләрен билгеләргә, күченгән крестьяннар урнашкан урыннарны ясак салу өчен теркәргә кирәк булган. Димәк, биләмәләр бирү һәм теркәү
материаллары бер үк вакытта кешенең җиргә хокукын раслаучы, шулай ук салым түләү күләмен һәм халык санын билгеләү кәгазе хезмәтен үтәгән. Әйтик, Урта Идел төбәгендә шундый масштаблы җир бүлү 1591-1592 елларда башкарылган, әмма документлары сакланмаган.
Сакланганнарының иң борынгылары – Н.В.Борисов-Бороздин, Д.А.Кикин һәм аларның хезмәттәшләре тарафыннан 1565-1568 елларда Казан һәм Зөя өязләрендә, кирмәннәрдә, шәһәрләрдә, монастырьларда уздырылган халык санын теркәү документлары. Бүгенге көнгә Казан өязе буенча төзелгән документларның өч күчермәсе билгеле, алар өлешчә төрле елларда дөнья күрде. Бу кыйммәтле чыганакның өч күчермәсен дә берләштергән иң тулы текст 2006 елны Д.Г.Мостафина тарафыннан әзерләп бастырылды (Писцовое описание Казани и Казанского уезда 1565–1568 годов: публикация текста. Казань, 2006. 660 с.).
Зөя өязе буенча кулъязма 1909 елны (История Татарии в документах и материалах. М., 1937. Сс. 97–98, 189, 221), ә Зөя һәм Лаеш шәһәрләре буенча иң тулы текстлар 2002 елны (Города России XVI века: материалы писцовых описаний / изд.
подг. Е.Б. Французовой. М., 2002. С. 337–394) дөнья күрде.
1597–1600 елларда элек төзелгән җирбиләү тасвирламаларына тикшерү уздырган (дозор кенәгәләре) статистик чара уздырыла, ул баш күтәрүләргә бәйле халык саны кимү яки башка төбәккә күченү нәтиҗәсендә буш калган авылларны ачыклау максатын
куя. Билгеле булганча, Идел-Чулман төбәге җирләренең төп өлеше дәүләт карамагында булып, бер өлеше патшаның шәхси җирләре буларак теркәлә (дворцовые земли). Шушы «дозор» статистик ревизиясе документларыннан 1599/1600 елны Казан өязендәге
патша җирләрен, авылларын, крестьяннар кишәрлекләрен тасвирлаган күчермә бастырылды (Писцовые материалы дворцовых владений второй половины XVI века /
сост. Е.И. Колычева, Н.П. Воскобойникова. М., 1997. С. 209–246).
1602-1603 елларда Иван Болтин җитәкчелегендә төркем Казан өязендә, Фёдор Аристов исә Зөя өязендә элекке теркәү кәгазьләрен тикшерү, йомышлыларга җир бүлеп бирү, аларның биләмәләре белән күршеләре арасында чикләрне сызу һәм аны
рәсмиләштерү эшен башкаралар. Казан өязе буенча бу материаллар да бүген мәгълүм (Писцовая книга Казанского уезда 1602–1603 годов / Сост. Р.Н. Степанов. Казань, 1978. 239 с.).
ХХ гасырда дөнья күргән статистика кенәгәләреннән, 1646 елны Казанда, шулай ук Казан воеводасына буйсынган кечкенә кирмән-шәһәрләр һәм Казан өязендә уздырылган шәһәр халкын һәм крестьяннарның җир кишәрлекләрен исәпкә алу документларын атау мәслихәт (Покровский И.М. Казанский архиерейский дом, его
средства и штаты преимущественно до 1764 года. Казань, 1906. С. 51–98; Казанский пригород Малмыж, по списку с переписных книг Тим. Бутурлина и подьячего А. Грибоедова 7154 (1646) года / сообщ. А. В-н [А. Вештомов] // Труды Вятской ученой
архивной комиссии. 1908. Вып.2. С.16–20; Материалы по истории Татарской АССР. Писцовые книги города Казани 1565–68 гг. и 1646. Л., 1932. С. 71–130).
Соңгы егерме елда күренекле археограф Д.Г.Мостафина тырышлыгы белән 1647- 1657 елларда Семен Волынский һәм аның иптәшләре тарафыннан Казан өязенең биш даругасы буенча уздырылган теркәү документлары, шулай ук махсус төзелгән
йомышлы татарлар һәм новокрещённарның җир биләмәләре (Писцовая книга Казанского уезда 1647–1656 годов. Текст и комментарии / сост. И.П. Ермолаев, Д.А. Мустафина М., 2001. 540 с.; Мустафина Д.А. Описание земель служилых татар в Казанском уезде в середине XVII века // Средневековые тюрко-татарские
государства. 2018. №8. С.116-302), 1646–1652 елларда Зөя өязендә уздырылган һәм шулардан күчерелеп язылган кыскартылган текстлар буенча йомышлы татарлар һәм
новокрещённарның җир биләмәләре һәр аларның бәйле кешеләре хакында чыганак (Перечневая книга Свияжского уезда: По материалам писцового описания 1646–1652 годов / подгот. Д. А. Мустафиной. Казань, 2004. 167 с.) дөнья күрде.
XVII гасырның икенче яртысында Россиядә статистик мәгълүмат туплауда ике зур яңалык күзәтелә. Беренчесе, бу чаралар аерым төбәкләр белән чикләнмичә, гомум характерда уздырыла башлый; икенчесе – 1646 елдан салым билгеләү берәмлеге итеп
җир биләмәләре урынына хуҗалык саны кертелә (хуҗалыклар санын язып баручы документлар «переписная книга» дип атала). Шул сәбәпле 1677–1679 елларда илкүләм салым түләүче халыкның саны яңабаштан исәпкә алына. Шушы җанисәпнең Казан өязенең Җөри даругаларында урнашкан торак пунктлары буенча материаллары шулай ук укучы кулына барып иреште (Писцовые книги Казанского уезда 1685–1687 годов:
Публикация описаний Зюрейской дороги / подгот. Д.А.Мустафиной. Казань, 2009. 428 с.).
XVI – XVII гасырның икенче яртысына караган документларда Казан һәм Зөя өязләрендә (элеккеге Казан ханлыгы җирләрендә) яшәгән татарларны халык санын алучы руслар «ясак түләүче чюваш» яки «чюваш» категориясенә кертә, ул чорда
бу сүз социаль төркем исеме буларак авыл халкына карата кулланыла (монда этник чувашлар да яши). 1565-1568 елларда Зөя өязендә 22 «чюваш», 11 «татар һәм чюваш», 6 «татар» авылы Писцовый кенәгәгә теркәлә. И.Болтинның чувашлар яшәмәгән Казан өязендә 1602-1603 елларда тутырылган Писцовый кенәгәсендә 117 «ясак түләүче чуваш», 91 «татар» һәм «ясак түләүче чуваш» авылы күрсәтелә (Исхаков Д.М.
Этнотерриториальные и этнокультурные группы татар и их взаимодействие // История татар с древнейших времен. В 7 т. Т.5. Казань 2014. С.220-221).
Шулай итеп, Казан ханлыгы җирләрендә «чуаш» яки «чюваш» термины белән төрки чыгышлы ясак түләүче, җир эшкәртеп көн күрүче халык атала. Соңрак казан татарларында «чуаш»/«юаш»/«җуаш» сүзе аерым төркемнәрне сыйфатлаучы билгегә әйләнә. Бу категория халык Ислам динен тота һәм татар телендә сөйләшә. Терминның социаль мәгънәсе XVII йөзнең соңгы чиреге – XVIII йөз башында, Петр I реформалары вакытында юкка чыга: хәзер инде «чюваш» авыллары кешеләрен документларда «ясак түләүче татарлар» дип теркиләр. Шушы заманнан «ясак түләүче чуашлар» атамасы чуваш этник төркемен белдерә (Галлям Р.Г. Выступление // Исторические судьбы народов Поволжья и Приуралья. Сб. статей. Вып. 4. Казань, 2014. С.207).

Йомышлы татарлар

Нугай Урдасы, Хаҗитархан, Кырым һәм башка ханлыклардагы Мәскәү бөек кенәзенә һәм Мәскәү патшасына хезмәткә күчкән югары катлам вәкилләре элекке социаль дәрәҗәсен саклый: «хан улы», «кенәз», «морза» һәм «улан» булып йөри. Әмма XVI гасырда хезмәткә кергәннәр барысы да «йомышлы татарлар» («служилые татары») дип атала башлый.
Казан ханлыгы чорында йомышлы татарлар, нигездә, Россиянең үзәк районнарында, Нократ җирендә һәм Мещерада яши. Мещераның көнбатыш өлешендә Касыйм ханлыгы (1445 –1681) урнашкан була. Казан алынгач, татарларның югары катлавы
йомышлы татар дәрәҗәсенә төшерелә. Мещераның көнчыгыш өлеше (Цнен-Мукшы районы) башта Алтын Урдага, аннары, 1481 елга кадәр, Олы Урдага буйсына. XVI гасырда бу төбәкнең төп халкы булып «мукшы» кенәзләре, морзалар, гади татарлар
санала. Алар, яшәгән урыннарына карап, берничә вак төркемгә бүленә: кадом, темников, цнен, арзамас һәм алатырь йомышлы татарлары, мишәрләре.
1552-1557 елгы Казан ханлыгы өчен барган көрәштән соң, халык саны нык кими. Урта Идел төбәгендә яңа хакимиятнең социаль таянычы булырга тиешле йомышлы татарларга ихтыяҗ арта. XVI гасырның соңгы чирегендә воеводалар, йомышлы татар
итеп, ясаклы кешеләрне күчереп, аларны хәрби максатларда файдаланалар. 1568 елны Казан өязендә 700 рус һәм 200 дән артык татар алпавыты булса, 1603 елга йомышлы татарларның саны (новокрещённарны кертеп) 2,5 тапкырга артып, ярты меңгә җитә (Галлямов Р.Ф. После падения Казани…: Этносоциальная история Предкамья (вторая половина XVI – начало XVIII вв.). Казань, 2001. С.19–20). 

Төбәктәге йомышлы татарлар ясак түләүдән азат ителә, хәрби хезмәтләре өчен җир биләмәсе (поместье) ала, аларга вакыт-вакыт акчалата да түлиләр. Гадәттә, биләмә итеп ясаклының элекке җире беркетелә торган була. Рус алпавытларыннан аермалы буларак, татарларның хуҗалык алып баручы (крепостной) крестьяннары булмый. Әйтик, 1646
елны Казан өязендә теркәлгән 619 йомышлы татар хуҗалыгының 449ында (72%) бер крестьян да юк. Булганнарының да күпчелегендә эшче көчләр бер яки ике крестьян хуҗалыгы яисә 2-3 хуҗалык хезмәтчеләреннән (сугышлардан алып кайткан әсирләр)
артмый. Йомышлыларның еш кына ясаклы кешеләр белән бер авылда яшәүләре аларга, эшче көчләр җәлеп итеп, хуҗалыкларын алып барырга мөмкинлек биргән.
Казан өязе белән чагыштырганда, Мещерада көн күргән йомышлы татарларның хәл-әхвәле һәм матди хәле күпкә яхшырак булганлыгын әйтеп китү мәслихәт. Темников, Кадом һәм күрше өязләрдә яшәгән йомышлы татар һәм морзаларның җир
биләмәләре зуррак булып, аларның мукшы, рус крестьяннары һәм үзләре катнашкан сугышлардан алып кайткан әсирләре – хуҗалыкта эшләүче яки үз йортлары белән яшәүче кешеләре булган.
1670-1680 еллардагы чукындыру сәясәте Мәскәү дәүләтенең үзәк районнарында яшәгән йомышлы татарлар (нугайлар) арасында мөселманнарны калдырмый. Чукынырга теләмәгән бер төркем нугайларны (романов татарларын) 1681 елны патша хөкүмәте Костромага күчерә (Черновская В.В. Очерки по истории татар в
Центральной России в XV–XVII вв.: монография. Казань, 2020. С.193).
Ислам динен тотучы морзалар һәм йомышлы татарларның, чукынмаган очракта, Христиан динендәге крестьяннарын тартып алу турындагы 1681 елның 16 май указы Башкорт восстаниесе басымы астында 1682 елның 8 июлендә юкка чыгарыла.
1710 елгы дәүләт статистикасы Казан, Зөя, Сембер, Пенза һәм Саранск өязләрендә 88 морзаның һәм 23 йомышлы татарның әле 35 авылда православие динендәге 260 хуҗалыкта яшәүче крепостной крестьяны калганын ачыклый. XVIII гасыр башында
касыйм йомышлы татарларының 8765 крестьяны, темников морзаларының 1765 рус крестьяны була.
XVI гасырның икенче яртысы – XVII гасыр дәвамында Темниковта яшәгән йомышлы татар, мишәрләрнең башка төбәкләргә актив күченүләре күзәтелә.
Чик буйларын саклау өчен 1578 елны Тәтеш-Алатырь, аннан Темниковка кадәр, 1648-1654 елларда Корсуннан Саранскига, 1652-1656 елларда Сембердән Минзәләгә кадәр (Кама аръягы), 1676-1680 елларда Пенза-Сызрань саклану сызыклары корылу
йомышлы татарларның күченә баруына һәм, Идел буе татарлары белән якынаеп, аралашып, Урал төбәген колонизацияләүгә катнашуына китерә.

Урта Иделдә «новокрещённар»

Бу чордагы писцовый һәм переписной кенәгәләрдә җирле халык арасындагы чукынганнар («новокрещённар») һәм мөселманнар белән мәҗүсиләр («чукынмаганнар / некрещёные») төркемнәре аерып күрсәтелә.
1555 елны Казан епархиясе оештырыла һәм яңа хакимиятнең миссионерлык эшчәнлеге 1565–1568 елларда Казан өязендә узган җанисәп кәгазьләрендә ачык күренә. Өяздә ясаклы новокрещённар рус йомышлыларына (3), патша ведомствосына (1) һәм
чиркәүгә (3) караган авылларда теркәлә. Ул чорда Казанда 24 йомышлы новокрещён яши, 1557 елны Казан воеводасы Лаешта элек әсирлектә булган новокрещённарны урнаштыра.
Казан төбәгендә новокрещённарның элекке диннәренә кайтуы мәгълүм булгач, патшаның 1593 ел 18 июль указы нигезендә Казан митрополиты Гермоген җитәкчелегендә (1589–1606) новокрещён авылларына нигез салына, новокрещённарны
аерып урнаштыру башлана. Иван Болтинның писцовый кенәгәсе (1602–1603) буенча Казан өязендә йомышлы татарларның өчтән бере (200-дән артык гаилә) чукынган булып күренә. Новокрещён
авыллары XVII гасыр башына Җөри һәм Арча даругалары буйлап, 1552–1557 елларда бушап калган җирләргә урнаша. 38,9 % (14 авылда) йомышлы новокрещённар үзләре генә, 47,2 % (17) йомышлы һәм ясаклы новокрещённар бергә, 5,6% (2) – ясаклы
новокрещённар аерым, 8,3% (3) йомышлы һәм (яки) ясаклы новокрещённар һәм чукынмаган йомышлылар һәм (яки) ясаклы татарлар бергә яши.
XVI–XVII гасырларда чукынганнар бары тик керәшен татарлары арасында гына сакланып кала. Димәк, чукынган мәҗүсиләр (мари, чуваш, удмурт, мордвалар), дин белән бергә, этник үзбилгеләнүләрен дә үзгәртә: яшәү урынына карап, йә руслар,
яки новокрещён татарлар тарафыннан ассимиляцияләнә. Белгечләр фикеренчә (Мухаметшин Ю.Г. Татары-кряшены. Историко-этнографическое исследование материальной культуры. Середина ХIX – начало XX в. М., 1977. С.26), керәшен
татарларында «христиан дине битлеге астында мәҗүси йола-гадәтләр озак вакытларга кадәр сакланып кала, Ислам дине белән бәйле ышанулар исә чагыштырмача азрак була, болар татар-керәшеннәрнең гаять катлаулы һәм кайчак каршылыклы составлы
булуы турында сөйли».

Урал төбәгендә (Уфа өязендә) татарлар

Тәүге тапкыр Уфа өязенә йомышлы татарлар 1574 елны, Уфа кирмәне төзелгәндә килеп урнаша һәм кирмәнне, чик буйларын саклаучыларга әйләнә. Турыдан-туры Уфа воеводасына буйсынганга, Казан воеводасы йомышлыларыннан аермалы буларак, аларга дәүләт җир биләмәсе бирми. Шул сәбәпле хуҗалыклары башкорт волостьлары җирләрендә булып, ә үзләре припущенник (кертелгән кеше) санала.
Хөкүмәт 1659, 1689, 1695 елларда йомышлы татарларга халык аз яшәгән төбәккә, Уфа өязенә күчәргә чакырып мөрәҗәгать итә. Бу социаль төркем «Уфа татары» дип йөртелә һәм, башкортлар кебек, 1762 елга кадәр Россиядә үткәрелеп килгән халык
санын алуларда исәпкә керми. Казан воеводасына буйсынган йомышлы татарлардан аермалы буларак, җирле хакимият шундый 748 йомышлы татар һәм мещеряктан, хәрби хезмәткә җәлеп ителмәүләре сәбәпле, 1699 елны һәм 1718 елны берәр сумнан акча җыеп ала. Бу вакыйга, Уфа галиме У.Х. Рәхмәтуллин фикеренчә, үзе үк бу төркемнең Казан воеводасына буйсынган йомышлы татарлардан статуслары ягыннан да аермалы икәнен
раслап тора (Рахматуллин У.Х. Население Башкирии в XVII – XVIII вв. М., 1988. С.145).
Уфа өязендә башкортлар түли торган ясак Урта Идел буенда яшәгән халыклардан җыела торган ясактан күпкә кимрәк. Күченүләрнең, әлбәттә, башка сәбәпләре дә булган. Әйтик, биредә җирләрнең уңдырышлы һәм хакимиятнең күзәтүе йомшак
булу шундыйлардан. 1552-1557 еллардагы баш күтәрүләрне гаскәрләр тарафыннан бастыру һәм рус колонизациясе дә, һичшиксез, йогынты ясаган. Д.Кикинның 1565-1568 елларда туплаган статистик мәгълүматлары буенча, Казан өязендә рус алпавытлары кулына элек татарлар хуҗалык алып барган 206 авыл һәм 60 буш калган урын күчкән. Бу күченүчеләрнең төп чыгышын дәлилләп тора.
Уфа галиме С.Васильев фикеренчә, Урта Идел төбәгеннән Уфа өязенә күченүнең 1550-1590, 1660-1675 һәм 1700-1735 елларда өч төп дулкыны күзәтелә.

1674 елны Уфа воеводасы башкорт җирләрендә уздырган тикшерү бирегә күченгән бобыльләрнең (бобыль – салым түли торган, әмма үз хуҗалыгы булмаган һәм ялланып эшләүче ярлы крестьян төркеме) җанисәбен алып, салым түләүче 649 һәм бернинди салым түләмәүче 623 кешене терки, 1272 ир-атның барысын да дәүләт алдында бурыч үтәргә мәҗбүр итә.
Болардан тыш, башкорт җирләренә ясак түләүче төрле этник төркемнәрдән оешкан һәм башкорт волостьлары җирләренә телдән яки язма килешү төзеп килгән ясаклы крестьяннар – типтәрләр урнаша («типтәр» ясакны теркәп баручы «дәфтәр» сүзеннән
барлыкка килгән). Моны Урта Идел төбәгендә 1678 һәм 1710 елларда халык санын алу материаллары да раслый. Шушы вакыт аралыгында төбәктәге хуҗалыклар саны 186 меңгә кими! Аннан соң да кимү дәвам итә.
Типтәрләр башкорт волостьларына килешү төзеп урнаша, шуңардан чыгып, ике арадагы мөнәсәбәтләр буенча өч төркемгә бүленә: 1. Башкорт җәмгыятенә тулы хокуклы әгъза буларак кабул ителгән типтәрләр (башкорт ясагы түли, башкорт сословиесе була). 2. Башкортлар җирләренең бер өлешеннән файдаланучылар. 3. Файдаланган җир өчен башкортларга акчалата рента түләүчеләр (Рахматуллин У.Х.
Население Башкирии в XVII – XVIII вв. М., 1988. С.151, 190).
Җанисәп материаллары XVII гасырда бер төркем типтәрләр башкорт сословиесенә язылган дип әйтергә нигез бирә. 1631-1632 елларда Уфа өязендә ясак түләүче башкортлар саны 6188 хуҗалык, ә припущенниклар (типтәрләр һәм бобыльләр)
8355 хуҗалык исәпләнә (Исхаков Д.М. Этнотерриториальные и этнокультурные группы татар и их взаимодействие // История татар с древнейших времён. В 7 т. Т.5. Казань 2014. С.226), 1722-1723 елларда исә типтәрләрнең саны ике тапкырдан артыкка кими. XVIII йөз башында җирле хакимият башкортларның саны ике тапкыр диярлек артуын күченеп килүчеләрнең башкорт сословиесенә язылулары белән аңлата (Рамазанова Д.Б. Формирование татарских говоров юго-западной Башкирии. 2-е изд. Казань, 2020. С.22).
Казан воеводасына буйсынган һәм Уфа өязенә күченгән йомышлы татарлар, мещеряклар һәм ясаклы татарлар турында шактый тулы статистик мәгълүмат Петр I тарафыннан 1722–1723 елларда уздырылган I ревизия материалларында теркәлгән.
Бу вакытка башкорт җирләрендәге Оса (43,9% кеше, яки 100 авыл), Казан (27,9%, яки 87 авыл), Себер (18,4%, 64 авыл), Нугай (9,8%, 31 авыл) даругаларында җәмгысе 282 авылда 10 мең ир-ат яшәгәнлеге мәгълүм. Шуларның яртысы диярлек хөкүмәт
кушуы яки рөхсәте белән төбәккә күченгән йомышлылар була (18,5% йомышлы татарлар һәм 30,4% мещеряклар/мишәрләр), аларның бер өлеше күченгән ясаклы крестьяннар белән бергә көн итә. Ясаклы татарларның күпчелеге үзләренең торак
пунктларын Казан (37,9%) (хәзерге Татарстанның Әгерҗе, Актаныш, Менделеевск, Минзәлә, Мөслим, Тукай, Башкортстанның Бакалы, Бәләбәй, Бөре, Благовар, Дүртөйле,
Караидел, Кушнаренко, Илеш, Уфа районнары, Удмуртия Республикасының Каракүл районы) һәм Оса (32,8%) (Башкортстанның Балтач, Бөре, Борай, Тәтешле, Караидел,
Кызыл Кама, Култасы, Мишкә, Кырмыскалы, Яңавыл районнары) даругаларында нигезли. Йомышлы мещерякларның күпчелеге (55,6%) Оса даругасы, йомышлы татарларның 65, 3 % Себер (Башкортстанның Аскын, Бөрҗан, Кыйгы, Караидел, Салават, Өчөйле районнары, Свердлау өлкәсенең Урта Сергә районы) даругасы авылларында яши (Татары Уфимского уезда в свете государственной статистики (материалы переписей населения 1722–1782 гг.): справочное издание / отв. ред. Р.Р.
Исхаков. Казань, 2020. Табл. 1. С.17, 18, 19).
Күченеп килгән татарлар тиз арада мәхәлләләр оештырып, дини үзидарә төзиләр. 1736 елгы рәсми хәбәрләрдә Уфа өязенең дүрт даругасында мәхәллә руханилары белән идарә итү сайланып куелган, Казан ягыннан килгән ун ахун кулында булуы әйтелә. Алар, хакимият күзәтүе йомшак булудан файдаланып, мәчетләр төзүгә, мәктәп- мәдрәсәләр ачуга рөхсәт бирәләр, руханилар билгелиләр, авыллардагы дини-мәдәни тормышны тәртипкә салып, халык арасында Ислам дине көчәюгә хезмәт итәләр.
Йомгак ясап, шуны әйтәсе килә. XVI гасырның икенче яртысы – XVII йөздә хөкүмәт әмере белән Мещерада яшәгән йомышлы татарлар һәм мещеряклар, бер-бер артлы төзелгән чик буе ныгытмаларын саклау өчен, акрынлап көньякка, көньяк-көнчыгышка таба күчереләләр. Яңа яшәү урыннарында алар Урта Идел буе ясаклы һәм йомышлы татарлары белән мәдәни багланышлар кора, аралаша һәм кан алмаша.Шул рәвешле, киләчәктә татар милләтенең үзәген тәшкил иткән Идел-Урал татарлары этносы XVII гасырның икенче яртысында формалаша. Себер татарлары бу мәдәни йогынтыга Көнчыгыш Себергә Идел һәм Урал төбәгеннән татарлар күченгәч тартыла. Бер үк вакытта чукындыру сәясәте татарлар арасында ике конфессиональ төркем – мөселманнар һәм новокрещённар – барлыкка китерә.
Татар халкының яшәү ареалы киңәю, төбәкләрдә этносоциаль һәм дини-мәдәни барыш, күргәнебезчә, ул заман җанисәп кәгазьләрендә шактый тулы чагылыш тапкан.
РОССИЯДӘ ХАЛЫК САНЫН АЛУ ТАРИХЫ
(XVIII – ХIХ ГАСЫР УРТАСЫ): ТАТАР ХАЛКЫ Һ ӘМ
АНЫҢ ТӨРКЕМНӘРЕ РЕВИЗИЯ КЕНӘГӘЛӘРЕНДӘ

Яңа җанисәп документлары
XVIII гасыр башында Россиядә илкүләм зур реформалар уздыру, регуляр гаскәр булдырып, аны өр-яңадан коралландыру, хәрби-диңгез флоты төзү һәм башка яңалыклар белән бәйле нык арткан дәүләт чыгымнарын күтәрү крестьяннар җилкәсенә төшә. Хөкүмәтнең изүеннән котылу юлы эзләп, 1710 елны җанисәп уздырганда, гаиләләр берләшеп – бер хуҗалык, ягъни бер салым түләү берәмлеге булып языла. Нәтиҗәдә салым түләүчеләрнең саны нык кими, дәүләткә зур зыян килә.
Моңа җавап итеп, Петр I яңа берәмлек – ир балалар, ир-атлар саныннан чыгып, салым җыю тәртибен кертә. Качып калмасыннар дип, император әмере белән яңача җанисәп уздыру 1719-1724 елларда гаскәриләргә тапшырыла. Җан башыннан салым
җыю өчен хөкүмәтнең ревизия исеме алган статистик чаралары тагын тугыз тапкыр уздырыла: II (1744-1747 еллар), III (1762-1767), IV (1782-1787), V (1794-1808), VI (1811- 1812), VII (1815-1825) , VIII (1833-1835), IX (1850), X (1857-1859). Һәр ревизиядән соң салым түләүчеләрнең исемлеге элеккесе белән чагыштырып яңартыла, яңа исемлек төзелә.
Беренче ике ревизия вакытында ир-атлар гына исәпкә алына. Өченчесеннән башлап, җанисәп кәгазьләре типографиядә бастырыла һәм аларда (VI ревизиядән кала) гаиләдәге хатын-кызлар һәм аларның яшьләре дә күрсәтелә. Соңгыларында губерна, өяз, торак пункты исеме, халык санын алуның вакытын язудан тыш, алты графага түбәндәге мәгълүматлар теркәлә: 1) гаиләнең узган ревизиядәге номеры; 2) гаиләнең бу җанисәптәге номеры; 4) узган ревизиядә теркәлгән гаиләдәге кешеләрнең яше; 5) узган җанисәпне алганда теркәлгәннәрнең китү вакыты (рекрутка алыну, үлем һ.б.); 6) бу ревизиядә язылган кешеләрнең яше.
Салым күләме арта бару сәбәпле, гади халыкта (крестьяннар һәм мещаннар) җанисәп алу салым салу чарасы дигән караш урнаша: җай чыкса, аңа теркәлми калырга тырышу шуннан килә.
Җанисәп уздыру, илнең территориясе бик зур булу сәбәпле, берничә елга сузыла, кайчак гаиләләрне ике тапкыр язуга китерә, анда чынбарлыктагы түгел, ә билгеле бер торак пунктына беркетелгән, җире-йорты булган кешеләр санала. Җан башыннан
түләнүче салымнан азат булган башка катлам һәм профессия вәкилләре ревизияләр вакытында игътибарга алынмый. Әйтик, VIII ревизиядә шундый 12 категория, ә X ревизиядә (1858 ел) 18 төркем исәпләнми. Шулай ук Кавказ арты, Польша, Финляндия
кебек төбәкләрдә мондый җанисәп гомумән уздырылмый (Гозулов А.И. Очерки истории отечественной статистики. М., 1972. С. 44-45, 47).
Ревизиянең максаты җан башыннан салым түләүчеләрне санау булганлыктан, илнең чик буе төбәкләрендә яшәгән татарлар I ревизия материалларында теркәлми кала. Әйтик, II ревизия (1744), беренчесе кебек үк, «яулап алынган шәһәрләрдә, Әстерхан
һәм Уфа татарлары, башкортлар һәм себер ясаклы татарлары арасында уздырылмый»(Кабузан В.М. Народы России в XVIII веке. Численность и этнический состав. М., 1990. С.23).
Анда Чиркәү тәкъдиме белән «чукынмаганнар»ның этник билгеләрен теркәү яңалыгы кертелә. Ләкин «ясаклы» һәм «чит диннән чукынган кеше» дигән бүлекләрдә теркәлүченең кайсы халыктан икәнлеге күрсәтелми башлый.
Нәтиҗәдә Урта Идел төбәге халыклары түбәндәге графаларга теркәлә: 1) новокрещён яки чит диннән чукынган кеше; 2) чукынмаган башка дин кешесе; 3) ясаклы; 4) кораб төзү өчен урман кисәргә билгеләнгән татарлар, чувашлар һәм чирмешләр (Кабузан В.М. Народы России в XVIII веке. Численность и этнический состав. М., 1990. С.26).
Шул рәвешле, тәүге тапкыр II ревизия теркәлүченең этник билгесен, тулысынча булмаса да, исәпкә ала башлый.
III ревизиядә (1762) рус булмаган халыклар өч графага языла: 1) чукынган башка дин вәкилләре (новокрещённар); 2) чукынмаган чит диндәгеләр (иноверец); 3) Адмиралтействога беркетелгән чит диндәгеләр. Мәсәлән, Казан өязендә төрле сословиеләр вәкилләренең этник билгесе болай беркетелгән: йомышлы новокрещён татарлар, йомышлы новокрещён чуашлар, йомышлы новокрещён мукшылар. Ясаклылар русларга һәм чит диндәгеләргә бүленә: татарлар (чукынганнар һәм
чукынмаганнар), чирмешләр (чукынганнар һәм чукынмаганнар) һ.б. (Кабузан В.М. Народы России в XVIII веке. Численность и этнический состав. М., 1990. С.30-31).
20 елдан соң уздырылган IV ревизия (1782) тәүге тапкыр башкортларны, Себердәге «ясаклы чит диндәгеләрне» һәм башка чик буйларында көн күргән, моңарчы җирле, төбәк җанисәбендә генә теркәлгән төркемнәре исәпкә ала. Анда шулай ук беренче
тапкыр этник билге буенча чукынмаганнар гына түгел, ә новокрещённар – 1730-1750 елларда чукындырылган төркемнәр дә языла (Кабузан В.М. Народы России в XVIII веке. Численность и этнический состав. М., 1990. С.36).
1762 һәм 1782 елгы башкортларга кагылышлы беренчел ревизия материаллары әлегәчә табылмау сәбәпле, Көньяк Урал төбәгендәге этник төркемнәрнең үзара икътисади һәм мәдәни багланышларын өйрәнүдә зур кыенлыклар саклана (Томашевская Н.Н. От социального пространства к социальному времени: Опыт
этнической истории башкирского этноса в новое время. Уфа, 2002. С.87 – 88).
Идел-Урал төбәге татарлары ревизия кәгазьләрендә
XVIII гасырның соңгы чирегендә Россиянең чикләре тагын да киңәя. Империя 1783 елны Кырым ханлыгын басып ала, Польшаны бүлү нәтиҗәсендә Литва татарлары аның составына керә. Алтын Урда заманында ватандашлар булган төркемнәр тагын бер дәүләттә яши башлый. Бу вакытта Литва татарлары Ислам динен саклаган хәлдә туган телләрен онытып,
белорус телендә сөйләшәләр. Яшәгән төбәкләренең ераклыгы һәм, иң мөһиме, – уртак аралашу теле булмау Идел-Урал һәм Литва татарлары арасында мәдәни багланышлар урнаштырырга һәм аларны ныгытырга мөмкинлек бирми.
Әби патша кырым татарларына 1783 ел 8 апрель манифесты белән дин иреге, руханиларга һәм морзаларга, югары катлам вәкилләре буларак, хокуклары саклануны вәгъдә итә. Ләкин Госманлы дәүләтенә дулкын-дулкын барган мөһаҗирлек хәрәкәте
кырым татарларының санын нык киметә. Идел-Урал татарларының алар белән мәдәни багланышлары 1883 елны Бакчасарайда Исмәгыйль Гаспралы «Тәрҗеман» газетасы
бастыруга керешкәч һәм, яңарыш идеологы буларак, Россия төрки халыкларына европалашу концепциясен тәкъдим иткәч нигезләнә.
Кырым һәм Литва татарларының шәһәрләрдә яшәгән өлеше үзенең шактый югары санда булуы белән игътибарны җәлеп итә һәм бу планда алар Идел-Урал төбәгендә яшәгән кардәшләреннән аерылып тора. XIX йөз уртасында кырым татарлары арасында
урбанизация шулай ук югары – 14 % тәшкил итә.
Икенче яктан, алар белән чагыштырганда, Идел-Урал төбәге татарларының саны тотрыклы арта. Бер гасыр эчендә – 1795-1897 еллар аралыгында бу күрсәткеч 617,3 меңнән 2 млн 249,5 мең кешегә җитә, ягъни 3,6 тапкыр үсә. Түбән Иделдә – 3,8
тапкырга, Көнбатыш Себердә 2 тапкырга арту күзәтелә. Соңгысында татарлар саны XIX гасырның икенче яртысында Идел-Урал төбәгеннән күченүчеләр хисабына күбәя, аларның шактые шәһәрләргә урнашып һәм мөселман җәмгыятьләрендә күпчелекне тәшкил итеп, Көнбатыш Себердәге татарларның мәдәни һәм мәгариф үсешенә уңай йогынты ясый башлый.
XVIII йөздә Әстерханда мөселманнар җәмгыяте йорт (юрт) татарлары һәм алар ассимиляцияләгән Иран, Һиндстан (Әфганстан) һәм Бохара сәүдәгәр колонияләре вәкилләреннән җыела. Рязань өязеннән һәм Урта Иделдән күченүчеләр ХIХ гасыр
уртасында шәһәрдәге татарларның яртысын, гасыр азагында инде күпчелеген тәшкил итә.
Нәтиҗәдә 1897 елга Идел-Урал төбәгендә татарларның саны 2 млн. 249,5 меңгә, Көнбатыш Себердә – 45,2 меңгә, Әстерхан төбәгендә – 25,7 мең кешегә җитә.
Аграр Идел-Урал төбәгендә татарларның күпчелеге авыл җирлегендә көн күрә һәм йөз ел дәвамында бу хәл үзгәрми диярлек: 1795 елны – 98,2%, 1857 елны – 98,0%,
1897 елны – 95,1% тәшкил итә. Көнбатыш Себердә бу саннар тагын да югарырак булып, Әстерхан төбәгендә, киресенчә, авыл халкының саны якынча 80нән 60 % ка кадәр кими.
XIX йөздә Россия империясе оешу төгәлләнә. 1897 елны мөселманнар империядә элеккечә православие динендәгеләрдән (69,4%) соң икенче урында (11,1%) була (Россия в начале ХХ века / под ред. акад. А.Н. Яковлева. М., 2002. С. 88–89). Яңа җирләр кушуның бер мөһим нәтиҗәсе булып русларның ил халкының яртысыннан азрагын гына тәшкил итүләрен (44,31%) әйтү мәслихәт. Империядә күпчелек этник азчылык дип аталып йөртелгән төркемнәр кулына күчә: украиннардан (17,8%) соң
өченче урында төрки халыклар (13,6 млн. кеше яки 10,8%) исәпләнә.
XVIII гасырда татар халкының төп яшәү төбәкләре ачыкланып бетә. I ревизия уздырылган елларда (1719-1724) 91,3% татарлар Урта Идел төбәгендә (нигездә Казан һәм Зөя өязләрендә) көн күрә, татар-мишәрләрнең төп өлеше Түбән Новгород, Воронеж (Касыйм өязеннән кала – анда татарлар яши) һәм Казан (аның көньяк көнбатыш өлеше) губерналарында туплана.
XVIII гасыр башында Казан губернасыннан Көньяк Урал һәм Түбән Идел ягындагы буш яткан уңдырышлы җирләргә халык Петр I керткән өстәмә салымнардан, җирле хакимиятнең башбаштаклыгыннан һәм чукындыру сәясәтеннән качып, күпләп күченә. Крестьяннарның социаль хәлен бәяләгәндә, бу адымны икътисади һәм милли изүгә каршы пассив көрәш чарасы һәм яхшырак тормыш эзләү дип атап булыр иде.
Әлбәттә, барлык күченүләр дә качып китү булмыйча, кайбер очракларда миграция башлангычы үзәктә формалаша.
1743 елны Оренбург кирмәненә нигез салынгач, яңа кирмән белән Казан арасында ышанычлы коммуникация һәм Яңа Мәскәү дип исемләнгән төзеләчәк тракт тирәсендә инфраструктура булдыру бурычы куела. Хакимият, льготалар биреп, бу төбәккә халыкны җәлеп итә башлый, Көньяк Уралга күченгән бер төркем типтәрләрне тракт буена авыллап-авыллап утыртып куя, аларга ямщик (почта ташу) вазифасын беркетә, шул рәвешле «чемоданлы татарлар» дигән төркем барлыкка килә. Әле 30 ел элек кенә бер игенче авылы булмаган төбәктә 1762 елны ясаклы татарларның 50 авылы теркәлә (Рахматуллин У.Х. Население Башкирии в XVII–XVIII вв.: Вопросы формирования
небашкирского населения. М., 1988. С.103-106).
Тагын бер мисал итеп, Оренбург янына татарларны күчерү турында 1744 ел 8 март указы белән Каргалы елгасы буенча Сәет бистәсен нигезләү күрсәтелә ала. Ләкин мондый хөкүмәт чаралары бик сирәк күренеш булып, гадәттә, миграция «ирекле» яки качып китү төсен алган, ә хакимият аерым елларда, күченү хәрәкәтен туктатырга теләп, чаралар да кулланып карый.
XVIII гасырның 40 – 60 еллары башында бирегә тагын 82000 гаилә, ә 60-70-елларда якынча 6 мең ир-ат күченүе билгеле. Алар, нигездә, Казан губернасы белән чиктәш булган Минзәлә, Бөгелмә, Оренбург өязләренә урнаша (Кабузан В.М. Народы России
в XVIII веке. Численность и этнический состав. М., 1990. С.238).
IV ревизия (1782) Уфа наместничествосында һәммәсе 44357 ир-ат татарларны терки, аларның өчтән ике өлеше диярлек типтәрләр һәм бобыльләр була (28068 ир- ат, яки 63,3%) бу социаль төркемгә, шулай ук, 12166 ясаклы татарны (27,4%), 268
новокрещённы (0,6%), 39 ясаклы «торговый татар»ны (0,09%), 26 ясаклы мещерякны (0,06%) өстәргә кирәк. Хәрби хезмәт башкаручы 3790 йомышлы татар һәм морзалар икенче зур төркемне тәшкил итә (Татары Уфимского уезда в свете государственной статистики (материалы переписей населения 1722–1782 гг.): справочное издание / отв. ред. Р.Р. Исхаков. Казань, 2020. С.20).
XVIII йөзнең соңгы өч дистә елында да (III-V ревизияләр вакыты, ягъни 1762-1795 еллар) татарларның Көньяк Урал төбәгенә күченүләре туктамый. Бу вакыт аралыгында Минзәлә өязендә аларның саны 27,9 дан – 30,6 % кадәр, Уфа өязендә 0,7 дән –
22,1 % кадәр, Бөгелмә өязендә 20,6дан – 26,0 % кадәр, Бәләбәй өязендә 9,2дән – 13,0 % кадәр, Стәрлетамак өязендә 5,0 дән – 12,7 % кадәр, Бөре өязендә 0,5 тән – 17,6 % кадәр арта. Чиләбе һәм Троицк өязләрендә алар бик аз санда теркәлә. Ревизияләр
эчке миграция барганын да күрсәтә. Әйтик, Оренбург өязендә татарларның саны 24,6 дан –7,1 % кадәр (6833 ир-аттан 4335 кадәр), Богырыслан өязендә 22,6дан – 16,0 % кадәр кими, гәрчә гомуми саннар 5139 дан 12228 кешегә җитә (Кабузан В.М.
Народы России в XVIII веке. Численность и этнический состав. М., 1990. С.238). Димәк, алар, яхшырак тормыш шартлары эзләп, башка өязләргә күченгән.
Мәгълүм булганча, типтәрләр төрле этник төркем вәкилләреннән торган. 1855 елгы тулы ук булмаган мәгълүматлар буенча алар арасында 802 ир-ат христиан (0,6%), 29256 традицион диннәр тарафдары (21,9%) һәм 103744 ир-ат мөселман (77,5%) булганлыгы билгеле (Асфандияров А.З. Семья и брак у башкир в XVIII – XIХ в. Уфа, 1989. С.35).
Гомумән алганда, Урта Иделдәге һәм Көньяк Уралдагы татарларның саны үзгәрү үзара тоташкан пыяла савытларда су агышын хәтерләтә: 1762-1782 елларда Түбән Урал төбәгендә аларның саны – 49,9 процентка, ә Урта Идел буенда 20,1 процентка арта, 1782-1795 еллар арасында беренчесендә үрчем – 31 %, икенчесендә 16,4 % кына була. Шул рәвешле, Көньяк Урал татарлар күпләп яшәгән төбәккә әверелә, гасыр азагында биредә Идел-Урал татарларының өчтән бере көн күрә (Исхаков Д.М. Историческая демография татар. Казань, 2014. С.127-130).
1719-1747 еллар арасында Казан төбәгенә үзәк өлкәләрдән күпләп рус крестьяннары күченүгә карамастан, халык саны 54258 ир-атка кими (Кабузан В.М. Народы России в XVIII веке. Численность и этнический состав. М., 1990. С.108).

(Дәвамы бар)