Тегермән (хикәя)

1

Абзый! Зинһар, балаларым хакына булса да...
– Һем-м-м... Белмим. Синең белән нишләргә икән?
– Соң, азрак кына күгәргән булса да ярыйдыр инде. Бурычлы булып калмам. Игелек күрсәтермен!
– Туктап тор әле, хатын-кыз кебек сыктама. Мин хәзер...
Кабыргалары тырпаеп торган җирән алашасын җигеп, чанасына
биш капчык күгәрә башлаган бодай төяп килгән бәндә хәсрәтле уйлары белән бер ялгызы калды. Ә баштанаяк ак он тузанына чумган Гариф карт тегермән эченә үтте. Халык Мәкәрҗә ярминкәсендәге сыман кайнаша, тимер юл вокзалындагыдай гөрселдәгән тавышлар яңгырап тора. Зур-зур капчыкларын иңбашларына салып, баһадирлар сыман салмак кына
атлаучылар да, ярты капчык арыш астында бөгелә төшеп титаклаучылар да Гариф картны күреп, арыслан алдында баш игән җәнлекләр сыман юл бирделәр. Ул фураж тартучылар янына килеп, берсен дәшеп алды. Он тузаны кунып агарып беткән иске имән өстәлле, каен эскәмияле, кирпеч диварындагы фанер киштәле бүлмәсенә алып керде. Нидер килешеп, баш кагышкач, баягы бәндә янына чыктылар. Капчыклары өстендә башын түбән
иеп утырган ир сикереп торып басты. Күкне томалап яуган җепшек кардан иске куян бүреге, керләнүдән ялтырап торган сүчинкәсе чыланып беткән. Өчәүләп нидер сөйләшкәч, Гариф карт эчкә кереп китте.
Моңарчы көзге төн сыман караңгы йөзендә хәзер яз кояшы балкыган терлекче Закир исә үзенең капчыкларын фураж тартучылар янына ташыды, ә гәрәбәдәй сап-сары, таштай каты бодай тулы биш капчыкны бер-бер артлы әрҗә янына күчерде. Иртән туң майда куырылган бер йомырка гына ашаса да, Әхмәт абзыйларда сугым ашында ару гына салганга, махмырдан интексә дә, канатланып, каяндыр көч-гайрәт алып башкарды ул бу эшне. Нигә канатланмаска? Нигә шатланмаска? Бу капчыклар эчендә тап-таза бодай бит. Юк, бодай гына түгел, аның бәхете, гаилә иминлеге. Гариф картка рәхмәт инде. Ул булмаса... Кыш уртасында кычкырып ачка үләрләр иде, валлаһи. Тракторист Мәснәвинең малларына тартырга алып килгән бодаен Закирның
тишек келәтендә сакланган күгәргән ашлыгына алыштырырга каян башына килгән диген! Малларга нинди дә ярый. Закирның өендә өстәл төеп ашарга сораган биш баласы бар бит. Өстәвенә, һәммәсе дә малайлар. Иң өлкәненә нибары җиде яшь. Теремекләрнең куян кебек минут саен ашарга сорый торган
чаклары. Болай булгач, кыш чыгачаклар алар. Бура төбен кырып, мәҗлесеннән калган онны тишек-тошык иләктән иләп сукранган Маһирасы да зәһәр телен тыячак. Әх, уңышлы булды бу көн... Юарга кирәк. Ләкин ничек? Одеколон алырлык та акча юк бит. Карале, болай итәргә кирәк: ферма бозауларыннан берәр капчык фураж арттырып, Рабига карчыкка төшерергә. Шундый якты
уйлар тәэсирендә, сүчинкәләренә тирес каткан терлекче, Кашпировский сеансында утыручы кебек татлы уйларга эреп, он әрҗәләре ягына атлады.
Һәр дәүләтнең, һәр төбәкнең, һәр авылның йөзен билгели торган
берәр нәрсә була. Иглин суганы, Бөре алмасы, Бүздәк чиясе, Уфа юкәсе... Кышкыр авылы исә күрше авылларга гына түгел, чиктәш районнарга да үзенең тегермәне белән билгеле. Биредән бер дә халык өзелми. Кем ат, кем трактор, кем машина белән ашлык төяп килә монда. Бала-чагасы булмаган әби-бабайлар да, бодай тулы капчыкларын кечкенә арбаларына салып, тегермән ягына таба теркелди. Билләһи, аэродром булса, самолёт белән очып
төшүчеләр дә аз булмас иде. Чит планеталарда яшәүчеләр дә, иген иксәләр, тегермән тартырга, һичшиксез, монда очып төшәрләр иде. Нигә барысы да, Мәккәгә тартылган мөселманнар сыман, монда агылалар соң? Бүтән җирдә тегермән юкмы әллә? Эш башкада. Кышкыр тегермәне оныннан пешергән икмәкләр күпереп, мамыктай йомшак булып уңа. Хуҗабикәләр: «Бар! Иренеп
ятма. Кышкырга барып, тегермән тартып кайт!» – дип, ирләрен бу тарафка шелтәләп диярлек куып җибәрәләр. Моннан кайткан он кадерләп кенә тотыла. Үз тегермәннәрендә тартылган онга Кышкырныкын кашыклап, тылсымлы катнашма сыман чеметеп кенә кушсалар да, уңа икмәк. Зур мәҗлесләрдә пәрәмәчләр, чәкчәкләр Кышкыр оныннан пешерелгән булыр.
Тегермәнне үтереп мактыйлар, әмма онның сыйфаты тегермәннән генә түгеллеген берәрсе уйлап кына булса да карый микән? Үгез кебек үкергән, эт кебек улаган катлаулы машинаны сәгать кебек эшләтүче, аны газиз баланы карагандай тәрбияләүче Гариф картта иде, юкса, төп сәбәп. Аның биредә кайчан эшли башлавын авыл картлары да белми. Малай чагында су тегермәнендә үк ярдәмче булып йөргән дип тә сөйлиләр. Үзе исә бу якныкы
түгел, имеш. Яшен яшьнәп, күк күкрәп, яңгыр яуган көнне көнчыгыштан, Лапырдык авылы ягындагы басу юлыннан, дүрт яшьлек бер ир бала авылга килеп кергән. Өс-башыннан гөрләп су аккан, өшүдән дер калтыранган малайдан: «Син кем? Каян килдең?» – дип, күпме сорасалар да, җавап ала алмаганнар. Бер көнне бер өйдә, икенче көнне икенчесендә кунган һәм, ниһаять, ялгыз тегермәнчедә яшәп калган ул. Ялгыз картка ияреп, эшкә
йөргән, шалтыр-шолтыр әйләнгән җиһазларның тавышын сандугач сайравын тыңлаган сыман бирелеп тыңлаган, ди. Үзенә исем бирүче, үлемнән, ачлыктан коткаручы, төссез тормышын тайгак кына булса да, юлга бастыручысы дөнья куйгач, инде егет корына кергән Гариф авыл тегермәнчесе булып калган, имеш. Ләкин бүген дүрт почмаклы кечкенә йортта ялгызы гына көн күргән, бер кулын биленә куеп, таяк таянып, акрын гына йөргән, кешеләр белән (хәтта җиде диңгез, җиде тау артыннан килүче бер бәндә булса да)
һәрвакытта ике куллап исәнләшкән, сөйләшкәндә җыерчыклы, бакыр төсле битен тарткалап, уң күзен кыса төшкән, җәен дә, кышын да колакчыннары күтәртелеп бәйләнгән кара куян бүреген, кара фуфайкасын салмаган картның үткәне, көнкүреше белән берәү дә кызыксынмый. Иртә таңнан кичкә кадәр боҗрада йөгергән тиен сыман гел борчу-мәшәкатьтәге кешеләрнең үз хәсрәте.
Колхоз өчен, матур киләчәк өчен көн-төн чабышкан халыкның күзенә бүгенге көннән ерагы күренми. Кияүгә чыкканнан бирле көзгегә күз салмаган, бер-бер артлы бала табып, дөнья көтеп калыная, усаллана төшкән хатыннарыннан качып, ирләр көмешкә чөмерделәр, үгезнеке сыман аларган күзләрен акайтып, шатлыкларыннан кикереп йөрделәр. Аларның хәләл җефетләре,
төрле төркемнәргә бүленеп, ахирәтләренең эчке киемнәренә кадәр тикшереп, кемнәрнеңдер ирләрен хурлап, авыз читләренә төкерекләре күбекләнеп килеп чыкканчы ләчтит саттылар. Кемнәредер дөнья куды. Фураж ашап симергән бура кадәрле үгезләрен сатып, яңа телевизорлар, стенкалар, келәмнәр, бәллүр
чәркәләр, музыкаль үзәкләр, видеокамералар, тузан суырткычлар, машиналар сатып алдылар. Һәркемнең үзенең мәшәкате баштан ашкан иде.
Әмма вакыт дигәнең тик тормады: секундларны – минутларга, минутларны– тәүлекләргә, атналарга, айларга, елларга ялгады. Малайлар – үсмер, үсмерләр– егет, егетләр – ир-ат, ир-атлар – ак сакаллы карт булды. Илдәге тәртипләр дә
үзгәрде. Өстә дәүләт башлыклары башлаган тарткалаш, хакимият бүлешүнең кайтавазы булып, гади халык өстенә үзгәрешләр ябырылды. Һич көтмәгәндә. Бер уйламаганда. Таудан купкан кар ташкыны, ургылган янартау авызыннан бәргән утлы лава сыман. Элеккеге бар тәртипләрне, гореф-гадәтләрне ватып-җимереп, яндырып-көйдереп. Хәер, ил казнасына сыер имчәгенә ябышкандай ябышучы, җаен туры китереп балаларын, бар туган-тумачасын җылы урынга җыючы елгыр бәндәләр монда да аптырап-югалып калмады, бер-бер җаен тапты. Гадәттәгечә, авырлыкның иң зурысын иген игүчеләр, гаиләсен туйдыру өчен бер караңгыдан икенчесенә кадәр биш эштә бил бөгүчеләр татыды. Аларның болай да бизмәндәге сыман чайкалган, кинәт
кенә астыртын шатырдаган язгы боздагыдай тотрыксыз тормышлары, җилдә биегән шәм ялкыны сыман, өлтерәп чайкала башлады...
Дүшәмбе көнне халык җыелганчы, Гариф карт исәп-хисапны тәртипкә салырга гадәтләнгән. Санагычының агач төймәләрен уңга-сулга чиртеп, әллә нәрсәләр чутлый, уйлый. Читтән караганда, фортепьянода ниндидер моңлы көй уйнаучы музыкантны да хәтерләтә кебек. Кинәт ишекне шакып та тормыйча, бүлмәсенә бер бәндә килеп керде. Ялтырап торган кара костюмлы, кып-кызыл галстуклы, көзгедәй ялтыраган очлы кара ботинкалы, исе күзне
ярып керерлек ислемай сөрткән, кулына кара күн папка тоткан егет, әлбәттә инде, он тартырга йөрмидер. «Районнан тикшерү белән килгәндер», дип уйлады тегермәнче эчтән генә. Хәл сорашмасалар да, ярдәм итәргә теләк белдермәсәләр дә, олы кыланып тикшерергә, юк-бар өчен бәйләнеп, штраф
салырга булдыралар алар. Монысы нәрсәдән башлар икән? Кәгазь-фәләнне дә тәртипкә китереп өлгермәдем, ичмасам. Җитмәсә, әҗәткә он тартып китүчеләр дә шактый. Нишләргә? Тамак кырып алган карт, урыныннан торып, өстәл астыннан чүпрәге тузып беткән урындыкны тартып чыгарды.
– Әссәламегаләйкүм! Рәхим итегез! – диде ул, күрешергә кулларын сузып. 

Ләкин аның бераз калтыранган бармаклары һавада җавапсыз эленеп калды. Йөзекле юан бармакларын папкасында

тыпырдатып, чакырылмаган кунак тамак ертты:
– Тегермән бүгеннән ябыла! «Байрак» колхозы – банкрот. Утка
түләнмәгән!
– Бәй, улым... Тукта әле. Ничек алай килеп чыга соң? Халык нишләргә тиеш була? Кая барырга? Кайда тегермән тартачак соң алар?
– Беренчедән, мин сезнең улыгыз түгел. Мин – Варис Вилданович, – дип кырт кисте егет, җиң очына кунган он тузанын каккалап. – Икенчедән, хәзерге заманда бар нәрсә өчен акча түләнергә тиеш. Дәүләт казнасын бушка имеп ятучыларга карата закон катыланды. Ну, ул элек тә йомшак түгел иде... Ә халык өчен кайгырмагыз. Әнә, Лапырдык авылы тегермәненә йөрерләр. Тиздән кибетләр беренче сортлы, сыйфатлы он белән тулачак. Дөнья үзгәрәчәк... Тегермәннәрнең кирәге калмаячак.
Бу сүзләр Гарифне мең вольт электр уты сыман көйдереп үттеләр. Ул пышылдап кына:
– Тегермәнне биклисезмени, улым?.. – диде.
– Әйе! Халык калдырган ашлыкларын алып бетерсен дә, кичтән пичәт сугылган кәгазь ябыштырабыз. Электр чыбыгын исә хәзер үк кисеп китәм.
Гипс сыекчасы тулы мичкәгә төшеп баткандай, хәрәкәтсез калып, тирән уйга чумды Гариф карт. Коммунизм өчен көрәштек, социализм төзедек. Трибунадан: «Барысы да халык өчен эшләнә, беркем дә, беркайчан хәсрәт күрмәячәк! Киләчәктә безне имин, якты тормыш көтә!» – дип кычкырулары чынга ашмадымыни? Шушымыни вәгъдә ителгән имин, тотрыклы тормыш?
Түрәләрнең берсе дә тегермәннең авыл халкы өчен әһәмиятен аңламый микәнни? Инкыйлабтан соң нигезенә кадәр җимерелгән мәчет урынына калган иде бит ул. Бирегә килгән халык он тартып кына түгел, аралашып, киңәшләшеп, күңелләрен агартып кайтып китә иде. Күпме яшьләр биредә танышып, хәзер бергә гомер кичерә. Аларның чирәмдә каз бәбкәләре белән бергә тәгәрәп уйнаган балалары шушында тартылган икмәкне ашап үсә.
Колхоз рәисе Хәниф нәрсә карады микән? Акча юк, дисәң, ел саен бер машина алыштыра лабаса! Харап иттеләр тегермәнне! Харап иттеләр халыкны...
– Абзый, абзый. Әллә йоклап киттегез инде. Утны кисәбез, менә монда кул куегыз! – дигән тавышка сискәнеп китте карт.
Алтындай ялтыраган ручканы калтыранган кулына алып, ниләрдер язылган кәгазьгә ике хәреф сызгалагач, икәүләп тышка чыктылар.
– Артык борчылмагыз, абзый! Тегермән бикле, ачкычы үзегездә. Беркем дә керә алмаячак. Бурычны түләсәләр, янә эшли башлаячак, – дип, үз эшен җиренә җиткереп башкаруына бик тә канәгать булып, тәрәзәләре карайтылган «Волга»га кереп утырды егет.
Тегермәннең ябылуын кышкырлылар гына түгел, күрше-тирә авыллар да бик авыр кабул итте. Заманында бөтен Союзга танылып өлгергән хуҗалыкларының бөлүенә, беренчеләрдән булып җиһанны яулаган мәмләкәтләренең таркала башлавына караганда да, ныграк тетрәндерде бу вакыйга аларны. Хәер, алар да үзгәргәннәр иде инде. Якты йөзле кешеләр дә үз эченә бикләнде. Күңелләрен зинданга япкан адәмнәрнең хәтта бит-кыяфәтләре дә карайды. Алар урамнарда аз йөрер булдылар. Элеккечә авыз ерып түгел, карашларын җиргә төбәп, баш кагып кына исәнләштеләр. Гармун көйләре тынды. Хөкүмәтнең тиз искерә торган, кискәндә, яртысы валчык булып коелган, бер утыруда ашалып беткән төче ипиенә дә күнектеләр. Чөнки бүтәне юк иде. Ач икәнсең – аша, ошамый икән – ачтан үл! Анысы – синең эшең. «Кеше каннары коеп, күпме гомерләрне кыеп оештырылган колхоз бетсә бетсен, тегермән калсын!»
дип, тәкъдим ясаучылар да булмады түгел. Тик мондый сүзләр кичләрен, караңгы урамнардагы черегән эскәмияләргә утырып, көнбагыш чирткән чакта гына чыкканга, аларга колак салучы табылмады.
Элекке рәис урынына икенче хуҗа килде. Соңгы вакытларда чиргә
сабышкан, бетеренгән Гариф аңа: «Улым! Ут бурычын түләсәң, тегермәнне янә кабызыр идек. Зинһар, ярдәм ит инде!» – дигән үтенеч белән керергә теләде. «Яңа хуҗа, яшь булса да, тормышны аңлый, яхшы гына хезмәт хакы да вәгъдә итә» кебек имеш-мимешләргә ышанган карт көн саен диярлек контор тирәсен сагаласа да, аны очрата алмады. Дүртенче көндә генә күрергә насыйп булып чыкты үзен.
Кара тәрәзәле, төлке күзедәй кысык фаралы чит ил машинасы гөжелдәп, контор төбенә килеп туктады. Аннан кыска җиңле ак күлмәк, ак чалбар кигән тук йөзле ир төште. Утызы да тулмагандыр әле, бик яшь күренә. Кесә телефоныннан нидер сөйләшә үзе. Гариф аны күрү белән шатланып:
– Улым... Сиңа бер зур үтенеч белән килдем бит әле... – дип дәшсә дә, тегесе аны әллә күрмәде, әллә күрергә теләмәде, хөкүмәт ипиеннән аз гына кайтыш телефонына нәрсәдер мыгырдый-мыгырдый, ишеккә таба атлавында булды.
Ләкин картның бүген ничек тә үз теләгенә ирешәсе килде. Ул аксый-аксый, яңа хуҗага иярде. Рәис «койрык»тан котылырга теләп:
– Чё, бать! Слушаю! Только побыстрей. Сам знаешь, время – деньги,– дип, телефонын бер кулыннан икенчесенә чөеп уйный башлады.
– Улым! Теге, знаешь, тегермән не работает бит. Халык интегә. Памаги!
– Ладно, бать! Ты это, не беспокойся. Иди домой. Всё будет нормально. О-кей!
– Рәхмәт инде, улым. Зур рәхмәт! – дип, Гариф кырт борылып, тегермәнгә таба атлады.
Янында күптән кеше, атлар, техника йөрмәгәнгә әрем, шайтан таягы, тишек капчыклардан түгелеп калган орлыклардан шыткан арыш, бодай, арпа уйдыклары камавында калган тегермән, бераз моңсулангандай тоелса да, артык үзгәрмәгән иде. Түбәсендәге яшел мүкле шиферлары исән-сау, ишектәге тутыккан йозак та шул килеш, тәрәзәләр... Тукта! Тукта! Берсе ватылган бит. Чү, рәшәткәсе дә алынган түгелме? Гариф якынрак килде һәм «аһ» итте. Пыяласын ватып, рәшәткәне куптарып алып, эчкә кемдер кергән. Мөгаен, нәрсәнедер алып чыгып та киткәннәрдер. Кичә генә тәрәзә исән иде. Карале, бер төн эчендә. Кемнең мәкерле эше микән бу? Авылдашлары мондый явызлыкка бармас, килмешәкләр эшедер. Вәт, юньсезләр! Сарык көтүенә бер һөҗүм иткән бүре соңгы сарыкны алганчы туктамаячак. Ашлык басуына кергән мал да күбенеп үлгәнче үзенекен итә бит. Димәк, бирегә караклар янә әйләнеп киләчәкләр. Нишләргә? Участковыйга хәбәр
итәргәме, юкмы? Туктале. Кулында ачкыч бар. Бүген төнлә килә дә, бер почмакка посып, каракларны танып кала да, иртәгә үк милициягә хәбәр итә. Шундый уйлар белән ашкынып, өенә таба атлады Гариф карт.

Аның яшәгән урыны башка ялгыз картларныкы кебек үк иде. Дүрт
почмаклы, сыланмаган, нигез ташлары җиргә сеңгәнгә, бераз кыйшая төшкән йорт. Агач капка. Буялмаган, ара-тирә киртәләре купкан койма. Бакчада ике төп алмагач күренә, чия куаклары тырпаеп тора. Каралты-курадан хаҗәтханә белән кара мунча гына бар. Ихатага гүя яшел келәм җәелгән, диярсең. Бәбкә үләне шундый куе булып үскән, кулыңнан бер тиен акча төшсә, эзләп
табармын, димә. Өй эче дә бик гади генә. Буялмаган, карасу идән уртасында агач өстәл. Уң почмакка тышсыз матрас түшәлгән, кулдан ясалган имән карават поскан. Диварда берничә киштә. Берсендә тимер тәлинкә, кружка, алюмин калаклар. Икенчесендә – гәзиткә төрелгән ипи. Сул почмакта – буры кубып, март куяныдай ала-тиләгә әйләнгән мич. Түшәмдәге соры электр чыбыгы очында чебеннәр пычратып бетергән лампочка әсәре күренә.
Йокысы килеп йөдәтмәсен өчен Гариф карт кичкелеккә каты итеп чәй ясап эчте, кара ипине бәрәңге шулпасында җебетеп ашады. Кем белә, әллә төне буе утырырга туры килә.
Авыл көтүе кайтып, күз бәйләнгәч, гомер буе йөреп өйрәнгән
сукмагыннан ындыр артлап, тегермәнгә менеп китте.

Урамда беркем дә күренмәде. Бары тик баганалардагы зур лампочкалар тирәли төн күбәләкләре генә әйлән-бәйлән уйнап, мәш килә дә, этләр өргәләп куя. Питләсе күптән майланмаган зур ишекне шыгырдатып ачты. Биредә һәрбер әрҗәнең, җиһазның ничек урнашканын ятлап бетергән – бернигә дә бәрелмәде дә, сугылмады да. Суда балык ничек йөзсә, биредә шулай йөри ул. Ак он әрҗәсе артына үзенә утырырга урын әзерләгәнче шактый вакыт үтте. Әллә ашыгудан, әллә дулкынланудан, хәле дә китеп
тора. Гомерен шушында үткәрсә дә, караңгы һәм тып-тын тегермән дә әллә ничек серле, шомлы тоелды аңа. Үтереп йокысы килә башлады, күз кабаклары гер эленгәндәй йомылып җәфалады. Башын беразга гына әрҗәгә терәгән иде, йоклап киткәнен сизми дә калды.
Имеш тә, тегермән гөрләп тора. Халык бик күп. Ак он тартырга
теләүчеләр чиратының койрыгы офык сызыгына кадәр сузылган. Бөтен Җир шары бирегә җыелган, диярсең. Ул кемнеңдер бодаен тикшерергә дип, кулын капчыкка тыгуы булды, алгы ике теше хәнҗәр кеби ялтыраган симез күсене койрыгыннан тартып чыгармасынмы! Теге нәрсә һавада эленеп, чайкалып торды да Гарифның бармагын «һап» итеп эләктереп тә алды.
Ул авыртуга чыдый алмыйча, пыран-заран селтәнергә тотынды. Бармагы очыннан сиптергән кан белән дөнья тулды. Дивар да, он капчыклары да кып-кызыл төскә керде. Авырту көчәйгәннән көчәйде. Икенче кулына күсәк алып, җанварның башына сугам дигәндә, сискәнеп уянып китте Гариф. Чү, тышта кемнәрдер сөйләшә түгелме? Ат та пошкырган сыман.
– Әллә ишекне каерып карыйбызмы? Кичә бик авырга төште. Бүген теге зур двигательне алып чыгарга кирәк, – диде кәҗәнеке сыман сыек тавыш.
– Ахмак! Иртәгә үк бөтен авыл беләчәк бит. Теге карт сантый күреп
калса, оран салачак. Абыең белән икәү тыштан күтәреп алалсагыз, без эчтән бирербез, – дип, кырт кисте карлыккан тавыш.
«Терлекче Закир» дип уйлады тын да алмыйча посып утырган Гариф. 

Бурлар ишекнең ачык икәнен шәйләмәделәр. Акрын гына рәшәткә салдырылгач, таш идәнгә «дөп» итеп икәү сикереп төште. Алар да кайда нәрсә ятканын бик яхшы беләләр иде, күрәсең. Дөм караңгыда, абынмый- сөртенми, җиһазлар урнашкан якка кереп, нәрсәнедер күтәреп алып тәрәзә аша тыштагыларга суздылар. Табыш авыр булды, ахры. Берсе көчәнеп, һаваны бозды. Закир исә иртәгә килеп аласы тимерләрне әзерли башлады.
Бурлар таптанганга купкан тузан болыты ак он әрҗәсе янына да килеп җитте. Сатлыкҗан тузан бөртекләре Гарифның күзенә, колак тишекләренә, танавына тулды. Танау эче, гүя анда мең бет чабышкандай, чыдый алмаслык итеп кычыта башлады. Бабайның күзләре яшьләнеп чыкты һәм ул, авызын җиңе белән томалап, төчкереп җибәрде. «Һапчи» дигән аваз, танау асты кибеп өлгермәсә дә, урлашуда остарган үсмер малайны хафага салды. Ул куркуыннан кулындагы тимерен аягына төшереп җибәреп, авыртуга чыдый алмыйча үрсәләнеп, идәндә ауный башлады. Әти кеше исә, «мәймүн» дип сүгенеп, үзе белән алып килгән монтировканы кысып тотып: «Берәрсе булса – дөмектерергә кирәк. Төрмәгә утырасы башым юк», – дип, әрҗәгә таба якынлашты. Караңгылык эчендә нидер шәйләп, тимере белән кизәнде. Ниндидер йомшак әйбергә эләгеп, кемдер аһылдап, идәнгә аугач, корбанын аягыннан сөйрәп, тәрәзә янына китерде. Мышкылдап төшкән, астын юешләткән, бер аягына басалмаган улына:
– Тот башыннан, нәрсә карап торасың, шамакай, – дип боерды.
Тегесе аяк астындагы кешенең башыннан тоткан иде, кулы ниндидер җылы сыекчага батты. Ләкин кызган әтисен тагын да ныграк ачуландырып, үзе дә шушы кеше хәлендә калудан шүрләп, җәһәтрәк кыланып, гәүдәне тәрәзә аша чыгарырга булышты. Теге бәндә чирәмгә килеп төшкәч, ыңгырашып куйды.
Егетләр аһылдап яткан гәүдәне типкәләп: «Монысы нәрсә тагын?» – диештеләр.
– Гариф карт, – диде Закир.
Бу сүзләр тегеләргә берничек тә тәэсир итмәде. Алар шулай булырга тиештер дигәндәй, сораулар биреп йөдәтеп тормадылар.
Төн убырлары, берни булмагандай, тимер кисәген ат арбасына күтәреп салдылар. Янәшәсенә тегермәнче гәүдәсен дә ыргытып, дилбегәне тарттылар. 

2
Ул үлгән булыр иде. Бәхетенә, таң белән укытучы Садри район үзәгенә зур юлдан түгел, турыга барды. Ягулык җитмәс дип шикләнгәнгә китте инде басу юлыннан. Наратлыкка җитәрәк, үлән арасыннан кешегә охшаш нәрсәне шәйләп алды. Башы ярылып, бите кара канга батып танымаслык хәлгә төшкән бабайны «Москвич»ына күтәреп салды да тизрәк дәваханәгә
илтте. Китереп җиткергәндә, бабай шактый күп кан югалтудан агарына башлаган иде инде. Табибларның өч сәгать буе мәш килүе генә Гарифның җанын күккә ашудан саклап калды.
Җинаятьчеләр исә бик тиз тотылды. Шунысы кызык: биредә картның бер катышы да юк иде. Күзен ачып, суга чылатылган марля кисәген суыра башлаган көнне үк янына килгән лейтенант Төхвәтуллинга: «Юк, юк, тукмамадылар! Кан басымым күтәрелеп, башым әйләнеп китте дә, егылып, ташка бәрелеп башымны ярдым», – дип алдашты. «Биш улын кеше итәсе
бар. Үз гаебен танып, гафу үтенер әле», дип уйланды ул җинаятьче турында.
Ләкин без капчыкта ятмый, диләр бит. Терлекче Закир теге вакыйгадан соң байтак кына вакыт үткәч, бер көнне ару гына сала. Җитми моңа. Андый чакта диңгез тубыктан. Ике дә уйлап тормыйча, абзар эченнән салам астына күмелгән электр двигателен ат арбасына күтәреп сала да бер яртыга
алмаштырып булмасмы дип чыгып китә. Һәм Хәпизә әбинең гаризасын тикшерергә килгән милиционерларның нәкъ авызына барып керә. Әбинең тәкәсе югалган булган икән. Закирның аты нәрсәдәндер өркеп, дулап китеп, арба тегеләрнең машиналарын сыдырып үтә. Милиционерлар арбада трофей табалар. Бөтен гаепне үз өстенә алып, улларын коткарып кала Закир.
Кулларын богаулап, машинага утырткан чакта, күкрәген киереп: «Ул картка мин күрсәтермен әле, кайткач. Авызын йомармын. Кайткач...» – дип яный.

3
Алтын тешле көз соңгы чәчәкләрне кимереп бетереп булашкан чакта халык кайнашкан хастаханәдән бер карт килеп чыкты. Тышта да бар нәрсә дә хәрәкәттә иде. Әнә, чажылдап, сиренасын үкертеп, ашыгыч ярдәм машинасы килеп туктады. Кызыл хачлы ишек ачылды, ак халатлар носилкада кан эчендә ыңгырашып яткан авыруны операция өстәленә ашыктырдылар. Әнә мәктәп рюкзакларын аскан егет белән кыз почмакта
кочаклашып торалар. Корсагы беленеп килә башлаган чибәркәйнең күзләреннән туктаусыз яшь ага. Сөйгән яры теге чактагы аулактагы татлы мизгелләрне эченнән генә каһәрләп, кызның коңгырт чәчләреннән сыйпый- сыйпый, аны тынычландырырга тырыша. Әнә яше утызның аръягына
чыккан ялгыз ир, шешә борыныннан гына туксан градуслы спирт эчә. Чыраен да сытмый. Тиздән яман шештән үләчәген белеп, шул рәвешчә булса да, йөрәк әрнүен басарга теләве. Монда халык түгел, язмышлар йөри иде, диярсең. Ипилек-тозлык булса да, акча эшләү өчен дәваханәгә җыештыручы булып урнашкан сукбайның асфальтны тырнаган себеркесеннән купкан тузан болыты, биредә адашып йөргән язмышларны, күккә ашалмыйча азапланган гомерләрне җил уңаена куып алып китте...
Баягы карт исә үз юлында булды. Тегермәнче Гариф карт иде ул. Аның бар йөз-кыяфәте, нечкәреп калган муены, эчкә баткан күзләренең моңсу карашы озак вакыт түшәктә ятучы хасталарныкы кебек. Якалары тузган зәңгәрсу курткасы бөгәрләнеп беткән; атлаган саен биштәрендәге буш банка белән алюминий калак шалтырап куя; сандалие, овчарка сыман, телен чыгарган.
Йод, нашатырь, тагын әллә нинди ачы-төче исләр сеңгән палаталарда үлем белән көрәшеп яткан озын көн һәм төннәрдән соң, салкынча һава аның өчен балдан татлы, шәп ресторанда пешерелгән ризыктан да тәмлерәк, алтыннан да кыйммәтрәк. Ул күкрәген кабыргалары шыгырдарлык итеп киереп, берничә тапкыр тирән тын алган иде дә башы әйләнеп, чайкалып китте, калтыранган, нечкәреп, уклау юанлыгы гына калган аякларында чак басып калды. Бераз туктап хәл җыеп торгач, кеше танымасын диптерме, таз башына ситса кепкасын батырыбрак киде дә алга атлады. Халык кайнашкан «Автостанция» дигән язулы бина тарафына иде юлы. Автобуста кайтканда, Гарифның башы авыртып китте. Күзен йомып, черем итеп алырга бик теләсә дә, колагын ертып, кемнәрнеңдер гәп сатуы ишетелде.
– Ни өчен дәваханәгә ятарга килүчеләргә юынып, чиста киемнәр киеп, чәчләрне алдырып, тырнакларны кисеп барырга кушалар? – дип сорады бер яңгыравык тавыш.
– Ну, операция вакытында тәнеңнән тәмле исләр аңкып торсын өчен.
– Юк!
– Түшәктә озак ятып бетләмәс өчен.
– Юк!
– Башымны катырма, йә, әйт инде. Чираттагы этлегеңдер инде...
– Син үлгәч, каткан тәнеңне юып, тырнакларыңны, чәчеңне кисеп
мәшәкатьләнмәскә! Ха-ха-ха-ха!
Теләсә нәрсә тыңлаудан колагы тонган Гарифны Кышкыр туфрагына төшү белән, аяклары үзеннән-үзе авыл башына, тегермәнгә алып менеп киттеләр. Бу аның соңгы ике ай эчендә җанын көйдергән иң зур хыялы иде. Әле беркемне дә күреп сөйләшмәсә дә, күңеле нидер сизенә. Әнә бит, кайчандыр тезелешеп комбайннар торган урында бер-ике тимер сыныгы
гына торып калган. Тракторлар да сирәк. Алары да ярымсүтек. Сентябрь ахыры, басуларда эш бетеп килә ләбаса. Гәрәбәдәй игенне игеп арыган, татлы тамырны йолкып тузган техниканы кышкылыкка хәзерләр вакыт җитмәде микәнни?
Ялгыз карт МТС хәрабәләре янәшәсеннән үтеп, тегермән янына килеп җитте һәм аны танымады. Каршына бүре килеп чыккан ат сыман артка чигенде дә аяк астындагы черек бер түмәргә утырды. Шушымы көн саен Сабантуй сыман халыкны үз тирәсенә җыйган, җитеш тормыш билгесе саналган, һәрчак бәйрәм рухы аңкыткан, халыкны ризыклы иткән Кышкыр тегермәне? Бәлки, Гариф ялгышкандыр. Аның хәзер башы әйләнеп киткәли бит. Ялгыш бүтән авылга барасы автобуска утырып киткәндер дә адашып йөридер. Алай дисәң, әнә, саргая төшкән Кыеш тавы битләве,
әнә, елан сыман булып Лапырдык авылына юл сузылган. Әнә, офык сызыгында Көмешсу күле күз кыса. Туктале! Бу аның тегермәнеме соң? Тәрәзәләре җимерелгән, ишекләре куптарып алынган, эче буп-буш, маллар пычратып бетергән, түбәсендәге шиферлары сирәкләнгән, күгәрченнәр кунакчасына әверелгән караңгы, салкын, үтәдән-үтә җил ыжгырган бина аның тегермәнеме? Кая аның бүлмәсе, он әрҗәсе, иләкләр, бодай саклагыч чаннар, шнек, вентилятор, тегермән ташы? Бер нәрсә дә юк. Әйтерсең лә, алар монда беркайчан да булмаган. Бу коточкыч күренеш йөрәгенә капкан, башындагы ярасы кузгалып сыкраган, тыны кысылган бабай көчкә торып басып, авылга таба атлады.

Авыл очында исә шундый күренешкә очрады. Карга кадәре генә
үрдәкләрен капка төбендәге читлеккә җыеп маташа иде бер малай. Бала-чаганы ярата Гариф карт. Кесәсендә алар өчен гел кәнфит йөртер иде. Ләкин бүген кәнфите дә, кәефе дә юк. Аның бар игътибары теге читлектә иде. Аның алгы ягына тегермәннең бодай иләгеч ятьмәсе кадаклап куелган. Бабай тагы да авырайган аякларын сөйрәп, ары китте. Шакы-шокы тавыш килгән якка борылып карады. Аксак Сәет мунча түбәсен яңарта икән. Хатыны астан кызыллы-яшелле мүк сырган шиферларны биреп тора. Туктале, соң бу шиферлар тегермән түбәсенеке бит... Сәет күршесе Мирзаян исә, яңгыр суы нигез ташына акмасын өчен, кыек астына буйдан- буйга кызыл калай беркеткән. Бу калай да да тегермәннән... Өенә кайтып җиткәнче, тегермәннең ярты әйберен танып өлгерде Гариф.
Тегермәнне талауны авылдашлар үзара килешеп эшләгәнме, төн
караңгылыгына ышыкланып, берәм-берәмме, ләкин ничек булса да, эшләгәннәр. Хәзер инде кайгырудан файда юк. Һәммәсен тезеп бастырып, күзләренә туп-туры карыйсы гына килде картның. Валлаһи, башларын күтәрергә оялырлар иде. Хәер, хәзер оялу, вөҗдан газабы кебек хисләрне кичерә белүчеләр юктыр да, бәлкем. Замана белән кешеләрнең җаннары да үзгәргәндер, йөрәкләре ташка әверелгәндер...
Ул капкасын ачып кереп, күтәрмә астына яшерелгән, җирдә ятудан тутыга башлаган ачкычын алып, йозакка кагылуга йорт ишеге үзе ачылып китте. Аны каерып ачканнар. Идәндәге аяк эзләренә караганда, бер тапкыр гына кермәгәннәр бирегә. Эчкә узды. Аяк асты буш сыра шешәләре белән тулган. Мич алдында тәмәке төпчекләре өелгән. Кайберләрендә, нәзегрәкләрендә иннек эзләре. Караватта да бер генә тапкыр төн уздырмаганнары күренеп
тора. Ниндидер «чибәркәй» эчке киемнәрен онытып калдырган хәтта. Чәй эчә торган чынаягына какырып төкереп, тәмәке көлен койганнар. Ул үлем белән көрәшеп ятканда, аның өен фәхеш йортына әверелдергәннәр, ахры. Участковый нәрсә карады микән, ә күршеләр? Күмәкләшеп, тегермәнне талау белән мәшгуль булды микән авылдашлары? Гариф карт, караваттагы керләнгән урын-җирне, хатын-кыз киемнәрен идәнгә сыпырып төшерде
дә, баш астына токчаен куеп, как тактага сузылып ятты. Cөякләре таралып киткәндәй, буыннары камырга әверелгәндәй тоелды. Саргайган тырнаклы хәлсез кулларын корсагына куеп, күз генә йоммакчы иде, пәрәвез сырган, тузанлы тәрәзәне чылтыратып ватып, нәрсәдер очып кереп, идән буйлап тәгәрәде. Йодрык кадәре таш! Тыштан тавышлар ишетелде:
– Әй, бабай! Чык давай! Ач ишегеңне! Без килдек.
– Сәмәй бар.
– Кызлар матур.
Ләкин Гарифнең дәшү түгел, керфек кыймылдатырлык та хәле калмаган иде. Акырган-бакырган тавышлар бераздан тынды. Әтәчләнгән кемсәне «әтиең ахмак булганга, бабай гаепле түгел инде» дип тынычландырып, кайдадыр эчәргә барлыгы турында хәбәр итеп, көйләп-чөйләп алып киттеләр.

4
Гариф хастаханәдә яткан арада «Байрак» колхозында байтак хәлләр булып узды. Тере җан иясе булса, аны «коточкыч җәзалардан иза чигеп үлде» дияргә булыр иде. Башта берәү килеп, токымлы маллар кайтарырга вәгъдә итеп, сыерларны суеп сатарга тотынды. Тегермәннең авыр-авыр җиһазларын сүтеп, төн ышыгында каядыр озаттырды. Авыл халкы да читтә калмады. Арысланнар умыра-умыра корбан ботарлаган җирдә калдык-
постыгы үләт кошларына да кала бит. Олысы да, кечесе дә, күмәкләшеп тегермәнне таладылар. Эчендә берни дә калмагач, янәшәсенә мал тупладылар. Кайчандыр ак он тартылган ак-пакь урын туплауга әверелде. Бераздан, яңача тормыш вәгъдә итүче рәис кинәт кенә юк булды. Аны ничек кенә эзләсәләр дә, таба алмадылар.
Югалу хәбәре авылның бер башыннан икенчесенә барып җиткәнче
чираттагы «коткаручы» килде. Барысы да яңадан кабатланды. Колхозның ачлыктан интеккән соңгы сыерлары берәм-берәм каядыр озатылды, искереп бетсә дә, әле иген игәрлек техникасы гүя парга әйләнеп, күккә очты. Кайчан да булса җитеш тормышта яши башлау турындагы өмет тә, бозлы суга чажылдап баткан утлы тимер сыман сүнде, сүрелде. Буралардагы игеннәр,
чаннардагы оннар кимеде.
Шундый кара көннәрнең берсендә колхоз, дөресрәге, аның калдыкларын ниндидер Мәскәү баеның сатып алганы, биредәге эшләр белән идарә итәргә управляющий билгеләгәне турында почмак саен гәп саттылар. Хуҗа – авыл турында берни дә белмәүче, ак костюмын киеп, шәмәхә төсле иномаркада
җилдерүче, металл, нефть сатудан череп баеган шәһәр малае иде. Фермалар төзекләндерелеп, Швейцариядән кайтарылган сәер сыерлар белән тулды. Кышкыр авылы үзәгенә зур кибет төзелде. Череп, җиргә батып барган өйләреннән чыгып, халык янә контор тирәсендә әйләнә башлады. Элекке хуҗаларны иң начар сүзләр белән хурлап, яңасын кемузардан мактый башладылар. Яңа тормыш, ташлар арасыннан бәреп чыккан салкын чишмә
кебек, үзенә юл ярды. Кибет төбендә утырган, сирәк сакалы кендегенә кадәр төшеп җитеп килгән, умырык киемнәре җилдә җилфердәгән бабайга гына игътибар итүче булмады. Кесәләренә ай саен акча кереп торганга хозурланып, дәртләнеп китүчеләр аны танымады. Бәлки, танымаганга салышканнардыр. Әллә айлар буе юынмыйча сасып беткән йолкыш белән аралашудан дәрәҗәләре
зыян күрер дип курыктылар. Ничек кенә булмасын, кибеттән кочак-кочак азык-төлек төяп чыгучы кешеләрнең берсе дә бабайга икмәк сыныгы гына да сузмады. Көннәрдән бер көнне аркасына биштәр асып, таяк таянып, авылдан чыгып, каядыр көнчыгыш тарафка атлап китүен дә шәйләми калдылар.
Ташландык тегермән бинасын төзәттереп, яңа хуҗа анда Канададан җиһазлар кайтарттырды. Кибет икмәгеннән гарык булган кышкырлылар, капчык-капчык бодайларын төяп, авыл башына менеп киттеләр. Онның аклыгына, ваклыгына, тегермәннең бик тиз тартуына сөенделәр. Ләкин, ни хикмәт, икмәкләре уңмады, пәрәмәчләре кабармады, коймаклары
ләчкелдәп, табага ябышты. Кибеттә сатылган он да, акбур кебек ап-ак булса да, юньле түгел иде. Әллә нинди кабарткычлар кушып баскан камырларын заман мичләрендә күпме бимазаласалар да, берни дә килеп чыкмады. Гариф карт, аның сәгать кебек эшләгән тегермәне, анда тартылган бодай оныннан күпереп пешкән икмәк исләренә төште. Берничә ел эчендә бер-бер артлы калкып чыккан сарай кадәрле йортлар күләгәсендә посып калган, тәрәзә
капкачлары өстеннән такта кадакланган кечкенә өй тирәли байтак әйләнеп йөрсәләр дә, тегермәнчене тапмадылар. Ул хәзер бик еракта иде. Һәм ул күп кенә серләрне үзе белән алып киткән иде шул...

Тәмам.