Сарсаз Күл фаҗигасе

«Микулай» пьесасын1 драматург Мансур Гыйләҗев 2019 елда яза. Ул күпмедер дәрәҗәдә аның элегрәк язылган «Бичура» пьесасы белән аваздаш2. Драматург кабат ташландык авыллар темасын күтәрә, тагын бер кат тамашачыларны хәзерге заман кешесе турында уйланырга чакыра.
Яңа әсәр монодрама жанрында язылган. Драматург кешеләр арасындагы югалту һәм чын мөнәсәбәтләрне табу сюжетын куллана. Безнең алдыбызга озак вакытлы мәҗбүри ялгызлыкка дучар ителгән, авыр (критик) хәлдә калган геройның менталь һәм эмоциональ халәтләренең эзлеклелеге килеп баса. Кыйммәтләрне яңадан бәяләү темасы монодрамада Пол Маккартниның әсәрнең лейтмотивына әверелгән «Yesterday» («Кичә») җыры белән көчәйтелә. Бу җыр дөньядагы иң романтик һәм сентименталь җырларның берсе булып санала, чөнки дөньяда, бүгенгесен каршы алу өчен кичәгеләре белән җиңел генә саубуллаша алган кешеләр юктыр.
М.Гыйләҗев сәнгати концепциясенең асылын укучыга А.Сент-Экзюпериның «Төнге очыш» («Ночной полёт») романы3 белән әдәби параллельдә җиткерергә тырыша. Француз язучысына ияреп, монодрама авторы да кеше тормышы һәм үлеме хакында уйлана. Романдагы төп фикерне А.Сент-Экзюпери «Ривьера» авиакомпаниясе директоры авызыннан әйттерә: «Кеше тормышыннан да кыйммәтрәк берни юк, ләкин без никтер һәрчак тормыштан да кадерлерәк нидер булган кебек яши бирәбез... Ләкин тормыштан да кыйммәтрәк ни бар соң?» М.Гыйләҗевнең уйланулары реаль тормыш, көнкүреш мөнәсәбәтләре кысаларыннан чыгып китә, автор хәзерге заман кешесенең нинди булуын түгел, ә нинди булырга тиешлеген игътибар үзәгенә куя. «Төнге очыш» романыннан аермалы буларак, «Микулай» авторы бу проблеманы дини яссылыкта да чишә: «Кеше иманын көчләп үзгәртергә ярамый» (5 б.). (Иман өчен шәһит киткән Филипп атакай күренешенә, Микулайның авылда чиркәү ачу хыялына игътибар итегез).
Монодрамада ике төп эчтәлек катламы бар. Микулай тормышын һәм авыл кешеләре язмышын сурәтләгән чын катламга тукталыйк.
Баш каһарман – гомерен Сарсаз Күл авылында үткәргән 60 яшьлек ялгыз керәшен карты. Драматург тамашачыга / укучыга герой гомеренең бер көнен күрсәтә. Монодрама финалында бу көннең аның гомерендәге соңгы көн булуы ачыклана. Безнең алдыбызда хәзерге заманның гадәти «кечкенә кешесе» тарихы ачыла. Микулай белән танышуның беренче минутларында ук без аның сәер һөнәрен – әнисе рәвешендәге зур курчак ясавын күрәбез. Аның әти-әнисе турындагы хатирәләрен тыңлап, без геройның тормыш драмасын аңлый башлыйбыз. Ялгыз кеше гел кычкырып уйлый. Геройның күп кенә монологлары залга адресланган.
Пьесада конфликтның нигезен конфликтның асыл тибы тәшкил итә. Тамашачылар күз алдында Микулай үз эго-тарихында үзбилгеләнү процессын кичерә. Ул үзе – Башка мин – белән очраша, үзен үткәнендә, бүгенгесендә, киләчәгендә күрә. Без исә геройның үзен «танып белүе»нең шаһитлары булабыз.

1 Гыйләҗев М.А. Микулай // Туфан Миңнуллин исемендәге II Бөтенроссия драматурглар семинары архивы. Кулъязма. 23 бит.

2 Гилязов М.А. Бичура. – Казан: Тат. китап нәшр. 2002. – 286 с.

3 Сент-Экзюпери А. Ночной полет. – Казань: АСТ, 2019. – 352 с.
Герой этник тиңдәшлеген аңлый: «Барлык керәшеннәр дә чибәрләр». «Гомумән, әгәр дөресен генә әйтсәк, барлык керәшеннәр дә чибәрләр. Мин үз гомеремдә бер генә ямьсез керәшенне дә очратмадым!» (2 б.) «Керәшеннәр балаларын ничектер башкача ярата» (4 б.)
Геройның «танып белү» процессы Башка мин белән бәрелешүе аркылы чынга аша: Микулай керәшеннәрне японнар, авыл халкын – шәһәр халкы, керәшеннәрне татарлар белән чагыштыра.
Керәшеннәрнең этник үзенчәлеге пьесада исем кушу традициясе аша ачыла: «Минем исемем дә матур... Микулай!.. Шундый исемне миңа әни тапты. Гомумән, паспортта минем исемем башка, Николай. Ләкин без – керәшеннәр, без татарча сөйләшәбез, шуңа күрә исемнәребез дә татарча яңгырый. Әнкәй яратып сөйли иде, Микулай-й! Ми-ми-ми, матур нота! Кулай! Кулай, димәк, уңайлы, тыныч, минем белән яшәргә мөмкин! Әнинең исеме Марина! МарИна түгел, ә МаринА! (Басым соңгы иҗеккә төшә.) Әтием Вәчли! Паспорт буенча Василий, тормышта Вәчли, менә шулай!» «Без, керәшеннәр – кечкенә халык. Без бит кытайлар түгел, без күпкә аз. Шуңа күрә һәр кеше исәптә. Әмма безне беркем дә көчләп чукындырмаган. Кешенең иманын көчләп үзгәртү мөмкин түгел. Без һәрчак Христоска табынып яшәдек...» (1 б.).
Үзенең социаль статусын ачыклый: «Димәк, кем чын алигарх булып чыга? Әлбәттә, мин!»
Микулай карамагында 19 ташландык йорт һәм 30 гектар уңдырышлы җир. Герой үзенең табигый ресурсларга (нефтькә) бай кече ватаны өчен горурлык кичерә.
«Имеш, дөньяның иң бай кешеләре кәрәзле телефонсыз, интернетсыз яши! Соң бу мин ич инде! Телефоным да, интернетым да юк! Мин бөтен яклап алигархка туры киләм!» (6 б.)
«Дөньяда тагын кемдә шундый мунча бар? Бурасы йөз яшьлек нараттан! Түшәме усактан! Мунча ташы үзебезнең күл төбеннән! Себеркеләр! Яшь имән белән кырларыбызда үскән үләннәрдән, шифалы үләннәрдән! Зөбәрҗәтсыман су!.. Зөбәрҗәтсыман су!.. Энҗе!.. Мин алигарх! Мин алигарх!..» (14 б.)
Ватанын зурлый: «Ни бабаң, ни әтиең авылны ташламады» (13 б.).
Туган җирне яклау темасы монодрамада кат-кат күтәрелә. Герой берничә тапкыр ул темага кайта-кайта, теге яки бу авылдашын исенә төшерә, авыруы аркасында армиягә бара алмавы өчен ояла. Меркум бабайның сугышка бармас өчен күзен чыгару тарихы исә безне тетрәнергә мәҗбүр итә. Героик катлам монодрамада «Париж, Париж» («Пыяла күкәй») дигән нагайбәк җыры аша чынга ашырыла. Анда 1814 елгы Ватан сугышын француз башкаласында тәмамлаган казак-нагайбәк атаманы Платонның җиңүе хөрмәтенә аталган Чиләбе өлкәсендәге авыл (1842-1843) телгә алына.
Геройның «югары бурычы» бар: ул халыкны туган ягына кайтарырга хыяллана. Әкият герое кебек, Микулай «җитешсезлекләрне» ничек җиңеп чыгу турында баш вата: авылдагы юкка чыккан күл турында борчыла. Бәлки, әлеге табигать катаклизмы актив нефть чыгару белән бәйледер. Тик герой барысында да өермәне гаепли.
Микулайның үзенең бурычлар минимумы бар («Димәк, мин Анфисага өйләнергә тиешмен!» (13б.), «Беренче эш итеп, Анфисаны һәм улымны эзләп табарга кирәк» (22 б.)).
Монодрамадагы дөнья ике өлешле структурадан гыйбарәт: туган ягының патриоты булган Микулай кече ватаннары алдындагы бурычларын оныткан кешеләргә каршы куела. Шулай итеп, пьесада «эш кешеләре» – «буш кешеләр» антитезасы барлыкка килә.
Бер монологында Микулай үзенең чорына бәя бирә: «Бер кеше генә кешегә саналмый! Ә ут биреп, юллар ясасыннар өчен ничә кеше кирәк? Биш, ун, мең? Кешегә кешеләрчә мөнәсәбәт булдыруның берәр норма-кагыйдәсе бармы икән?..» (4 б.)
Шулай итеп, пьесада:
– халык һәм хакимият, идеаль хөкемдар темасы үсеш ала;
– ир-ат һәм хатын-кыз тиңдәшлеге сурәтләнә (ата белән ананың мәхәббәт тарихы,
Микулайның Анфиса белән беренче җенси тәҗрибәсе);

 – вакытлылык һәм үлемнең котылгысызлыгы мәсьәләсе күтәрелә (Микулай үзенең тууы, әтисенең, бозауның, классташларының үлеме турында уйлана).
Яшәү ул – Микулай өчен үлемнең һәм Башка миннең үлеме. Бу аерым социаль үзбилгеләнүләр мәгънәсен тәшкил итә. Микулай өчен булу ул – үлем һәм Башка мин барлыгы. Мәгънәви офык Башка мин һәм үлем вакыйгаларыннан төзелә.
«Чынлыкта мин үлемнән курыкмыйм. Үлүче кеше өчен үлем куркыныч түгел. Ул монда калучыларга куркыныч. Миннән соң беркем дә калмый икән, димәк, куркырлык сәбәп тә юк! Миннән соң беркем дә еламаячак, газапланмаячак, өзгәләнмәячәк!» (13 б.)
Микулай үзе ачык күзләр белән үлеп китәргә һәм тагын берничә көн бу дөньяга карап ятарга хыяллана:
«Мин дә үлгәндә, күзләремне йоммаячакмын. Чөнки үлгәч тә, берничә көн бу дөньяга карап ятасым килә. Мин иң бәхетле мәет булырмын, мөгаен, чөнки күзләремне беркем дә йомдыра алмаячак, янымда бит бер генә тере кеше дә юк...» (9 б.)
Геройның истәлекләр хронотобы бербөтен вакыйгалар калейдоскобының эмоциональ халәтеннән гыйбарәт: Казанның җиңелүе (Сарсаз Күлгә керәшеннәр килү); 1917 ел инкыйлабы (поп – Филипп атакайның үтерелүе), Бөек Ватан һәм Әфган сугышлары (Ардукның үлеме). Патриархаль цивилизациянең таркалуы пьесада Журавлёвлар – Портновлар гаиләләре антитезасы аша бирелә. Микулай үз тормышындагы вакыйгаларга, авыл, ил, дөньядагы хәлләргә дә илтифат итә. Ул һәрвакыт кеше телен онытырга куркуы турында әйтеп тора.
Пьесадагы персонажлар системасы хикәяләү тукымасына герой хатирәләрендә җанланучы, курчакларда мәңгеләштерелгән башка персонажларны кертү ярдәмендә киңәйтелә. Курчаклар әсәр пространствосында үз прототипларының әхлакый сәламәтлек барометрына әверелә. Пьесаның финалында герой күлнең үз урынына кайту шатлыгыннан үлә. Ул соңгы минутларында да элекке авылдашлары да Ватаннарына кайтырлар дип өметләнә. Монда яшәү символы буларак су символикасы өскә калкып чыга.
Монодраманың икенче катламы төшенчә катламы булып билгеләнә. Анда геройлар метафоралаштырыла, ә авыл, реаль сыйфатларын югалтып, кеше социумы моделенә әверелә. Төп герой М.Гыйләҗев тарафыннан демиург, хисләр белән тоеп була торган космостагы әйберләрне тудыручы сыйфатлары белән баетыла. Геройның дөньясы үз культы (шәмне вакытында кабызу), һөнәри бурычка нигезләнгән дине, үз йолалары- ритуал-кагыйдәләре булган дөнья булып аңлашыла. Монда ихтыяр геройга үз-үзен җиңәргә, мәңгелектә калу өчен хокук яуларга мөмкинлек бирә торган, тормыш раслаучы көч булып тора. Монодрамада ихтыяр төшенчәсе тормыш төшенчәсе белән үрелеп бара. М.Гыйләҗев гамәлләрне гамәл буларак кына сурәтләп калмый, ул укучыларның игътибарын баш каһарман гамәлләренең иҗади характерда булуына юнәлтә. (Журавлёвлар һәм Портновлар гаиләсендәге яшәү кагыйдәләрен чагыштырыгыз.)
Микулай – төн, караңгылык белән өзлексез көрәш алып баручы герой: ул төннәрен авыл өстеннән очучы пилотлар урынны билгели алсыннар өчен шәм яндыра; авылда кайчан да булса, ут кабызырлар дигән өмет белән электр җиһазларын эш хәлендә саклый; күңелдәге яктылыкны саклау өчен көрәшә.
Төн, караңгылык монодрамада үлем, идарә итеп булмый торган җанлы стихия – хаос барлыкка килү белән ассоциацияләнә. Караңгылыкны җиңү кешенең көчен раслый. Каһарман йөрәге күлнең кайту шатлыгын күтәрә алмый, ләкин иң зур гаделлек тормышка аша: аның тормыш уты сүнеп барган ачык күзләрендә кабынган урам фонарьларының лампалары чагыла.
М.Гыйләҗевнең «Микулай» әсәрен, һичшиксез, авторның иҗади уңышы дип атарга мөмкин. Әсәрнең сәхнә язмышы4 бәхетле булуына һәм автор идеяләренең укучылар һәм тамашачылар йөрәгендә кайтаваз табуына чын күңелебездән ышанабыз.