Мохтар (ахыры)
Баянгали. Ханнар, патшаларны уйнап,
Күпме йөрдең сәхнәдә?
Бөек трагик Мохтар Мутин,
Идарәчеләр хакында
Белмисең бер нәрсә дә?!
Хакимият – хөкемият,
Ягъни – хөкем иясе!
Хөкемгә тартмый тор дисә,
Дәүләтенә ябырылып
Белә кемнәр киләсен –
Хакимият дилбегәсе
Каеш түгел – тимердән...
Хакимлеккә ихтыяры
Тимердәйләр килерләр...
Үзең патша, корольләрне
Күп уйладың, ләбаса?
Мине кысыр дип, кимсетеп
Сиңа әллә май үсә?
Мохтар. Йә, үпкәләмә тагын
Белмим ничек дәшәргә,
Дәүләтне яшәтәм, дип,
Яла ягып яшәргә?
Зинданга ябылып кемнән
Саклыйсың хөкемдарны?
Гозерем дә юк дисең...
Минем соңгы сәгатьләрем...
Үзеңнең бу җәһәннәмнән
Котылыр җаең бармы?
Баянгали. Гозерем юк..
Бер гаепсез мине дә
Монда кертеп яптылар...
Дошман шпионы дигән
Яман ярлык тактылар...
Мохтар. Күпме шпион булырга
Мөмкин бер театрда?
Баянгали. Тинчуринның үзен хәтта –
Шпион дип таптылар.
Икебезне ике атна
Салкын базда тоттылар.
Мохтар. Тинчуринны, Кәримне?
Ышанмыйм, ялган, ялган.
Синең сүзең, Баянгали
Уйдырмага буялган...
Баянгали. Уйдырмалы уеннарны
Син уйнадың сәхнәдә...
Безгә куелды тәгаен
Бурыч бу мәсьәләдә:
Сине – Туманский сатты,
Икеләтә көндәшең
Ул хәзер инде – өстә...
Үзе киткәнче җиткергән
Хәбәрен минем өстән...
Тинчура белән бер очтан
Алып китеп яптылар...
Мохтар. Йә, йә?
Баянгали. Теге чакта
Тинчурага синең хакта
Шаһит бул, дип,
Куелды катгый таләп!
Мохтар. Йә, йә?
Таләп-вәгазь генә түгел...
... Газапландымы озак?
Баянгали. Авызы булды йозак.
Таптадылар, изделәр...
Тагын ике атнадан
Караңгы төн уртасында
Яланаяк кар өстендә
Икебезне тоттылар...
Авызы булды йозак....
Кәримне шул төнне аттылар...
Миннән
Тинчурин танымаган
Синең чын йөзеңне –
Шпионлыкны таныттылар...
Мохтар. Менә бит ничек...
Кәрим, Кәрим,
Даһи Тинчурин!!
Димәк ул – син
Баянгали!
Минем – каберчем?
Баянгали. Үзеңә тиңләп һичкемне
Күрергә теләмәдең
Тигезләде, тиңләдеме
Советның төрмәләре?
Сәхнәдә түгел, төрмәдә
Менә тиңнәр хәзер без...
Син Мутин – буржуа булсаң,
Мин – чын халык вәкиле...
Син – минем сыйнфый дошманым...
Онытмадым – хәтерлим.
Имеш, тиң түгел хәзер без.
Зинданда тиңнәр булсак та,
Бер-беребезне юк итәргә
Үтерергә әзер без!?
Мохтар. Кәрим, Кәрим Тинчурин
Кичерә алсаң, кичерә күр.
Котылгансың бу коточкыч
Җәһәннәмнең чиреннән...
Калды санаулы сәгатем –
Дөньялыктагы уенның
Күзаллый ала идекме
Шушындый эпилогын?
“Очкыннан ялкын кабынды
Хөрлек, тигезлек, диеп,
Ташландык янган утка...
Безне гавәм хупламады...
Бер Аллаһы якламады –
Куйды хурлыклы нокта...
“Тигезлек, хөрлек!” диеп без
Уяттык та милләтне:
Иблискә ияртеп тәмам. –
Имансызлап имгәттек...
Их, Кәрим, Кәрим Тинчурин –
Кичерерләрме безне?!
Пәрдә.
Тугызынчы күренеш
Зиндан. Идәндә яткан кеше янына Король Лир килә.
Король Лир. Күрәм азиат, синдәй үҗәт
Бүтән юктыр бу җирдә.
Качып кит, дип, кисәткәнем
Колагыңа да элмичә,
Газапланып ятасың ич,
Айлар буе үлмичә...
Мохтар Кисәтүен, кисәттең, Лир,
Инкарь итмим һич менә...
Качып кая китеп булыр?
...Син үзең дә минем белән
Хөкем ителдеңме әллә?
Җиде йозаклы ишектән
Киләсең дә керәсең –
Ничек күтәрдең келәсен,
Бер-бер серен беләмсең?
Король Лир. Мин – Король Лир,
Хаким дә мин,
Хөкемдар да!
Тик мине хөкем итәрлек
Тумаган хөкемдарлар.
Син – азиат, курыйкмыйча
Сәхнәгездә
Мине уйнарга алындың...
- Ник соң уйнатмадылар? –
Тигез юлда абындың:
“Король Лир – бердәнбер хаким
Илен-Дәүләтен таратып,
Хөкемгә тартылмаган –
Ул – гуманлы – үз халкын ул
Канга һич батырмаган,” – дигән
Сөальне өстәргә кем рөхсәт бирде сиңа?!
Мохтар. Кем булсын, Шекспир.
Король Лир. Барсына үзең гаепле:
Кисәттеләр шәт сине –
Сөйләмә, диеп, сәхнәдән
Ул сонетын Шекспирның?!
Мохтар. Үзең дә шуңар каршымы?
Король Лир. Каршы түгелен түгел дә...
Катысы – синең башка...
... Төрмәдәге этләрне дә
Өч көн ач тотканнарын
Әле син белмисең дә...
Син аларга кичке ашка...
Мохтар. Король Лир,
Син – Хан, Шаһ-Әмир
Шекспирның сонетын
Сәхнәдән шәп бәрдемме?
Король Лир. Рәхмәт – галиҗәнәп Актер!
Бу килүем – соңгы мәртәбә...
Ничек диләр әле сездә:
Йә, тагын бер әйттерсәнә?!
Мохтар (Шекспирның 94 нче сонетын укый).
Кайсы хаким көчле кулларында
Явызлыкны тыйган – рухы өстен!
Кайсы тораташтай шөһрәт-данга,
Мактауга битараф чукрак төсле –
Чынында – ул, бетмәс байлыгы да,
Идарәсендәге ил-дәүләтнең
Ул – үзе бер тиңдәшсез хәзинә:
Иле – кодрәтле, үзе – дәүмәтле!
Җәйнең гүзәллеге – гөлбакчада,
Һәрбер чәчкәсенең керфегендә!
Чүп үләндәй кадерсезләнә гөл –
Бер тамчы тозлы яшь төшсен генә?!
Гөл – тапталса явыз аягында,
Әверелә шайтан таягына. (Автор тәрҗемәсе)
Мохтар сонетны укып бетерүгә сәхнәгә уенчылар, хөкемдарлар килеп керә. Алар арасында К. Тинчурин, Шәкерт, Баянгали, башкалар да бар.
Тинчурин. Ни сөйлисең, нишлисең,
Бетердең ич, безне син?!
1 уенчы. Дистә еллар сәхнәдән
Корткочлык алып барды...
Инде килеп тотылды...
2 уенчы. Егерме ел фәкать аның
Көен көйләп торабыз,
Сәхнәбездә фәкать канлы
Уен гына корабыз!
Каршы әйтми һич югында
Шул, Кәрим Тинчурин да...
3 уенчы. Җиңүләрдән җиңүләргә
Алып бара партия,
Бәхетле тормышыбызны
Уйнаудан алар тыя...
Баянгали. Без – чын халык вәкилләре;
Алар – пардан буржуа,
Алар – ирекне буа...
Барысы бергә. Кем аларга юл куя?
Баянгали Дошман бирелми икән,
Дошманны юк итәләр.
Безгә мәгълүм: кемнәр кемнең
Ачып керә капкасын...
Комиссарны сәхнәдән
Уйнаудан баш тарткансың...
1хөкемдар Сорыйбыз соңгы кабат.
Җигелдең кем арбасына,
Кем йөген, син, сөйрисең?
Уенчылар. Кемнең көен көйлисең?
2 хөкемдар. Халыкка каршы барыр,
Халыкка дошман гына...
Гаебеңне таны, хаин,
Тезләреңә төшеп ялвар –
Халыктан гафу сора.
Мәхкәмә сиңа соң кабат
Шундый мөмкинлек бирә.
Шәкерт. Әйт, Мохтар, әйт, яшермә;
Ишетсеннәр, белсеннәр:
Бөек Хөкемдар каршына
Әзерләнеп килсеннәр!
Мохтар. Соңгы сүзне әйтермен шәт,
Хак каршына баскачтын.
Тезләнермен –
Бер Алладан
Ялварып гафу сорармын:
Кабат күзем ачкачтын...
Тезләнеп гафу сорармын –
Шуңа газиз анамнан,
Халкым өчен шәһит киткән
Мин Илдархан агамнан.
Сезнең өчен дә сорармын
Ялварып тезгә төшеп:
-Уенчылар, уйнашчылар,
Ялачылар, шымчылар,
Мәхкәмәче ялганчылар!
Ишетәсезме, гафу сорармын
Бер Хак каршында басып...
Бүген, бүген мин Сезне
Каһәрли генә алам...
Мәхкәмәче. Ул бездән көлмәкче?
Тешләтегез телен,
Чыгарыгыз күзен,
Күземә күренмәсен...
Этләрне, этләрне
Ычкындырыгыз бәйдән.
Ут сүнә. Ябырылып этләр өрә.
Хор Карурманнарга кердек без,
карамалык кисмәккә.
Карурманда кара шом бар –
кубарып җил исмәккә.
Карамасын, кара талын
каердык, дуга бөктек...
Илдән, өйдән кара көннең
китүен зарыгып көттек.
Карурманнардан чыктык без,
карамалык кискәч тә.
Таралмады кара болыт,
кубарып җил искәч тә...
Карамасын, кара талын
каердык, дуга бөктек...
Илгә, өйгә, күңелләргә
хөрлек килүен көттек.
Карурманга керим дисәң –
карурман да калмаган...
Каерылган, бөгелгән Ил,
җиле кага аркадан...
Карамасын, кара талын
килә тагын бөгәсе.
Илгә, өйгә, күңелләргә
иңәрме Иман догасы?
Дуга бөктек, атлар җиктек,
Кемнәрдә дилбегәсе?!
Пәрдә.
Унынчы күренеш
Зинданда Мохтар ята. Ул йокы аралаш саташа. Баянгали аның янына килә.
Баянгали. Ни хәлләрең, Мавр,
Йоклыйсыңмы?
Мохтар. Кайдан ис килә дисәм,
И көткәнем – Газраилем,
Син үзең, үзең икән.
Кил, кил утыр яныма,
Синнән дә якынрак зат
Монда инде табалмам.
Җаныма сары майдай ятар,
Миңа нинди хәбәр бар?
Баянгали. Хәбәрем – соравым, Мавр.
Мохтар. Йә, сора, әйт гозерең,
Син бит Газраилем!
Баянгали. Мәңгелек йокың алдыннан
Чукынып дога кылдыңмы?
Ни әйтсәң дә – бергә булдык,
Бәхиллегеңнән калдырма!..
Мохтар. Йокларга бик телим дә бит,
Йокы алмый – йокым кача.
Соңгы ролемне уйнасам –
Таралып, җәелеп, бер
Йоклар идем ичмасам.
Баянгали. Синең уеннарың, шөкер,
Уйналып бетте, Мутин.
Минем дә ялга чиратым
Ишек артында көтә.
Ялга – диңгезгә китәбез
Юлдашым – Елизавета...
Мозтар. Елизавета – Җәмилә –
Ха-ха-ха-ха??
Баянгали. Елизавета – Елизавета
Йә ни бар шаккатырлык?
Хәзер йокларсың изерәп:
Чукынып дога кыл да!
Баянгали Мохтарның өстенә япма күтәреп килә. Котырынып этләр өрә башлый. Баянгали Мохтарны япма белән томалап үтерергә тели. Бераздан Мохтар өскә чыга. Баянгали тынып кала.
Мохтар. Соңгы ролем дә уйналды...
Уйнадым – күрдегезме?
Ник берегез дә дәшмисез:
Әллә сез дә, әллә сез дә
Буылып үлдегезме?
Беләм, беләм, Баянгали,
Син Газраил түгелсең.
Күктәге Газраил – фәрештә...
Җирдәгесен күрерсез:
Ул да түгел үлемсез...
Син җирдәге Газраилнең
Ач бурзае – эте син...
Соңгы ролем уйналдымы –
Алдыйммы үз-үземне?..
Шамил Усманов шикелле
Чыгарыйммы күземне?
Кайда сез, әй, уенчылар,
Шамакайлар, самавырчы-
Комганчылар,
Хөкемдарлар кайда сез?
Ник дәшмисез – телегезне
Тешләттеләрме әллә?
Газиз Әнкәм – Мәрьям анам
Шәкерт-олан, кайда сез?
Карак агам, атам Исхак
Ник дәшмисез, ни өчен?
Кайда син, нигә дәшмисең
Дустым Кәрим Тинчурин?
Сез кайда югалдыгыз –
Калдырмагыз ялгызым?..
Сизәм, тоям, күрәм әнә
Күктәге Газраил Фәрештә
Чакырып кулын суза...
Музыка. Сәхнәгә Шәкерт һәм фәрештәләр керә. Сихри яктылык астында алар дога укый.
Мохтар. Ник дәшмиләр алар, нигә?
Әйтегез соң тик бер сүз...
Нигә тилмертәсез мине,
Әллә инде бөтенләй үк...
Калдыгызмы сез телсез?
Шәкерт. Алар телсез,
Телсез инде...
Мохтар. Шәкертем, син биредә,
Рәхмәт Сиңа!
Шәкерт. Үзеңә рәхмәт!
Чакырып алганың өчен.
Мине мәңгелек газаплардан
Йолып калганың өчен!
Мохтар. Рәхмәт, Сиңа, шәкерт...
Иң газаплы сәгатемдә
Янәшәмдә булганын өчен!
Беләгемә, күкрәгемә, күзләремә
Көч иңә. ( Ул торып баса)
Иншалла!
Таныдым Сине, шәкерт
Син минем – сафтан-саф
Шәкерт чагым!
Шәкерт. Хыйлафсыз иманыбызга
Шайтанның былчырак кулын
Сузарга өреккән чагың...
Мин – синең тәнең – госелдә,
Җаның – Иманда чагың.
Мохтар. Тыңлыйм, шәкерт, йә, тынма син,
Вәгазьлә, син, тагын да.
Тәнемнең арта егәре
Йөрәгемнең канатлары
Очамын дип кагына...
Мөлдерәп тула җиңеллек
Чигенә газапларым...
Тоям ачыла капусы
Тау-таш баскан күгемнең...
Шәкерт. Гомернең азаклары...
Янәшәдә, кулсузымда...
Чигенер, юылып бетәр
Тәнеңнең бу сызлавы...
Догада булсаң гына,
Юату табар җаның...
Аңа берни кирәк түгел:
Догада булыйк бары!
Догада булыйк – әүвәле:
Тәүбә итик мең кабат!
Тәүбәсез укылган дога,
Охшап калыр тагын синең
Сәхнәдәге дан-шөһрәтле
Шайтанлы уеныңа.
Уеннан туган Дан – елан
Уралып кереп утырыр
Җаныңның куенына...
Мохтар. Тәүбә, Аллам, мең тәүбә!
Тәүбә догасы укыла. Фәрештәләр, шәкерт-Мохтарны күтәреп алып чыгалар.
Пәрдә.
Эпилог.
Шул ук караңгы сәхнә. Музыка. Сәхнәгә илаһи яктылык иңә.
Мохтар. Әйләнә дөнья, әйләнә...
Аһ, әйләнә, әйләнә бит..
Газиз әнкәм, җеп эрлисең...
Эрләнгән җебең дә шулай
Әйләнеп бәйләнә бит...
Газиз әнкәм, алларыңа
Башымны куйыйм сана...
Пәһлевандай улың менә
Мәсхәрәдән хәлсезләнеп
Дөньядан китеп бара...
Мәрьям ана. Пәһлеван улым, Мохтарым,
Нидән борчу, моң-зарың?
Мохтар. Әнкәм, күрмисеңме әллә,
Изелгән бу тәнемне...
Мәрьям ана. Күрәм фәкать пешкән алма
Кебек сылу битеңне...
Җиде айдан тәпи атлап,
Йөгереп китүеңне.
Күрәм әкияттәгедәй
Ел үсәсен – ай үстең,
Син бар яшьтәшләреңнән
Булдың ике баш өстен...
Пәһлеваным син, Мохтарым,
Ник чакырып алдың җаным?
Мохтар. Әйләнә, дөнья, әйләнә
Аһ әйләнә, әйләнә бит...
Елгалар, күлләр әйләнә,
Таулар, урман әйләнә.
Таулар, урманнар артында
Болытларга ут капкан...
Офыкта күкне тутырып
Кемнеңдер каны аккан?
Мәрьям Ана. Кан түгел, улым, Мохтарым,
Офыкта кояш баткан...
Аязып баткан күкләрнең
Аязып атар таңы...
Ник чакырып алдың тагы?
Мохтар. Газиз әнкәм, Мәрьям анам
Тезләреңә утыртып,
Иркәләп, юат әле!
Тал бишегемә салып,
Җыр җырлап йоклат әле!
Күкрәгеңнең йомшагына
Куыймчы маңгаемны.
Бер тынга гына булса да
Онытыйм ай-ваемны...
“Кулларыңнан синең һаман
Сөт исе килә икән...
Кулларыңны йөземә ягып
Елыйсым килә, әнкәм”
Юат әле, юат, әнкәм...
Җыр җырлап йоклат әле...
Агыйделнең ярларында
Гөлҗимеш, миләш, диеп,
Яраткан улың Мохтарга
Әлегә бер яшь, диеп.
Мәрьям ана. Җырлыйм улым, пәһлеваным...
Тик елама, сабыр бул...
Сабырларга гына бары
Сары алтын табылыр.
Хор. Агыйдел ярлары
Гөлҗимеш, миләшлек.
Дулкыннар ярларга
Торалар гел дәшеп.
Дулкыннар нәниләр
Тын гына җил узса,
Давылда, давылда
Дулкыннар бик усал.
Нәзек җил таң белән
Иделгә сер дәшсә,
Дулкыннар пышылдап
Ярларга күчерә
Аннан соң яфраклар
Берсеннән беренә.
Бу яшәү көедер
Дулкыннар кебек үк
Безнең дә бу җиргә
Килүләр, китүләр,
Гомерләр итүләр.
Дулкыннар тагы да,
Кагыла ярына...
Яр – елъязмачы
Эзләре языла.
Пәрдә.