"Өч аршын җир" – Аязның җан авазы...
2019 елның ноябрь аенда аеруча куанычлы бер вакыйга булды. Кәрим Тинчурин исемендәге театрыбызда күренекле режиссёрыбыз Илгиз Зәйниев тарафыннан Аязымның «Өч аршын җир» әсәре сәхнәләштерелде. Күренекле дип, дөрес әйттем,
чөнки ул үзенең талантлы режиссёр икәнлеген Г.Камал театры сәхнәсендә гаҗәп тә соклангыч спектакльләрен чыгаруы белән раслады. Рәхмәт аңа, Аяз абыйсының гаугалы, авыр бәхәсләр кузгаткан тирән фикерле фәлсәфи әсәренә алынырга җөрьәт
итте! Шулай ук Татарстан Республикасының мәдәният министрлыгына да рәхмәт әйтәсем килә, алар хупламаса, әсәр кузгатылмыйча ята бирер иде. Премьера тамашачы
тарафыннан җылы кабул ителде. Мин үзем тамашачы булып караганга, халык алкышлавын җаныма якын итеп карап утырганга ышанып әйтүем. Бу әсәрнең язылу тарихын чын-чыннан белгәнгә, авторның нинди эчке кичерешләр белән янып яшәгәнен
күргәнгә, аерым тукталып аңлатып, анализларга булдым.
Аяз Гыйләҗевнең башлангыч иҗат чоры төрмә-тоткынлык белән тоткарлана. Шулай итеп, аның иҗатында озак елларга сузылган өзеклек булып ала. Ул бит беренче хикәясен 1948 елда «Безнең хикәяләр» җыентыгында «Ян, учагым, ян!» исеме астында
бастырып, үзенең язучылык сәләте барлыгын ача. Бу еллар, төптән уйлап караганда, язучыларга кытлык заманы. Татарның каләм ияләре сугыш кырларына җибәрелгән һәм күбесе шунда һәлак булган, ә урысның бөек язучылары, киресенчә, Татарстанга
эвакуацияләнәләр. Сугышка озатылган язучылар хәрби хәзерлексез, бары тик үз илләренең патриотлары булулары белән генә аерылып торган затлар булганнардыр дип күз алдыма китерәм мин.
Аяз студентлар арасында ул елларда ук үзен өметле язучы итеп күрсәтә башлый. Аның «Ана» әсәре студентларны шәп әсәр буларак сокландыра. Ул турыда Аяз белән бер чорда укыган фидакарь журналистыбыз Мәхмүт Әхмәтҗанов вафатына берничә
ел кала хәзерге «Ватаным Татарстан» газетасында җылы истәлек итеп язып та чыккан иде. Әмма хикәя басылуга, студентлар арасында югары бәяләнгән әсәргә карата җәнҗал куптарып, Университетның «Ленинец» газетасы менә нәрсәләр яза. Шул мәкаләнең кайбер өлешләрен күчереп язарга булдым.
«Татарский литературно-творческий кружок в университете объединяет наших начинающих писателей и поэтов. Упорная работа над собой – вот что определяет творческие успехи многих кружковцев. Идейная направленность, художественные
достоинства отличают произведения нашего молодого М.Хусаинова, кружковцев Р.Гайнанова, Р.Тимергалина, Н.Фаттахова и др. Этого, к сожалению, нельзя сказать
об отдельных кружковцах-прозаиках, в творчестве которых имеются элементы формализма и эстетства. Это прежде всего относится к студенту 1 курса историкофилологического факультета А.Гилязову. Этот начинающий писатель написал
рассказ «Мать», в котором нарисовал образ женщины, убитой горем по погибшим сыновьям. Напрасно читатель будет искать в этом рассказе описания героического труда советских людей в годы Отечественной войны. Здесь этого нет, как нет и
образов цельных, мужественных тружеников нашего тыла, отдававших все для победы над врагом. Автор описывает переживания матери – ее пассивные страдания.
Узость постановки темы предопределила ошибки формалистического характера и в рассказе И.Нуруллина «В центре района», напечатанного в сборнике произведений
молодых авторов. В нём автор попытался описать, как человек, получивший тяжёлое увечье на войне, возвращается к жизни, как ему, окружённому чуткими советскими людьми, открываются радостные чувства работы, творчества и любви. «Я очень часто
встречал людские глаза, говорившие: «Какой молодой красивый парень ухаживает за хромой девушкой». А знаешь, вот как раз тем, что я нахожусь рядом с хромой девушкой, я и гордился. «Вот какой я человек, с каким большим сердцем, что не отворачиваюсь
от девушки с таким большим недостатком», – говорит студент – герой рассказа. Такая самовлюблённая, эгоистичная мелочность чувства не может быть свойственна советскому студенту. И.Нуруллин, заставляя своего героя произносить эти пошлые
слова, допускает здесь грубое искажение образа советского человека.
Татарскому литературно-творческому кружку нужно более критически, более строго относиться к произведениям своих членов, не допуская безидейности и формализма. Упорная литературная учёба в свете решения ЦК большевистской
партии по идеологическим вопросам поможет этим кружковцам исправить ошибки в идейной направленности их творчества.
В.Сарманов
(«Ленинец», 8 апреля 1949 г., № 12 (314)»
Аязның күләгәсе тирәсендә «кара козгыннар» оча башлауның хәбәрчесе булгандыр бу мәкалә. Бу газетада телгә алынган Ибраһим ага Нуруллин (1923-1995) сугыш кырларында
аягын калдырып кайткан инвалид иде. Аяз белән бергә алар 1945 елда университетта укыйлар, аралашалар, якын танышлар булалар, булдылар. Аяз минем белән танышкан
елларында ук аларны үрнәк гаилә итеп күрсәтеп сөйләде. Ибраһим ага гомере буена хатыны Розалинасына рәхмәтле булып яшәде. Казандагы иң чибәр кызларның берсе Розалина,
укымышлылар гаиләсеннән (энесе Рәис Сабиров 1983-1990 елларда «Социалистик Татарстан» газетасының баш мөхәррире булып эшләде) була торып, гарип Ибраһимны сайласын әле! Алар гаҗәп тә дус, тату яшәделәр һәм ике кыз тәрбияләп үстерделәр.
Рецензентның мәкаләсеннән аңлавымча, Ибраһим Нуруллин гарип кызга яшь егетнең гашыйк булуын тасвирлый. Сугыштан гарипләнеп кайтучылар хурланып, үзләренә кул салган очраклар да еш була иде. Ә монда соклангыч үрнәк. Әсәргә кыз
кеше образы аша үз кичерешләрен тасвирлап язгандыр ул, дип гоманлавым.
Ибраһим Нуруллин – филология фәннәре докторы, профессор. 1953 – 1990 елларда Казан университетында укытты. Аяз аны киң күңелле, намуслы кеше буларак якын итте һәм алар гомер буе дуслык мөнәсәбәтләрендә яшәделәр. Аяз тоткынлыктан кайткач
Ибраһим ага белән очрашулары тарихын язганым булды, алай да тагын бер искә төшерим әле. Аяз белән Ибраһим ага 1955 елның көзендә Лобачевский бакчасында очрашып сөйләшеп утыралар. Бик матур әңгәмә була ул. Аяз тоткында вакытта кемнәр
ничек яшәгән дә, кемнәр нинди дәрәҗәләр алып күтәрелгән... Аяз да үз сүзен әйтә: «Мин тоткынлыктан күптән кайта идем инде, гаебем юк иде бит минем. Сталинның дөмегүе озакка сузылды. Ул дөмеккәч, «иркенәйдек», ай саен хатлар язарга да рөхсәт
булды...» – ди. Ибраһим ага партия әгъзасы, намуслы коммунист сикереп тора: «Һаман шундый булып калгансың икән», – дигән сүзләрен әйтә дә тыйтак-тыйтак атлап,
Аяз яныннан китеп бара. Аязның миңа бу турыда берничә тапкыр сөйләгәне булды. «Нишләп инде мин үзгәрим, анда мин
фикердәшләрем белән кавыштым, үземнең карашларымның дөрес юнәлештә икәнлегенә нык төшендем», – дия иде.
Аяз Гыйләҗев сүзләре: «1948-1950 еллар – яшьләрне, студентларны сәяси тоткыннар итеп төрмәләргә җыю еллары иде ул. Ә 1937-1938 еллар – совет властен ныклы, ышанычлы кулларга тапшыру максатыннан кылынган гамәлләре белән атаклы еллар. 1948-1950 еллар – төрмәләргә «шикле» кешеләр буларак яшьләр тупланылса, икътисади яктан файда да китерә алырлык эшче көчләр дә булуы зарур еллар», – дия иде. Бу мәкалә (мәкалә димәсәң, хәтере калыр, шикаять язуның иң усалы) Аязның «шикле» кеше булуына сүз башы булып торгандыр... Ә Ибраһим Нуруллинга килгәндә, совет төрмәсе өчен аның бәһасе югарыдан саналмагандыр. Чөнки ул төрмәтоткынлыкта җир җимертеп хезмәт куя ала торган кеше түгел. Ул еллар төрмәләренә
физик яктан сау-сәламәт кешеләрне генә «кабул итәләр»... Аяз 1950 – 1955 елларда тоткынлык җәзасын үз җилкәсендә кичереп чыга. Кайберәүләр (хәтта журналистлар да) ул еллар турында язганда, Аяз Гыйләҗевне сөргендә булган, дигән сүзләрне
җиңел генә әйтеп китәләр. Аяз тоткынлыкның иң авыр җәзалы җирендә – каторгада булды. Аңа башлангыч елларда елына ике генә хат язарга рөхсәт ителә иде. Аяз төрле юллар белән вольныйларга якынаеп, алар зонага кергән чакларда гына хатларын тапшыргалап, үзенең исән-сау икәнлеген әти-әнисенә җиткереп яшәде. Алга таба кайбер үзгәрешләр була торды... Яшьлегенең иң гүзәл вакыты шунда – мәсхәрәле тормышта корбан ителгән.
Аязның тоткынлыкка эләгүенең башлангыч этапларын телгә алып сүз башлавым юкка түгел. Ул язучылык гамәлләрен кыла башлаганда ук, эшенең шома юлдан тәгәрәмәячәген яхшы аңлады. Ләкин Аяз – Аяз-Мирвәли булып кала бирде: беркайда да, беркайчан да билбирмәс зат булды. Юкка гына: «Мирвәли – ул мин идем», димәде бит. Аяз 1961-1963 елларда Мәскәүдә Югары курсларда укыды. Алар анда Башкорт язучысы – керәшен Нәҗип (Николай) Әсәнбаев белән якын дуслар булдылар. Көннәрнең берендә Нәҗип Уфага үзенең бертуганын җирләргә кайтып
китә. Килгәч, ул Аязга үзенең тәэсирләре белән уртаклаша. Аяз белән алар үзләре яшәгән тулай торак каршындагы паркта һәркөн йокы алдыннан йөреп керәләр иде. Шунда фикер алмашалар иде. «И-и, малай», дип башлап җибәрә дә мавыктыргыч фикерләрен тыңлаучысына җиткерүдән тәм таба торган Нәҗип Әсәнбаев иде ул. Нәҗипнең сөйләгәннәрен Аяз миңа тапшырды. Нәҗипнең җизнәсе хатынының үлемен бик тә авыр кичергән. Хатыны хастаханәдә үлгән. Хастаханә хуҗалары машина чакыртып, мәетне машинада озату хәстәрен күргәннәр. Ләкин җизни кеше катгый
каршы төшеп, «хатыным белән соңгы юлда булса да, ачыктан-ачык сөйләшәсем килә, аянычлы язмышымның шаһиты булды бит ул, ә минем аның белән бер генә вакытта да фикердәшем итеп сөйләшкәнем булмады. Ул мине нәни бала урынына иркәләде,
ә мин киресен генә сукаладым, үкенечле үткәнемне мәетенә булса да җиткерим», – дигән һәм өзгәләнеп күз яшен түккән. Нәҗип абый да нык тәэсирләнеп: «Аяз, без дөньяга кунак кына булып килүебезне ник аңламыйбыз икән, бөтенебез дә шундый бит без», – дигән. Аяз шушы сөйләшүдән соң: «Нәҗип дустым, мин шушы сөйләшүгә таянып, бер әсәр язсам, каршы төшмәссеңме?» – ди. Нәҗип: «Бәрәкалла, бәрәкалла
– ак бәхетләр телим ул әсәргә», – дип хуплый...
Аяз, шулай итеп, 1962 елда Мәскәүдә «Өч аршын җир» әсәрен иҗат итә. Нәҗип Әсәнбаевка укыта. Нәҗип аны тизрәк рус теленә тәрҗемә иттерергә дип ашыктыра, үзе үк Мәскәүдә яшәүче, сугыш кырларында окоп шулпалары эчеп кайткан Искәндәр Гыйззәтуллин белән таныштыра. Искәндәр Гыйззәтуллин да әсәрне ошатып, тәрҗемә эшенә алына. Аяз аның тәрҗемәсен җылы кабул итә һәм «Дружба народов» журналына тәкъдим белән чыга. Әсәр тәрҗемәгә тапшырылганчы ук Аяз аны Казанга «Совет әдәбияты» журналына да алып бара. «Совет әдәбияты» журналына әле генә редактор итеп билгеләнгән язучы Газиз Мөхәммәтшин (1932-1972) әсәрне укып чыга һәм бик ошата. Шулай итеп, «Өч аршын җир» 1963 елда «Совет әдәбияты» журналының 5 нче һәм 6нчы саннарында укучылар хөкеменә тапшырыла.
Менә китә гауга, менә китә әдәбиятта пыр тузу. «Советка каршы язылган әсәрне ни өчен бастырганнар? Автор колхоз тормышын, колхозлашу чорын ни өчен кара буяуларда тасвирлый?» Озак та көттермичә, шундый «кара фикерле» әсәр бастырган мөхәррирне эшеннән дә алалар. Бу әсәр тирәсендә шау-шу бик озакка сузылды... Унсигез ел дәвамында аны матбугатта чыгару тыелды. Яңадан ул әсәр 1982 елда дөнья күргән «Җомга көн, кич белән...» җыентыгына кертелде. Ярый хуш, татар телендәге «Өч аршын җир» гауга куптарды, ә «Дружба народов» журналының 1964 елның 6нчы санында чыккан әсәрне шул елның иң яхшы проза әсәре итеп бәяләп, премия бирәләр. Журналда шундый премия алган әсәрләрне китап итеп чыгару шарты бар икән, менә сиңа мә. Мәскәүдә «Советская Россия» нәшриятында, 1966 елда «Три аршина земли» китап булып басылып чыга. Безнең гаилә өчен бу бик зур тантана булды! Аяз юкка гына Габдулла Тукайның «Бер татар шагыйренең сүзләре» шигыреннән түбәндәге строфаларны сөйләп йөрмәгәндер шул:
Уңга, сулга аумыйм, һәнүз алга барам,
Юлда киртәләр күрсәм, тибәм дә аударам,
Каләм кулда була торып, яшь шагыйрьгә,
Мәгълүмдер ки, курку белән өркү харам.
Марсель Сәлимҗанов татар әдәбиятында басылган барлык басмаларны да күзәтеп, укып барды. Кайбер әсәрләрне Аяздан да алда укып, фикерен җиткереп яшәде. Ул Аязның «Өч аршын җир» әсәрен уку белән хәйран калып, тәэсирләнүен җиткерде. Аяз Марсельнең тәэсирләнүеннән мәмнүн булса да, аның пьеса итеп үзгәртелүен сорар дип, бөтенләй өметләнмәде. Аязның Альберт Яхин белән берлектә иҗат иткән «Шамил Усманов» (1967) пьесасын Марсель бик уңышлы сәхнәләштерде. Бу яшь режиссёр белән Аязның араларын тагын да якынайтты. Без гаиләләр белән аралаша башладык. Алар укыган әсәрләре турында фикер уртаклашалар, бәхәсләшәләр. Марсельнең сүз сөрешендә Аязның «Өч аршын җир» әсәренә аваздаш әсәрләрнең булмавына канәгатьсезлек сизелә иде. Берничә елдан Марсель Сәлимҗанов ул повестьне пьеса итеп язуны таләп итә башлады. 1972 елда Аяз әсәрне пьеса итеп язды. Марсель аны сәхнәләштерергә йөргәндә, ни өчендер Ригадан рәссам чакыртты. Минем хәтеремдә Марсель Аязга: «Рига рәссамы шундый шәп унике этюд алып килде, малай, гаҗәп тә дөрес аңлаган әсәрне. Эш башланды, шәп спектакль булачак!..» – диде. Дөньяның тәгәрмәче Марсель Сәлимҗанов теләгәнчә генә әйләнми шул әле. Югарыдагылардан: «Бу әсәрне сәхнәгә менгерү турында сүз дә булырга тиеш түгел!» – дигән хәбәр алына. Сүзне дәвам итү мөмкин түгел, бетте-китте! Аяз да тик ятмады, пьесасын русчалаштырып, Мәскәүгә «Современник» театрына тапшырды. Анда пьесаны хуплап кабул иттеләр, репетицияләр башланды. Аяз белән без икәү еш кына Мәскәүгә баргалап йөри идек. Ул әсәрне сәхнәләштерү уңае белән баруыбыз түгел иде. Аяз театрга хәл белешергә кереп китте, мин аны урамда көтеп калдым. Берзаман Аязым башын аска иеп, танымаслык та булып, кыерсытылган кеше кыяфәтендә яныма килеп басты. Мин аңа сораулы карашымны төбәдем. Ул: «Репетицияләрне туктатканнар. Казаннан шалтыратканнар. Әгәр туктатмасагыз, ЦКга хәбәр итәбез, дигәннәр», – ди. Икебез дә, бер-беребезгә карап, бер сүз дә әйтә алмыйча катып калдык.
Яшьлеге сугыштан соңгы иң авыр елларга туры килеп, ачлы-туклы яшәвеннән кая барып бәрелергә белмичә йөргән көннәре Аязны бик уйландырды. Халыкның үз көнен үзе күрә алмавының сәбәпләрен эзләвеннән гаҗиз иде ул. «Тормышта кыерсытылып, ачлы-туклы яшәр өчен килгәнме кеше бу дөньяга?» – дигән сорау борчый иде аны. Ни өчен соң аның эш сөюче әби-бабасын, әти-әнисен җылы түшәгеннән кузгатып,
«колхоз төзибез!» дигән шигарь белән пыран-заран китерәләр? Уйлап карасаң, ни өчен соң? Эш кешесе эшләсен дә эшләсен – аңа мөмкинлек кенә тудыр! Илдәге фәкыйрьлекне байларның-кулакларның байлыгын тартып алу юлы белән ямарга уйлый власть. Бу хәлләр Аязның «канын кайната». Аяз үзенең әсәрләре белән режимның башбаштаклыгына «үз бунты» белән тәэсир итмәкче, аларны уйланырга чакыручы буларак чыгыш ясарга тели. Бу гамәлендә дә Аяз «аягын каймыктыра». «Өч аршын җир» әсәрендә ул: «Тормышның кайсы борылышында абынып, аягымны каймыктырдым соң мин?» – дип, үз-үзенә сорау куюы, нинди генә юнәлештә дә үзенә теләктәшләр таба алмавына ачыргалануы бит аның. Ул берничек тә комсызлыкны, карунлыкны гафу итә алмый. Әсәрдәге әтисе Шәйхразый белән уртак тел таба алмавының сәбәбе - карунлыкны, кеше малына кызыгуны, талауны кабул итә алмавыннан килеп чыккан каршылык. Шәйхразый мисалында ул Совет режимын күрә. Яшьлегендә Мирвәли карышусыз шул хуҗалыкта тир түгеп, бил бөгеп, әтисенә хезмәт итсә дә, алар уртак тел таба алмыйлар – бу үзе бер фаҗига. Аяз кеше фигыленең мал күргәч үзгәрүен, колхоз төзүчеләр гамәлләре аша чагылдыра. Мирвәлинең әтисеннән «ваз кичүе» әсәрдә бик тупас яңгырый, билгеле. Минем оныгым – Әзгат тә моны сәхнәдән ишетеп, бик авыр кабул итте. Ул: «Әти кешегә шулай әйтергә ярамый бит инде!» – ди. Әйе, һичшиксез, шундый сүзне әти кешегә әйтергә ярамый. Ләкин бу сүз әсәр кысасында аклана: әти кешене рәнҗетсәң, юлың уңмаслыгына ишарә ул. Аларның балалары булмый – никадәр зур фаҗига! Әсәрдә берничә урында 58 саны кабатлана. Тамашачы аны аңламаска да мөмкин – 58 яшь, имеш, 58 чакрым калган – ни өчен шулай соң? Аяз 58 нче маддә буенча сәяси тоткын буларак утыртылды. Әсәрдәге һәр сүзгә тирән мәгънә салынган... «Өч аршын җир» әсәрен, әдәбият кануннары кысаларына куеп фикер йөрткәндә, аның камил эшләнгән икәнлегенә шик юк. Ул әсәрдә һәр сүз, һәр ым үз урынында – аны аңлый һәм аңлата гына белергә кирәк. Аяз бу әсәрен чын йөрәктән яратты.
Әсәр сәхнәгә куелгач, Аяз Гыйләҗевне зурлап, аның һәр адымыннан тирән мәгънә эзләп һәм табып яшәүче галимә Миләүшә Хәбетдинова авыр хисләргә батты. Мин аңа, Аязыма карата зур игътибар бирүе өчен мең-мең рәхмәтлемен! Ул әсәрдәге Мирвәлинең бары тик уңай сыйфатлар аша гына чагылдырылган булуын тели. Баштагы вариантында гына күрәсе килә аның, ләкин нишләмәк кирәк, Аязны да әзрәк бөктеләр шул...
Социалистик реализм дип сөрән салган еллар булды. Социалистик реализм уңай геройның уңай сыйфатларын гына чагылдыруны хуплады. Тискәре геройлар тискәре сыйфатлары белән генә тасвирланырга тиеш булды. Аяз «Өч аршын җир» әсәрендәге Мирвәлидә үзен күрергә теләде. Юкка гына Нәҗип Әсәнбаев апасының үлеме аша үткәнен сөйләп бирү алымына ябышмады бит инде ул. Аяз үзенең авыр тормышы фаҗигаләрен кем белән генә уртага салып сөйләшә алды соң?! Сөйләшерлек кешесе булмады аның. Бары тик шушы әсәр аша гына фаҗигасен уртаклаша алды бит ул. Әллә Аяз яшәгән чор – Аяз фикеренә аваздаш чор булдымы? Юк, булмады, булмады. Гомер кояшының бата баруын чамалап, «Йәгез, бер дога!» романын язып калдырырга җөрьәт итте. И-и, яшьрәк чакта ук язасы килүләрен әйтә торган иде. «Куркам шул, карчык, балалар бар, яшьлегемдә тоткынлыкны бер төрле кичергәнмен, үткән. Ә картлыгымда балаларыма авырлык китерермен, дип куркам. Мин бер гөнаһсызга режим белән аваздаш фикерли алмаганым өчен җәфа чиктем, аларга нинди җәфалар тудырмас минем әсәрләрем!» – дия иде. «Йәгез, бер дога!»ны язарга алынуы СССР җимерелгәч кенә булды. Ул елларда иҗат йортларына бару мөмкинлекләре бетерелгәнлектән, Аязны кая гына урнаштырып, яздырыйм икән, дип уйланып йөргәннәрем әле дә күз алдымда. Йортыбыз кайнап тора, Искәндәребез генә башка чыккан, Мансур, Рәшат улларыбыз безнең тирәдә кайнаша – Аязга язарга утыру турында уйлау да юк. Әсәренең башлангыч өлешен, тәвәккәлләп, 1991 елда ук Переделкинода яза башлады, дәвам итәргә Казанда талпынса да, чын мәгънәсендә өстәл артына утырып язу мөмкинлеге булмады. 1993 елда мин аны әнкәемнең төп йортында яшәп ятучы кадерле Рәис абыемның рөхсәте белән бер айга Сарман районындагы Иске Әлмәт авылына кайтарып куйдым. Аяз анда хуҗаларның зур өйләрендә ачык йөзле, киң күңелле Фәрхинур апам белән Рәис абыем хозурында яшәп, «Йәгез, бер дога!» әсәрен иҗат итүдән рухланып кайтты.
«Өч аршын җир» повесте тарихчыларга бер төрле чыганак булса, Аязның һәрбер әсәре, тарих өчен әһәмиятле фактлар тупланмасы. Әсәрнең баштагы вариантында Мирвәли салмаграк фикер йөртә торган, ләкин колхозлашу вакыйгаларына карата кискен карашлы зат итеп сурәтләнгән иде. Марсель Сәлимҗановның күңеленнән әсәрне сәхнәләштерү теләге һич китмәде, «Өч аршын җир» аның күңеленә тынгылык бирмәде. Ул Аязга: «Әйдә инде, киреләнмә, әзрәк советча ит, ниндидер юллар белән власть күңелен дә йомшарт», – диде. Мирвәлинең сугышта җәрәхәт алып кайтуы, партия эшләренә карата уңайрак карашта торуы югарыдагылар күзенә төтен җибәрү иде. Алар Марсель белән әсәрне төрлечә «эшкәртеп», бер фикергә килделәр. Марсель 1987 елга абруйлы режиссёр булып үскән зат иде инде. Югарыдагылар да бу әсәр тирәсендә сүз куертудан туйгандыр, ниһаять, әсәр сәхнәләштерелде! «Өч аршын җир» әсәрен Марсель Сәлимҗанов Г.Камал театрының яңа бинасында 1987 елның 1нче апрелендә тамашачыга тәкъдим итте. Халык аны бик җылы кабул итте, һәм әсәрне үзәк телевидение аша да берничә мәртәбә күрсәттеләр. Театр директоры Шамил Закиров Мәскәү хәтле Мәскәүгә барып, анда төшереп алынган вариантларны табарга теләп йөрде. Ләкин ул еллардагы кинотасмаларга кытлык булу сәбәпле, алар бозылган булып чыкты. Аязның башын әйләндергән, яратып язган әсәренең тарихы шундый катлаулы этаплар узды.
Әсәрдәге төп фикер: җир кешесенең җиргә булган мәхәббәтен канатландырып, хуплап тору – власть кешеләренең изге бурычы. Туган җирне, аның традицияләрен саклап яшәгән кешеләр – изге затлар буларак зурланырга тиеш! Әсәр Аяз тарафыннан үз кулы белән «эшкәртелгән» вариантта тамашачыга барып иреште.
«Үз җиребезнең хуҗаларын Мирвәли хәленә калдырмыйк; җиребезгә, телебезгә, моңыбызга, җаныбыз-тәнебезгә мәрхәмәтле булыйк, динебезне зурлыйк!» – дияр иде Аяз. Рухы шатлансын! Амин.