Каршылыклар кыры

1. Cугышчан бурыч

         Татвоенкоматның туплау пунктында ничәдер тәүлек куна-төнә интегеп, чиләнеп беткәннән соң, Әлфисне һәм аның белән тагын ике кешене ниндидер майорга чакырттылар. Алар керүгә, бүлмә хуҗасы-күзләре шешенке кабаклары астына яшеренгән, пеләш башлы карт-урыныннан авырсынып кына кузгалды да, диварга эленгән СССР картасы янына барып басты. Бүлтәйгән корсагы мөмкинлек биргән кадәр иелә төшеп, шуннан нидер эзләде. Аннары бусага төбендә таптанган ир-атка борылмыйча гына:

         – Ну, орлы, бире килегез!-дип әмер бирде.

         Тегеләр, бу нинди әкәмәт күрсәтер икән, дигәндәй, бер-берсенә карашып, җиңелчә генә аракы исе аңкытып торган офицер тирәсенә өерелештеләр. Ул кулындагы күрсәткеч таягы белән картаның аскы өлешендә, каядыр Урта Азия чүлләрендә “адашып” йөри иде. Әллә географиядән бик үк хәбәрдар түгел, әллә башы чатнабрак тора идеме, кыскасы, өметсез рәвештә Арал диңгезенә кереп “баткач”, “йәле, малый, шул чертова Узун-Агач станциясен табып бир!” дип, таягын карсак буйлы егеткә сонды. Һәммәсе дә сәхнә пәрдәсе зурлыгындагы сызымлы әсбапның “чабуына” карап кадалдылар. Әлфис “Узун-Агач” дигәннең бетереп татарча яңгыравын ишеткәч, ихтыярсыздан горурланып куйды һәм “безнеңчә, иң дөресе Озын Агач буладыр инде ул “дип эченнән генә хатаны төзәткәндәй итте...

         Шуның артыннан ук, бик хәтәр борын-каш җыерып, ифрат эшлекле кыяфәткә кергән иптәшләре белән, барабан корсаклы майорны, хәрби картада хәлиткеч һөҗүм юнәлешен билгеләүче штаб әһеле сурәтендә күз алдына китерде дә, чүт кенә көлеп җибәрмәде Әлфис. “Бөркет”ләрнең киеренкелектән чамасыз агарып каткан йөзләре, танау тарткалап, мышный-мышный, мәгьнәсез төстә диварга текәлүе, һавалы офицерның исә кулларын күкрәгенә кушырып, мәгьлүм Наполеон рәвешен алуы, чыннан да, шундый “илаһи” күренешне хәтерләтә иде. 

         Ниһаять, указка, тимер юл җепселләре буйлап чаба торгач, төртелеп калды. Тәбәнәк буйлы егет: “Менә Узун-Агач!” дип, кош тоткандай сөенеп, хәбәр итүгә, бүлмә хуҗасының көр команда тавышы гөрелдәде:

         – Так вот, призывник иптәшләр, сезнең алга самостоятельно!... Менә шушы Узун-Агач станциясенә, андагы “N” хәрби частенә барып җитү бурычы куела. Сезгә шундый зур ышаныч күрсәтелә. Аңлашылдымы? Документлар, командировочныйлар-бухгалтериядә. Всё!

         Азаккы сүзен әйткәндә, ул, без никрутлар турында бөтенләй онытып, ындыр табагы кадәр өстәлендә казына иде инде.

         Бухгалтериядә эшне тиз тоттылар. Һәркемгә ике тәүлеккә, өчәр сум исәбеннән, ашау-эчү әҗере бирелде. Озатканда үрә катырып, ранжир буенча бер рәткә тезеп бастырдылар. Документларны: “Син старший буласың!” – дип, бүтәннәрдән калку, чөгә балыгыдай озын буйлы, тар җилкәле Рәмзигә тапшырдылар. Икенде күләгәсе төсле буй-сынын карап кына арада иң юашын, үшәнен, арык гәүдәлесен өлкән итеп билгеләү галәмәте юлдашларының мин-минлегенә тиеп, берникадәр гаҗәпкә калдырды калдыруын. Армиядә шулайрак икән ул:уй белән түгел, буй белән үлчәп, дигәндәй, беренче чиратта озын кешене өстен күрәләр, эшлеклерәккә, юньлерәккә саныйлар икән, дигән сыек фикер икесенең дә башыннан йөгереп үтте. Әлфис кисәк үзендә бер мизгелгә генә, әллә кайдан гына калкып чыккан хакимлек сөю, түрә булу дигән татлы, әшәке хиснең кымырҗып куюын тойды һәм аңарга бик уңайсыз булып китте. Вертикаль хакимлек, астан өскә таба, түрә-карага һичсүзсез буйсыну системасына корылган җәмгыятьтә гел шулай инде... Ул шундый итеп көйләнгән ки, нибары ике кеше генә дә үзара мөнәсәбәткә керә икән, шундук каршыга котылгысыз рәвештә кем баш була да, кем буйсына, дигән катлаулы, авыр сорау килеп баса. Үз-үзен ярату, мин-минлек, өстенлеккә ирешү сыйфаты һәрбер адәм баласының канында бар; аңардан бер селтәнүдә генә арыну мөмкин дә түгелдер. Бөтен хикмәт аны билгеле бер күләмдә, бер чиктә, ихтыяр көче белән тезгенләп торудадыр мөгаен. Әмма Әлфиснең бәласы анда түгел иде: аңарда кемнедер буйсындырып, өстенлек алу теләге һичкайчан булмады, ул моңарчы андый мәртәбәле йөкне үз өстенә алмаска тырышты; ә менә шул сыйфатның киресе – буйсыну хасиятенә дә бик авырлык белән килешә, бирешә иде. Заманында хәрби флотта хезмәт итеп кайткан Салих агасы, сиңа мондый холкың-фигылең белән службада бик кыенга туры киләчәк, энем, дип тикмәгә генә кисәтмәгәндер. Тагын шунысын да күзәткәне бар Әлфиснең: бүксәсен киереп, акыра-бакыра командалык итү өчен үлеп китә торган бәгьзе бәндә, үзенә туры килгәндә, һич нинди вөҗдан газабы кичермичә, югары торучыларга, рәхәтләнеп бил бөгә, баш ора, җанын бирердәй булып, буйсына да белә.

         Әлфис әле генә өскә ишелеп төшкән яңалыктан, бермәл исәңгерәп китте, ни сөенергә, ни көенергә белмәгән ике иптәше кебек үк, туплану пунктыннан йөгереп диярлек урамга чыкты. Көзге бакчага кереп, тормышларында әле генә, хасил булган үзгәрешләр, вәкарь чырайлы майор, тагын әллә ниләр турында, шәрран ярып, бер-берсен бүлдерә-бүлдерә, кызып-кызып гәп кордылар.

         – Мәтәм, берәрегезнең Урта Азия ягына барганы булдымы соң хатябы? Касы поездга утырасы икән? Ницек уйлыйсыз?-диде, беркемгә дә аерым тукталмыйча, терекөмештәй йөгереп торган чем-кара күзләрен уйнатып, кисмәк кебек базык, кыска буйлы, әле генә кодрәтле указка тотып карау бәхетенә ирешкән. Чүпрәле мишәренең шулай “ц”лаштырып “сүләшүенә” игьтибар итми мөмкин түгел. Әмма аны үртәргә ничектер тел әйләнми. Эчкерсезлеге, шаянлыгы белән үзенә җәлеп итә торган, тынгысыз, кыбырсык, кайгыртучан егет иде ул. Тора-бара үзенчәлекле сөйләменә дә күнегелде, ул кадәр үк колакны ертмый башлады... Хәсрәтле-борчулы чагында каратут йөзендәге калын иреннәре гел хәрәкәттә, сәер генә кыймыл-кыймыл килеп тора икән әле тагын. Үзе, хәзер үк, каядыр чатыр чабарга хәстәрләнгән кеше кебек, аркасындагы бөрмә капчыгының бавын да бушатмыйча, эскәмиянең бер башына чүккән. Калган икесе биштәрен, кулсандыгын читкәрәк, кайсын кая ташлап, бөтенләй туарылып, бәдәннәрен таратып, рәхәтләнеп утыра. Бу өч-дүрт төндә казармада рәтләп йокы кермәде шул. Хәл китеп, йончылган, алҗынган, эт булынган. Бәләкәй команданың башлыгы буласы йомыкый Рәмзи, тәмам мәлҗерәп төшкән әнә. Җитәкче буларак, һәрчак уяу торырга, абруйлы, йомгаклау сүзен ул җиткерергә тиешле, югыйсә.

         Әүвәл кеше-кара сүзен тыңлап, эченнән генә исәп-хисап итеп, соңра үз фикерен әйтергә күнеккән Әлфис:

         – Иң элек, малайлар, капчыкларны ризык белән тутыру турында кайгыртыйк без. Сәфәребез озын булырга охшаган, ике-өч көнлек кенә түгелдер. Булган акча уртак казнада торсын, – диде. Аннары юаш Рәмзине үпкәләтмәс өчен янтыгына төртеп: “Син ничек уйлыйсың, старшой?”-дигән булды.

  -Мин нәрсә, ...мин дә сезнең кебек, ...мин каршы түгел,-дип, гаепле бала сыман каушап, мөгрәде тегесе. Каушавын каушый, әмма эш рәтен белә, уңган, хәстәрле кеше икән үзе. Кибеттән мул итеп ризык, әйбер-төрбир сатып алганда, пырдымсыз Фаик кына: “Аракысы кайда соң, әзи*, рәзе дүрт-биш шиша* алмак келәмисең?”, дип Рәмзигә чекрәеп карады. Тегесе төксе кыяфәт белән, мыгырдана-мыгырдана, ризасызлык күрсәтеп, хуҗалык “кирәк-ярагына” ничәдер шиша “Мәскәүски”не дә тыгарга мәҗбүр булды. Аның бу кысмырлыгын дустанә күз кысышып, көлемсерәп үткәреп җибәрделәр. Күр, карун, саран, яңа байгураны, нишләгән була: шәхсән үз кесәсеннән чыгарамыни, янәсе. Дөресен әйткәндә, Рәмзинең хәмер ише зыянлы малга күңеле тартмый, җитмәсә әле, шул чүп-чар өчен акча әрәм-шәрәм итүне бөтенләй дә хупламый иде. Мондый үтә саранлыгының асыл сәбәбе кояшлы тарафка кузгалган поездга утыргач кына ачыкланды...

         Әлфиснең бу мыштымбай белән тәүге танышуы әлеге дә баягы туплану пунктының тынчу казармасында ук булды. Утарга ябылган сарыклар сыман, анда бәрелеп, монда сугылып йөрүдән тәмам туйган, арыган, билгесезлектән ачуы кабарган, көч-дәрманын кая куярга белмәгән, шәраб пары белән иләсләнгән никрутлар, караңгы иңеп, командирлар кайтып киткәч, тотыналар, минсиңайтим, бер-берсенең тузанын “кагып” сугышырга, дөмбәсләшергә. Чаллылар Әлмәтләргә каршы чыга, Сарманнар, Минзәлә егетләрен ошатмыйча, буза куптара. Катлы-катлы сәке-сәндерәләр өстенә сузылып, биштәренә баш төрткәннәргә төне буе йокы эләкми инде. Карусыз, ялгызак, боек авыл малайларын сагалап кына йөри бергә укмашкан башкисәр хулиганнар өере. Юктан гына килеп, чәердәй ябышып каныгалар, акчасын, затлы әйберләрен акыртып талыйлар...

   Үзенә арка куеп, черем итүче озын буйлы, чандыр малайны ике бәндә дорфа гына эткәли-төрткәли башлагач, түзмәде, сикереп торды Әлфис. Гәүдәгә уртачадан аз гына биегрәк күренсә дә, тыгыз, нык бәдәнле, кабарып торган мускуллы, таза куллары, кем әйтмешли, үз урынында. Озынча ак йөзле, калку борынлы, куе кара кашлы, коңгырт күзле, гадәти ир-егет ул үзе. Уң як каш өстендә нәзек кенә иске җәрәхәт эзе бар, аскы ирене бераз алга чыгыбрак тора. Әмма бу үзенчәлеге Әлфиснең йөзен-битен бозмый, аны мөлаем һәм шул ук вакытта үзсүзле , үҗәт, нык ихтыярлы кеше итеп күрсәтә иде... Әлфиснең буй-сынына сынаулы, бәяләүчән караш ташлап, иң мөһиме – тамчы да шүрләү шәүләсе сизелмәгән, тып-тыныч кына карап торган күзләренә баккач, дәшми генә чигенде, тиз генә шыкайды билгесез ике мәльгун.

         Шул адәм актыкларына “ясак” түләү нияте белән, букчасында казынырга тотынган күрше егет, көтмәгәндә үзенә яклаучы табылгач, бу хурлыклы ниятеннән ваз кичте.

         ...Инде хәзер, бар йокы качкач, таңга кадәр сөйләшеп яттылар. Яңа танышы Югары Ослан районыннан икән. Рәмзи исемле. Фамилиясе Кутузов дидеме? Ялгыш ишетмәдемме дип, кабатлап сорады Әлфис. Шундый атаклы фамилия йөрткәнгә, ничектер уңайсызланып елмайды да Рәмзи, кыенсына төшеп аңлатты:

         – Әти бит... Безнең фамилия ...элек Котдусов булган үзе... Бабам Котдус исемле... Әти тоткан да ...авыл советында эшләүче әшнәсеннән... Кутузов дип яздырткан. Шуннан бирле...

         Әлфис шуның өчен генә дә, белер-белмәс килеш, урынсызга хафалануына сәерсенеп, кызганып карап куйды егеткә. Эх, томаналык! Тарихыбызны белмибез, санламыйбыз. Фельдмаршал үзе дә бит татар нәсел-ыруыннан чыккан. Аның да ич ерак бабасы Котдус атлы. Кутузов фамилиясе шуннан, куян шулпасының шулпасы кебегрәк, ясалган да инде. Аны исә тач урысныкы дип йөрибез һаман да... Гомумән, үз милләтенә, татарга кагышлы мәсьәләләрдә бик нәзбереккә, талымчанга, вакчылга әверелә Әлфис; дәреслекләрдә тарихи дөреслекне, хакыйкатьне гаделсез рәвештә тупас уйдырмалар белән дыңгычлап тутырып, бозып күрсәтүне ифрат авыр, әрнеп кабул итә. Һәрхәлдә үз алдында милләтен кимсетүгә һич кенә дә юл куймый. Андый чакларда, кемнең кем булына карамастан, әтәчләнеп, кызып-кызып бәхәскә, алышка ташлана торган гадәте бар. Үзе татарчасын җиренә җиткереп, әдәби нормаларны саклап, сыңар урыс сүзен дә кыстырмыйча сөйләшергә тырыша. Бу – кыланып-нитеп, күзгә төтен җибәрүе түгел; татарлыгы белән ихластан горурланып, ана телен, аңлы рәвештә ярату галәмәте. Авызыннан бер кәлимә оятсыз сүз дә ычкынмый аның. Ул Чеховның: «Тәрбияле кеше эте янында да сүгенми» – дигән тәгьбирен үзенә тормыш кагыйдәсе иткән...

         Туган авылы белән таныштырганда, Рәмзинең:

         –Кызыл Байрактан мин, - дип ирәя төшебрәк әйтүен бик ошатты ул. Егет аның алдында бер карышка үсеп киткәндәй булды хәтта! Туган җир кадере, кодрәте аның җанында бар әле, димәк. Әлфис үзе исә бу атаклы, күркәм авылны күптәннән ишетеп белә. Салих Сәйдәшев исеменә бәйле ич. Кызганыч, анда барып, мәшһүр композиторның аяк эзләрен саклаган изге төбәкне күрергә туры килмәде әле аңа. Армиядән кайткач ук та әлеге истәлекле урынга сәфәр кылырга ниятләп куйды ул...

 

2. Бәлки сиңа “Наполеон»кирәктер?

Плацкарт вагонга кереп, үзләре генә бер почмакка сеңгәч, ниндидер кара көч тырнагыннан, сулышны кысучы кысанлыктан, рухи тарлыктан ниһаять, арынгандай, җиңел сулап куйдылар. Туган йорт җылысы, иминлеге, татулыгы урнашты сыман биредә. Купе өстәлен кыяр-суган, тавык ите, пәрәмәч-коймак, чәк-чәк, ипи-тоз, балык консервасы белән тутырдылар. Аяк астында, коргаксыган җаннарны ымсындырып, ара-тирә шешәләр дә күңелле чылтырап алгач, ашкын хис-тойгылар бөтенләй ташып чыкты, шау-гөр башланды. Экзотика эзләп, каядыр мавыктыргыч, кызыклы туристлык сәяхәтенә кузгалдылармыни!

         Тамак төпләрен әче “арыш мае” белән шәп кенә чылаткач, тартынып торулар бетеп, иркенлектән, рәхәтлектән тәмам туарылдылар.

         Араларында иң шугы Фаик, кулы белән өстәлдә барабан кага-кага, балачактан ук таныш бер мәгьлүм такмакны көйли:

Әтәц менгән киртәгә, кикерекүк итәргә.

Әтәцкә повестка килгән әрмиягә китәргә!

Әтәц әтә мин бармыйм, таук әтә мин калмыйм;

Әтәц әрмиягә китсә, бер йомырка да салмыйм.

         Тостлар әйтешү, мәзәк сөйләшү китте. Һәркем нотыгын хәл кадәри үткенрәк, кызыклырак, тапкыррак итәргә тырыша. Нәүбәт Рәмзигә җиткәч кенә, түгәрәк мәҗлес учагы, куәсе җитмәгән шампан шәрабе сыман сүрелә язды.

         – Егетләр, – диде ул табын ямен җибәреп, – Зинһар, кыстамагыз, ...миңа эчәргә ярамый...

         – Бүген әсирлектән котылу хөрмәтенә ярый! Йә, йә, назланып, кыланып утырма инде, – диде Әлфис, тегене дәртләндерергә тырышып.

         – Бәлки син коньяк кына йиппәрәсеңдер берцәк, ә? Әйтик, “ Наполеон” дигән затлысын...Әллә “Камю”га да даволенмы!? Йә, йә, мәзелесне бозма!. –дип шамакайланды, официант кебек беләгенә сөлге салган Фаик.

         – Аңлагыз инде, ...миңа аракыны бөтенләй эчәргә ярамый бит... Ышаныгыз, зинһар! - дип инәлде “штрафка калган” Рәмзи. Хәтта гаҗизсезлектән күз яшьләре атылып чыкты.

         Юк, ми шәрифләренә исерткеч сөреме ягылгач, егетләр рәхимсез: “давай булгач, давай!”. Шул рәвешле тинтерәткәч-йөдәткәч, соңгы дәлилен чыгарып салды “командир”:

         – Аңлагыз! Миндә ...аллергия! – дип пышылдады ул бик каты серен бүлешкәндәй, күрше купе ягына карангалап, колагын шомратып.

         Шул чит-ят сүзне ычкындыруы булды, табын тәртибен санламавы өчен, кашлары чытылып, чырайлары сытыла башлаган мәҗлестәшләр, дәррәү ихахайлап, көлешә башлады. Ну инде! Теләсә нинди сәбәпне кабул итәргә әзерләр, әмма шушы сәер, хикмәтле “аллергия” дигәне генә чеп-чи мәзәк, сафсата тоела иде аларга. Үлән-чәчәк исеннән нидер була дип каядыр ишеткәннәре бар барлыгын. Һи, ул бит авылда үсмәгән, чытлыклы кызлар белән генә булгалый, диләр ич! Аллергия, имеш! Мигрень түгелме тагын! Әлфис, Рәмзидән бөтенләй йөз чөерүләреннән шикләнеп, сыйлау-кыстауны чикләргә вакыт җиткәнен аңлады:

         – Печтик кенә эчеп куй да инде...

         Ипләп кенә, шулай араны җайларга тырышуына карамастан, Әлфиснең асылда үз сүзендә нык торуына инангач, Рәмзигә боргаланырга хут калмады. Ул, тәүге тапкыр күргәндәй, иптәшләренә күз йөртеп чыкты, үз кулы белән агу эчеп үлем җәзасына хөкем ителгән бөек философ Сократ кебек, караңгы чырай белән: “Ярый, ...эчәм! Карагыз аны... азагы... ничек...” диде дә, стакан төбендәге сыекчаны бер тында йотып куйды. Шуннан соңмы... шуннан соң коточыргыч хәл килеп туды: акай күзләрен кан баскан, бите бурлаттай кып-кызыл булган Рәмзи, маңгае белән шап итеп өстәлгә капланды һәм башын салган килеш, бер мәлгә тынсыз-өнсез калды. Бетте, үлде, харап булды!.. Ул да түгел, авызларын карга очып керерлек итеп ачкан хәлдә, тораташтай катып калган иптәшләрен сискәндереп, укшып-укшып коса башлады. Рәмзинең бөтен фаҗигасен хәзер генә тойдылар бугай. Мәҗлеснең кызыгы бетте...Әлфис җәһәт кенә сырхауның баш астына курткасын рәтләп салды, кульяулыгын, юешләтеп, маңгаена куйды:

         – Кеше үтерә яздык ич, дураклар! Менә сиңа уеннан уймак!

         Бу аянычлы, иләмсез, авыр күренеш  Әлфисне бигрәк тә нык тетрәндерде. Аңа район газетасы битләрендә “яшел елан”ның адәм баласына зыяны-зәвере турында еш язарга туры килгән булса да, шушы агулы эчемлекнең үтергеч көчен-кәсафәтен якыннан торып, болай итеп, барча күңел кайтаргыч, ямьсез нечкәлекләре белән, беренче тапкыр күрүе иде. Шәхсән үзенә килгәндә исә, бәйрәмнәрдә, “ кызыл” көннәрдә эчми түгел, эчкәли иде, әмма ул юха елан белән “дуслыгы” һичкайчан булмады. Киләчәк армия хезмәтендә аннан саграк булырга дигән анты менә шушында, шушы үкенечле вакыйгадан соң тагын да ныгый төште бугай. Мут, наян Фаик та мыек очына ни булса да бөтерми калмагандыр. 

         Рәмзи үпкә-кинә сакламый торган, “мировой” егет булып чыкты үзе. Чыраена бераз адәм төсе кереп, рәткә килгәч, зәгыйфь, инәлүле тавыш белән:

         – Зинһар, анда баргач, минем аллергия турында сөйләмәгез ..., – дип үтенде.

         Икесе дә, кан агызып ант итмәсәләр дә, бу көтелмәгән куркыныч хәлнең шулай якынча зыянсыз, имин генә үтүенә сөенә-сөенә, ул хакта авыз да ачмаска сүз бирделәр.

         Бер-бер артлы, төрле поездга утырып, бишенчеме-алтынчымы көн барулары. Барасы юлның иге-чиге офыкларга томырылган рельслар очында. Ә аларның кайчан беткәне бар?! Җир шары түгәрәк ич... Поезд тәгәрмәчләренең рельс ялгаулары турысында сикереп-сикереп алуы, “тык-так” иткән ритмы, никрутларга “зык-зак, зык-зак, озак-озак” дип ишетелеп, үрти, үчекли төсле. Озын юлның кайчан бетәсен белмәгән, чамаламаган кеше өчен юл газабы икеләтә ялыктыргыч бит ул. Вагонда моңсу тынлык урнаша. Авыз күтәреп ни турында сөйләшергә соң? Барча яңалык тәүге көннәрдә үк сөйләнеп бетте. Күз карашы, ирексездән, вагон тәрәзәсеннән ялт та йолт күренеп калган ялыктыргыч, гел бертөрле күренешләрне йота. Йота да оныта, күңелдә һич ни сарылып, берегеп калмый. Каты кылганнар котырып үскән буш дала да дала гына...

         – Бакчы, әзи, күпме җир сөрелмичә, әрәм ята. Бездә булсамы! Ё-моё! –диде кинәт туп кебек гәүдәсе белән тәрәзәгә капланып барган Фаик. – Менә ничә көн киләбез, ийеме, ник бер трактор оцрасын. Духы да юк... Әллә монда бер дә эшләмиләрме икән? Ни ашап яшәмәк келиләр икән?.. Әтәм аны, авыллары да әллә нинди генә...

         ...Табигать көне белән үзгәрә, яңара башлады... Берничә сәгать үтте микән, очы-кырые күренмәгән шул ук бөек дала кинәт танымаслык үзгәреш кичерде. Анда-санда чатырга да, алачыкка да тартым тәбәнәк корылмалар, каралты-кура, саман йортлар, дуваллар очрый башлады... Әлбәттә, тирә-юньдәге яшәеш, көнкүреш турында тәрәзә аша күзгә чалынып өлгергән манзара буенча гына фикер йөртергә кала. Борынгы казакь акыны: “Ни күрәм, шуны җырлыйм”, – дигән төсле, поезд кайдан үтә, шул тирәдәгесе күзгә керә дә бетә – вәссәлам! Әле генә “Волга”, “Москвич” автомобильләре, заманча автобуслар туктап торган тимер юл кичүен уздылар. Ул да булмый, ишәккә атланган фәкыйрь генә киемле кеше сыны, кинотасмадагы шикелле йөгереп, артка шуышты. Әнә тимер юл буенда тәкәббер кыяфәтле дөя, “төкерәм дөньясына» дигән күк, поезд, үзенә ышкылып дигәндәй, гүелдәп узганда да, авыр керфекләрен күтәрергә дә иренеп, һич кымшынмый, күшәп тора... Ерак офыкта, күгелҗем дала читендә үк ак тирмәләр тезмәсе шәйләнә... Менә шундый чуалчык күренешләр, иске белән яңа буталып беткән, болгавыр манзара – бүгенге пассажирның күңеленнән вакыт төшенчәсен юып ала сыман. Һәр станса, вокзал бинасының маңгаена кадакланган  “Бөек Ватан сугышында Җиңүгә-30 ел!” – дип язылган плакатлар гына хәзер кайсы чор, ни замана хөкем сөрүен искәртә һәм, вагонда ара-тирә кыштырдаган тынкыш радио гына, КПСС ның ХХУсъездын лаеклы каршылау турында такылдап, искә төшереп тора иде.

         Бер тукталышта яннарына буй-буй чапан кигән, тигез итеп кырылган башына төсе уңган дупы* чәпәгән, иңенә ике яктан асылынып торышлы чыпта капчыклар салган, сирәк төкле, арык йөзле  бер карт кереп утырды. Бергә-бергә күңеллерәк булыр дип, аңа урын биреп, кысылыштылар. Сәламнәр алышкач, йөзьяшәр картның пәйда булуын гына көткәндәй, сәфәрчеләр ифрат кызыксынып, сораша башладылар: Казакъстанның яманатлы “Ач дала” исемле бушлыгы моннан бөтенләй читтә кала икән... География дәресләреннән таныш, зур гына станциягә килеп тукталгач “димәк, тиздән Кыргызстанга җитәбез”, дип, эчтән генә иркен сулыш алды Әлфис.

         Черем итеп азапланган карт, күзләрен ачты да, таулар ягына ымлап, эчке бер дулкынлану, чиксез олылау һәм ихлас табыну белән:

         – Ала Тоо!-диде.

         – Нәрсә, бабай, Алатаумы? – дип, Әлфис шундук аның сүзен эләктереп алды.

         Бабай миләш кагы төсле җыерчыклы йөзен тутырып елмайды һәм башын ия-ия, “Ала Тоо! Ала Тоо”! – дип тәкьрарлады.

         – Хи, әллә ни биек тә төгел икән!-диде ич әнә Фаик, артык гаҗәпсенү сиздерми генә.- Бакчы, Керкәле таулары кебек дисәм...

         Әлфис, җир тирәли сәяхәт-маҗаралар, янар таулар, океаннар турында күп укыган егет, бозлы очлам кигән, каракучкыл-яшел итәкле, галибанә, бөек тауларны болай түбәнсеткән өчен үпкәләгән, ризасызлык белдергән кебек, урынында кымшанып куйды һәм кайчандыр укыганнарын исенә төшереп:

         – Ерактан гына шулай тәбәнәк күренәдер ул. Якыннан килеп карасаң! Казакьлар, кыргызлар өчен иң изге таулар инде барыбер. Өстендә яшеллек белән ак карлы үзәннәр аралашып, ала-кола булганга, шулай Алатау дип атаганнар аны.

         Астагы ятакта бөгәрләнгән Рәмзинең кинәт ыңгырашып куюы уйларны бүлдерде. Теге пирәшләүдән соң, тернәкләнеп кенә килә әле егет... Менә ул акрын гына торып утырды һәм ерактагы таулардан күзен дә алмый карап бара башлады. Талчыккан, йончыган чырае яктыра төште. Әһә, рәссамның да күңеле уянды, аңарда да иҗат уты кабынып килә иде бугай. Рухи савыгып, юнәеп баруына куанып, аны тагын да үсендереп, юатасы килеп китте Әлфиснең:

         – Без барасы җир әнә теге таулар артында гына! Башыңны югары тот, командир! - диде ул, шаяртып.

                            

3. ”Сез Казаннан түгелме”?   

         Ниһаять, поезддан поездга күчә-күчә, куе сакал-мыек үстереп, рәтле кием күрмәгән йолкыш дәрвишләргә охшап калган никрутлар, данлыклы Озын Агач дигән стансага килеп җиттеләр. Поезддан төшүгә, иң әүвәле совет законнарын ихтирам итүче чын патриот булып тәрбияләнгән, зыялы кешеләргә хас риясыз, күндәм, карусыз, ыктымат затлар җирле хәрби комиссариатны эзләп киттеләр. Янәсе, кайда соң ул безнең газиз, кадерле часть, күзләрен талдырып, тилмереп безне көтеп торучы гаскәриләр? Анда ничек эләгәсе?

         Ни турында сүз баруын ишеткәч, ошбу хәрби учреждениенең бөтен халкы урамга чыкты. Ерак юллар гизеп килгән биштәрле-чемоданлы мөсафирларны тәмам шаклар катып, сокланып чолгап алдылар.

         – Неслыханно! Казанның үзеннән! Безнең мондагы халык кулына повестка тоттыруга, шундук тауларга кача әнә, – дип тел шартлатты карт кына бер прапорщик. Икенчесе ялкау гына сагыз чәйнәп торганы, мыскыллы көлемсерәде:

         – Болар да инде... Ник шул хәтле армиягә атлыгып торалардыр...

         – Курорт дип беләләр микәнни аны?-дип иңнәрен сикерткәләде кызыл иренле ханым.

         – Тау һавасы иснәп, бәлзәм эчеп сихәтләнергә килгән алар, - дип шаркылдады өченче офицер.

         Күренеп тора, әллә кайдагы, таныш түгел татар иленнән ашкынып килгән, сәер холыклы кешеләрнең мондый намуслы, вөҗданлы, кыю гамәле турында көнләшү чырае белән, ятсынып сөйләнәләр.

         Бу мәхшәргә, “аю биетү” тамашасына, болдырдан төшеп килүче төз буйлы, аеры кара сакаллы полковник нокта куйды:

         – Йә, җитәр, эш урыннарыгызга таралышыгыз! Нинди чабата кәмите оештырдыгыз монда?!.

         Аннары ул, шаян карашлы зур, якты  күзләре белән кунакларга карап алды да, үз бүлмәсенә чакырды. Юл документлары буенча, хәрби кафедрасыз вуз бетергәннән соң, армия сафларына бер елга гражданлык бурычын үтәргә баручылар, ягьни “одногодниклар” икәнлекләре мәгьлүм булгач, аның хөрмәте тагын да арта төште бугай. Ни дисәң дә, малай-шалай түгел болар, тормышны азмы-күпме күргән, азу теше ярган, салмакланган ирләр. Армиянең “алтын фонды”н тәшкил итүче халык. Шуңа да, үз дәрәҗәсенә тиң күреп, гәп корды, кайнар чәй тәкьдим итеп, тегене-моны белешкәч, “N” частена ничек барырга кирәклеген иренмичә аңлатып бирде. Бераз ялгышканнар икән Казанның туплану пунктындагы хәрби стратеглар: бу төбәк әле Казакъстанга керә, егетләргә кирәкле Серая Вода станциясе янә бер-ике тукталыш аша, кыргыз җирендә, ди.

         ...“N” часте сәер атамалы стансадан берничә чакрымда, таулар итәгенә сыенган Кызылсу дигән бистә янында булып чыкты. Биек кызыл таш койма белән уратып алынган, шактый зур биләмәгә охшый. Уртасына биш почмаклы йолдыз сурәте төшерелгән яшел капкалы КПП* аркылы машиналар тыз-быз килә, гаскәриләр керә-чыга тора. Менә ул тулы бер ел буена хәрби хезмәт үтәсе икенче туган йорт!

         Егетләр, әллә ни искитәрлек күренмәгән частьны читтән генә күзәтеп тордылар, тордылар да, иң элек базарга сугылырга булдылар. Кесә төбендә ятып, тузанга баткан акча калдыгына тегесен-монысын алып, “гражданка”да соңгы тапкыр иркенләп сыйланырга иде исәпләре. Эш көне булгангамы, биредә сатучылардан гайре, кеше сирәк, үтәли җил генә уйнап тора иде. Каранып йөргәндә, боларга ниндидер солдат иярде. Ничектер шикләнеп, кырын-кырын гына күз салгалый бу. Погонында сержант тасмалары, киң күкрәген кырыкмаса кырык төрле значок басып алган. Кулында җитмешенче еллар башында гына кулланышка кергән затлы “дипломат” портфеле. Фуражкасыннан бүселеп чыккан коңгырт чәчләре тузгыган. Пычрак идәнле вокзалларда, аяк астында рәвешен югалтып, кыршылып, таушалып беткән биштәрләрдән, ятакларда аунап изгәләнгән киемнәребездән чамалап алды ахрысы ертлач, әрсез, очлы күзтәкәллефсез-нисез генә якынлашты да:

         – Сез Казаннан түгелме? – дип төбәп сорады. Уңай җавап ишеткәч, шатлыгыннан алдарак басып торган Рәмзине кочып алып, “Мин бит сезнең покупатель!” дип, аркасын дөп тә дөп төяргә кереште. Күз яшьләре сыгып җыламый гына! “Сатып алучы” исеме аның телендә шул хәтле якын, назлы, дәрәҗәле яңгырый; әйтерсең лә, туган агагыз дигәнне белдерә иде.

         Бистә читенә, аулак төшкә чыгып утырдык. Никрутларның барлы-юклы сый-нигьмәтенә чәчәп-чәчәп куя сержант. Бигрәк ачка “киселгән” икән, бахыр, бүре сыман умыра гына алдына куйганны. Төяне төге белән йотар иде, валлаһи! Соң, шулай булмый ни, частька кайтканда бар акчасын аракыга бетергән дә, суган суы суырып, авызын чөйгә эләргә дучар булган. 

         ...“Дембель заданиесе” итеп моңа өч никрутны, ягьни мәсәлән хәзергесе вакытта каршында, чирәмдә кырын яткан өч кешене, Казанның туплау пуктыннан алып кайту бурычын йөкләгәннәр икән. Татарстаннан булуын да исәпкә алганнар, күрәсең. Никруты-чурты качмас әле, дип, башта Балык Бистәсе районнындагы туган авылына сыпырткан бу. Киткән шуннан агай-эне, дус-иш, күрше-күлән белән табын кору. Шул тиклем сәрхушланудан соң, ниһаять, бераз айнып, аңкы-тиңке хәлендә Казанга барса, аның “тауарын” “сатып алучыдан” башка гына “шудырганнар”, имеш. Поездга утырып, куа чыгудан бүтән чарасы калмаган. Иң кыска, туры юл үзенә яхшы таныш, никрутлардан алданрак килеп җиткән, билгеле. Кайткан уңайга частька кермичә, кача-поса, ни тапса, шуны капкалап җан асраган. Ә тегеләр, ягъни – без, аймылышка яңгылыш, дигәндәй, адаша-адаша, әллә ниткән поездларга эләгеп, тиле кеше әйтмешли, Урал тауларын урап, Алтайларны айкап, көч-хәл белән килеп аудылар ләса азаккы пунктка. Күпме сагалап йөреп тә, үз өлешенә тиешле тере “тауар”ны очратмагач, болар армиядән кыяклады , ахрысы дигән уйдан эченә шом кергән, чәчләре агара язган, имеш... Телим дисә колына, чыгарып куяр юлына, диләр бит, барыбер йомры башлар үзебез тап булдык менә. Туры килеп торуын күр син аның: текләсәң дә уйлап чыгара алмассың моңа охшаш әкәмәт очракны!

         Шул куанычыннан һәм дә карыны туклыктан, күңеле тәмам һушланган “дембель”, кикерә-кикерә, әллә нинди антлар эчә, “картлачлар” сезне канат астына алсыннар дип колакларына каты киртләп калдырам”, ди, минем хәлне командованиегә чишмәгез генә, дип, чын дөресен сөйләмәскә куша, гозерли. Әлфис, андый коры вәгьдәне колак артына гына уздырып җибәрде.

         Тантаналы минутлар җитте. Итек-читек ямаучы будкасы янында тукталып, ботинкаларын кояштай ялтыраткан сержант, мизгел эчендә бөтенләй чит-ят кешегә әверелде, таш чырай белән, яңа танышларын сафка тезде дә: “айт-два”га бастырып, хәрби частька алып керде. Үкчәләрен бер-берсенә шак та шок каккалап, өч кеше составындагы призывниклар төркемен алып кайтуы турында полк буенча кизү офицерга күзен дә йоммыйча, чатырдатып рапорт бирде.

 

4. Белмәгәннең беләге авыртамы?

         Частьның үзендә мунча булмау сәбәпле, яңа килгән “одногодниклар”ны котельный душында гына коендырып чыгардылар. Солдат формасын болын кадәр зур тимер ангарның бер читенә, өстәлгә аударганнар иде. Үзеңә кирәкне үзең сайлап аласы. Кызыл йолдызлы бүрекләре, фуражкалары, панамалары ярый инде , ә менә бүтән төр киемнең үлчәме, чамасы чамага туры килми генә бит! Биредә борынгы грек фәйләсуфларына хас, боздай салкын тынычлык, сабырлык белән карарга күнеккәннәр икән аның ише вак-төяк мәсьәләгә. Армия сафлары агымына яңа эләккән “салажон*”ның, икенче төрле әйткәндә, беренче елын вакларга керешкән “әрвах”ның киеме кешечә, рәтле-башлы булуы һич мәҗбүри түгел; бакча карачкысыннан аз гына ятышлырак булса, шул җиткән. Үз үлчәменнән зуррак, яисә кечкенәрәк, шактый туза төшкән, сүсәргән форма тоттыру исә яшь солдатны кимсетү, җәберләү, үз урынын, үзенең кем икәнлеген белеп торсын, борынына киртләп куйсын, дигән сүз икән. Мыскыллаган кебек, манара хәтле кешегә таман шинельне тәпән буйлыга бирәләр, кыска буйлыныкын торнадай озын аяклыга сузалар. Шундук киемнең эчке ягына известь сыекчасы белән яндырып, исем-фамилияңне язып куясы. Болай булгач, үзеңә ярардай кием сайлап, бер-берең белән алыш-биреш ясарга хакың юк. Әлфиснең үзенә ул “байлыктан” сорыдан-соры, зурдан-зур, шундый шинель эләкте ки, итәге кинофильмнардагы Дзержинскийныкы кебек җирдә сөйрәлә.

         Атныкы сыман сузан чырайлы, кара хәтфә мыеклы каптерщик яңа килгәннәргә игьтибарсыз, үтәли генә караш ташлап:

         – Каеш белән тыгызлап каптыргач, утыра ул. Барыбер төннәрен каравылда торганда гына киясе. Кызыл мәйданга Җиңү парадына барасың юк,-диде һәм бәйләнчек чебенне кугандай, кулын гына селтәде.

         Җәй өчен уңып, агарып каткан панама сыман шыксыз кәпәч бирделәр. Өстә-шундый ук, кешедән калган, кыскача “хэбэ” дип атала торган, ягьни безнеңчә, киҗе-мамыклы тукымадан тегелгән гимнастерка да чалбар. Дөрес, парадка, нарядка, яисә бәйрәмгә, рәешкә киелә торган китель өр-яңа, гәүдәгә текмә-тек ятып тора иде. Ул чордагы армиягә, ботинкалары белән бергә, яңа гына кертелгән форма иде ул.

         Погоннар, петлицалар өләшкәндә, беркатлы Фаик танк сурәте төшерелгән кара погоннарга нәфесен сузган иде дә... Андыйлар халыкта нигәдер иң мәртәбәлесе санала, ал төстәгесеннән, төрмә саклаучыныкы ул, дип җирәнеп, танау җыералар. Өтек мыек, аның сабыйларча мөлдерәп торуын күреп:

         – Самолет төшкәне, летчикларныкы төсле зәңгәре кирәкмиме тагы? Тот капчыгың, төбе төшмәсен!-дип, кешни-кешни көлде. Очучы булырга да өлгерерсез! Явыз “картлачлар”га эләксәгез, көлегезне күккә очырырлар, – дип борын астыннан гына мыгырданды. Аягыннан җир тарткан, кәтүк кенә булса да, полк элитасына керә иде ул. Гади солдатта аның эше юк, даны-шаны бар чөнки. Каптерщик белән өлкән командирлар да исәпләшә. Түшәмгә кадәр сузылган киштәләрдә кием-салым тутырылган каптерка бүлмәсенең караңгы почмагында сыйлап та җибәрә ул зур йолдызлы кемсәләрне. Келәт саклаучы бу халык, күркәдәй өрелеп, шөһрәтле генералиссимус сүзе белән охшашлык күргәнгәме, үзен борынгы каптенармус белән чагыштырырга ярата. Гәрчә патша армиясенең унтер-офицер чинындагы ул тырыш хәрби хезмәткәрнең тырнагына тормаса да. Каптерщик ул гап-гади амбар саклаучы гына инде, югыйсә. Гел старшина тирәсендә сырпалана. Тегесе исә аның күпчелек кыңгыр эшләренә күз йома. Әрсез каптерщик иртәнге разводка, прогулкага чыгуны, хәтта кичке тикшерүгә басуны да үзе өчен гарьлек гамәл дип саный. Һәрхәлдә, үз “өне”ннән бүтән җирдә өтек мыегын да, танавын да күрсәтми торган иде ул.

         ...Бу часть Совет Армиясенең “Гражданнар оборонасы” гаскәрләре дип аталган төренә керә икән. Бер сүз белән генә әйткәндә, пехота! Җәяүле гаскәр... Мондагы полк дигәне кәгазьдә генә, хәрби хезмәткәрләренең саны бөтен бер батальонга да җыелмыйдыр. Ә менә хәрби өйрәнүләр вакытында гражданкада запаста торучыларын, ягьни гади телдә “партизаннар” дип аталучыларын да чакыргач, меңнән ашып китә ди. Зур, биек гаражларда, ангарларда илдә тынычлык хөкем сөргәндә кагылмаслык запас, хәрби арсенал: төрле маркадагы автомашиналар, махсус техникалар консервациядә саклана, диләр.

         Полк командирының политчасть буенча урынбасары, подполковник Семёнов, документлардан Әлфис Галимдаровның журналист булуын белгәч, төп кебек калын, кыска аякларында әле алга, әле артка чайкала биреп:

         – Менә сезгә тәүге сугышчан задание: безнең ...э-э-э. ..данлыклы полкның шанлы үткән юлы..., традицияләрне дәвам итү..., анда хезмәт итүнең яшьләргә нинди зур горурлык ...фәлән-төгән өстәвен ...эһем ...тагын шуның ише патриотик сүзләр кыстырып чыгыш ясарсыз. Текстын алдан миңа күрсәтерсез! Понятно! – дип йомшак кына тавыш белән, әмма ике уйламаслык, катгый төстә үтә җаваплы йомыш кушты. Армиядә солдатның фикере белән кызыксынып-нитеп тору юк икән. Тантаналы ант кабул итү соңында исә солдатның яшәеше, көндәлек тәртибе, үзен тотышы тулысынча командирларның, хәрби түрәләрнең приказына, ихтыярына буйсына һәм бу көннән башлап яңа сугышчының уй-фикере, кәефе, теләк-омтылышы сукыр тиен дә тормый.

         Татар журналисты булса да, кирәгендә урысчасын да үтемле, төгәл ермачлый ала торган егет сынатмады. Бакыр самавыр кебек кызгылт йөзле Семенов, тантанадан соң үзе килеп, Әлфиснең кулын кысты. Хәрби округ газетасына язышып торырга дигән “аталарча” киңәшен дә өстәде. Егетнең абруе, болай булса, күзгә күренеп үсәргә тиеш иде. Монда бер ел хезмәт итеп каешланып беткән гаскәриләр дә читләп-читләп кенә, кызыксынып карап үткәлиләр, сирәк-мирәк сүз дә каткалыйлар иде. Берсе: “Тагир Ташмухаметов!» дип үзе килеп күреште. Киң җилкәле, таза гәүдәле . Ә ап-ак бармаклары йомшак, нәзек, сузынкы... Битен вак кына миңнәр, кара төрткеләр чуарлаган. Дусларча елмая-елмая, милләттәшләренең кулын сак кына кысып чыкты да Таһир:

         – К сожалению, татарся аз билям, – дип, үкенечле көрсенеп куйгандай итте. Ташкент татары икән... Тиз генә танышты да, тагын нидер сораштыра күрмәсеннәр дигәндәй, ашыгып китеп тә барды. Гомумән, кеше күзенә сирәгрәк чалынырга тырыша төсле иде ул...

         ...Ай ярым вакыт үттеме икән, “ Казан татарлары”н роталарга, взводларга бүлделәр. Иң тәүдә, кылларын тарткалап, кемнең ни-нәрсәгә кулы ятуын, маһир булуын, сәләтен ачыкладылар. Рәмзинең рәсем ясауга һәвәслеген Семёнов аеруча хуп күреп, җанланып китте. Ирен чите белән генә елмаеп:

         – Как раз рәссам демобилизациягә җыена, бүгеннән мастерскойны кабул ит!-дип боерды. Бүтәннәр, Рәмзигә күктән бәхет йолдызы чүпләгән адәмгә караган кебек, көнләшеп караштыргалыйлар. Муенын сузып, остаханәгә, куана-куана, чабып килсә, тукмак борынлы әзербәйҗан бер дә  сөендерергә ашыкмады.

         – Ну, парин, килеп каптың, көне-төне пахать будешь! – дип котын алды.

         Бусы да тактик әмәл: дембельгә китүчеләр җайлы» эш урынын шул рәвешле күрәләтә торып, каты яманлыйлар, эттән алып эткә салалар. Янәсе, яңа алмаш, килә-килүгә үк, оҗмах бакчасына чумдым дип куанмасын әле. Астына шыр җибәрсен башта! Бер михнәтнең бер рәхәте дә бар икән үзе: бистәдән хат ташу эше дә йөкләнә ди художникка. Иркенләп һава сулап кайтасың, кибеткә-фәләнгә сугылырга да җай чыга. Чибәр-чибәр кыз-мыз да очрап куюы бар.

         Әлфис, солдаттан таштай шомарып кайткан бертуган агаларының киңәшендә торды, мин фәләнне булдырам дип, чыгып төшмәде; төзү-кору, шомарту-сылау, тимер-томыр эшенә һич нинди катнашы юклыгын алдан ук сиздерергә тырышты. Тегермән тик торса, ташы ярыла; ә менә солдатның  теле тик торса, үзенә рәхәт:башы ярылмый, дип тиккә генә әйтмиләр ич. Югыйсә, иң әүвәле ташчылар, балта осталары, штукатур-малярлар белән үлепләр китеп кызыксына, төпченә командирлар. Чөнки һәрберсенең газиз гаилә почмагы, дачасы бар, анда төзисе, төзәтәсе, ремонтлыйсы бина, каралты-кураларның мәңге бетәсе юк. Торбалар салу өчен озын чокырларны, кар базларын кәттә командирлар үзләре казымас ич инде.

         Фаикның медицинадан азмы-күпме хәбәрдарлыгы сизелде. Үзе спортсмен да әле: рәхим ит, санчастьтагы санинструктор вазифасы нәкь синең өчен.

         Татарча укый-яза белүдән, ана телендә шигырь-мигырь чыгарудан гайре һич нигә сәләте, “үнәре” ачыкланмагач, Әлфисне разведка взводына куйдылар. Хәйран дәһшәтле, хикмәтле итеп, “химик-разведчик” дип атала ул, ягьни мәсәлән дошманның атом, химик һәм бактериологик коралына каршы көрәшнең алгы сызыгында торучы, каршы яклар һөҗүменнән, яисә табигый афәт-һәлакәттән соң тирә-юньне агулы һавадан арындыру, халыкны коткару, яклау подразделениесе хезмәткәре. Булдыра алмасаң, өйрәтербез, теләмисең икән – мәҗбүр итәрбез, дип янадылар командирлар. Бу катгый гыйбарә армиядә еш кулланыла һәм теләсә нинди каршылык күрсәтү билгесен, канәгатьсезләнү-ризасызлык әсәрен шуның белән генә каплыйлар да куялар.

         Әлфис, ниндидер мәкалә өчен материал туплаганда, полкта комсомол эшен алып баручы капитан Серёгин белән аралашты. Ул, түшен, йон-каурыйларын бертуктаусыз чистартып, күпертеп торган чыпчык кебек, әледән-әле керпе чәчен сыйпаштыргалап, авыз-бит тирәләрен сөрткәләп мәш килә торган кеше икән. Әйтәсе дә юк, чибәр, зифа буйлы, сөйкемле егет. Әмма итәк чабуларын җыештырып, алдын-артын караштыргалап йөрүчән, шик-шөбһәле, фикерсез, иярчен, туңбаш.

         – Сез моны замполит белән килештердегезме соң?-дип сорады ул, кульязманы укыгач, нечкә кашларын җимереп. Җавап та көтмәстән, иреннәрен кыймылдата-кыймылдата, тагын бер кат күз йөртеп чыкты. Кәгазь битләрен сак кына читкә алып куйды да, чиста, алсу тырнаклы бармакларын өстәлдә биетеп:

         – Батальонның, Фрунзе музей-йортын карап, концертта булып кайтуы турында матур гына язгансыз...И шуның белән бетерергә иде! Частьта « солдат клубы» , әдәби салон, үзешчәннәр түгәрәге оештыру һәм башка шуның ише чүп-чар турында сырлау нәрсәгә кирәк булды?-диде.

         Әлфис бу сораудан беравык аптырап, өнсез калды. “Ник сиңа иртән теш чистартып торырга?” кебегрәк урынсыз сорау куйган томана адәмгә тиз генә ни әйтергә белми, тотлыгып калган кебек инде бу. Ниһаять, тавышына мөмкин кадәр ныклык өстәп:

         – Ничек инде... Буш вакытларында солдатлар кешечә ял итсә, бәйрәмнәрдә кичәләр, концерт оештырсалар...,-дип авызын ачуга, кырт кисте ыспай капитан:

         – Армиягә хәрби хезмәт үтәргә килүегезне онытмагыз, иптәш рядовой. Монда ял йорты түгел. Сез, кеше булудан бигрәк, иң әүвәле – солдат!

         Аннары ул сүз беткәнгә санап:

         – Мәкаләгезнең ул җирләрен кыскартып, подполковник белән килештергәч, округ газетасына үзем кертеп чыгармын, – диде.

         Башына таяк белән органдай, миңгерәп чыкты Әлфис шул солдафон яныннан.

         Әлфиснең бөтен теләген-омтылышын, якты уй-хыялларын сүндереп, сүрелдереп чыгарды капитан. Менә сиңа яшьләрчә, комсомолларча янып яшәү һәм эшләү, хезмәт итү!Моннан соң ул газетага язышам дип ник атлыгып торсын әле. Концерт-мазар оештырабыз, кичке клубта әдәбият турында җыелып фикер алышабыз дигән татлы хыяллар да җилгә очты...Сазлыкта яшәгәндәй, саф һавадан мәхрүм булып, череп ятарга гына кала монда...

5. Академиядә уку ансат түгел

         ...Армиядә сирәк була торган хәл: өч татар солдатын, кинәт кенә, “срочно” полк командиры  полковник Стандовның шәхсән үзенә ияртеп алып киттеләр. Бытбылдык йомыркасы төсле  сипкелле, саламдай сап-сары чәчле, мөлаем бу кешене, дөрес булса, Болгариянең үзеннән, диләр. Монда хаклык бар бугай, фамилиясе дә шуңа ишарәли бит. Милләте болгар булса, Идел буе булгарларына кардәш тиешле сымаграк инде ул ягьни мәсәлән. Безгә дә якын кеше була инде...Әлфис, канатлана төшеп, шулайрак фикер йөртте.

         Бүлмәгә килеп кергәч, кулларын панама читенә тидереп, сәламләгән иттеләр. Эре сөякле, авыр сынлы, олпат гәүдәле полковник, һич көтелмәгән җитез хәрәкәт белән, түрдәге урыныннан купты да, кулы белән озын өстәл янына күчәргә ымлады. Бу ни бу! Гражданкадагы кебек, итәгатьле генә кызыксынып, һәркайсының исем-фамилиясен, кайсы югары уку йортын тәмамлавын сораша ласа! Ә бит ул чын күңелдән, дигән матур уй, ток кебек дертләп үтте Әлфиснең арка миеннән. Ант биргән көнне, саф алдында яңа солдатлар белән таныштыргач:

         – Күрәсезме, хәзер армиягә нинди көч килә...Югары белемле, зур квалификацияле, укымышлы, хәстәрле, әзер кадрлар! Кадерләрен белеп, тулы куәтенә файдаланырга кирәк аларны...Әгәр дә ки, элеккеге хәрби хезмәткәрләрдән кемнәрнеңдер аларны рәнҗетергә кулы кычыта икән, рәхим-шәфкать көтмәгез. Со мной будете иметь дело! –дип каты кисәткән абруйлы, дәһшәтле җитәкче бит ул. Әлфис шуларны исенә төшереп алды да, урта яшьләрдәге бу хәрбине, кайсы ягы беләндер шундый ук аксыл йөзле, сары чәчле һәйбәт укытучысы Зариф Шәриповичка охшатты...Чү, ялгыш ишетәме, Әлфискә мөрәҗәгать итә түгелме соң?

         – Ә Сез, Галимдаров, шигырьләр язасыз, диләр...Боевой листоклар өчен менә дигән материал...Бәлки берәрсен укып та күрсәтерсез,-диме?

   Үзенә атап мондый аерым игьтибар көтмәгән шагыйрь-солдат алай да югалып калмады. Ике кулы белән киң каешын рәтли-рәтли торды да, бераз каударлана төшеп:

         – Гафу итегез, мин татарча язам...Сезгә кызык булыр микән?-дип җавап та биргән, берочтан сорау да куйган төсле итеп, полковникның асыл ниятен ачыкларга тырышты. Мәгәр, чын кызыксыну сизгән очракта, берәр шигырен сөйләргә дә теләге юк түгел иде. Әмма андый-мондый омтылыш белдермәде полковник. Аның күзендәге җылы чаткылар ничектер бер-берартлы сүнә, сүрелә барды, азакта күмердәй чем-кара күз алмалары гына торып калды:

         – Алай икән, – диде ул, бераз көттереп, битараф кына. Бу сүз аның авызыннан, начар икән, дигән шикеллерәк яңгырады. Бу сөйләшү үзе дә һич ни аңлатмый торган дежурный сөйләшү генә, ниндидер бер мөһим эшне билгеләү алдыннан разведка ясау кебек кенә иде бугай. Ә бит Әлфискә ошый башлаган иде бу кеше. Ул инде безнең уртак тамырларыбыз турында, ерак бабабыз-мәшһүр Кубрат хан, 680 нче елларда Дунай буйларында Беренче Болгар патшалыгын төзегән улы Аспарух, Кубрат ханның шул ук дәверләрдә Идел буе дәүләтенә нигез салган кан-кардәшләре турында да сүз кузгатырга уйлап кергән иде, җүләр. Теле бик кычытса да, үзенең кайда утыруын исенә төшереп, бик вакытлы иренен тешләп калды. Канатланган күңеле шундук сүрелде, кәефе шиңде. Бу совет полковнигы мундиры кабыгына төренгән хәрбинең болгарлыгы да шул хәтле генәдер әле. Татарлар турындагы мәгьлүматы да Татвоенкомат белән генә чикләнә, мөгаен. Гомумән, полктагы офицерларның күпчелеге сыман, тавышын бөереннән чыгарып, кәҗүнни кырыслык белән, эре сөйләшә торган кавемнән иде.

         Күпме генә утырдылар инде, шунда да күңелсезләнде Стандов. Кул сәгатенә күз салып алды да:

         – Сезгә шәхси үтенечем бар. Ансын минем ярдәмчем аңлатыр,-дип, әңгәмәне төгәлләп, урыныннан торды.

         Егетләр, ярдәмчегә ияреп, күрше бүлмәгә уздылар. Тегесе сүзне, үгезне мөгезеннән эләктергән шикелле, хәрбиләрчә кыска тотты. Хикмәт шунда икән, полк командиры Мәскәүдә читтән торып хәрби академиядә белем эсти. Димәк, генераллыкка укый, дип эчтән генә бәя бирде Әлфис ...Югары математикадан контроль эш буенча ниндидер кыенлык килеп чыкканмы шунда. Иптәш полковник шуны чишеп бирүегезне үтенә, ди. Яңа гына үтүкләнеп, шыгырдап торган киемле, көяз офицер: “Менә сезгә фикерләү предметы. Җәмгысе ике сәгать вакыт җитәдер?” дип сөален бушлыкка ыргытты да, үз бурычын үтәгәнгә санап, ишекне шартлатып бикләп тә китте.

   Өч “ яшь сугышчы» бөтенләй гаҗиз булып, балтасы суга төшкән кеше хәленә калып, күпмедер вакыт аптырап утырды. Берничек тә мондый катлаулы “хәрби задание» көтмәгән иде алар. Ниһаять, билгесез шартлаткыч матдә белән эш иткәндәй, сак кына шул “фикерләү предметын» – контроль эш биремен кулдан-кулга йөртеп чыктылар.

         – Йә, математиклар, физиклар, күрсәтегез һөнәрегезне! – дип шаярткандай итте Әлфис, киеренкелекне йомшарту өчен генә. – Югыйсә, башыгыз губадан чыкмас!

         – Тешләшмә, шагирь иптәш! Югары белемле кешеләргә санап, барцабызга да кушылган әмер ләбаса бу. Ул-бу булса, син дә язадан котыла алмассың,-дип кырт кисте чырае көл кебек агарынган Фаик. Күбесенчә аның өстенә кала ич бу хәсрәт капчыгы. Шул “капчыкның” чияләнеп беткән бавын ничек чишәргә?

         Эшкә ябыштылар. Тирләп-пешеп чыктылар. Әлфис белән Рәмзи дә, белгәннәрен әйткәләп, өстәлгә капланды. Кабинетта вакыт искиткеч тиз үтә, моңарчы аның болай тиз узуын тойганнары юк иде әле монда. Совет мәктәбендә дә , югары уку йортларында да төпле, җүнле белем бирәләр иде шул элек. Бөтен белгәннәрен җигеп, очлап чыктылар тәки. Зиһенле, фәһемле Фаик-йомры баш җитәкчелегендә каты чикләвекне чәлпәрәмә китерделәр. Баш өстендә куркыныч та янап торгач...

         Нәкь ике сәгатьтән соң ярдәмче ишекне ачты һәм:

         – Барысы да тәртиптәме?!-дип, салкын күзләре белән бер генә чәнчеп алды.

         Казармага кайтып барганда, һаманда шик-шөбһәле Әлфиснең сүзсез, инәлүле карашын әллә ни озак күтәрә алмады Фаик:

         – Оцлап чыктык бик*, әзи, йавабы да точно булырга тиеш, курыкма!-дип аны тынычландырырга ашыкты. Янә дәшми-нитми генә атлый торгач, түзмәде:

         – Ә ницек булганын киләсе экзаменнарда академиягә цакыртып әтерләр! – дип, усал гына төрттереп алды.

 

6. ”Армиягә иң элек чын солдат кирәк!”

         Полк командиры, читтән торып, хәрби академиядә каты мәрмәр ташын кимереп, хезмәт карьерасының текә кыяларына үрмәләвен дәвам итсен. Ә безнең татар егетләре өчен, Совет Армиясенең гражданнар оборонасына караган частенең үз тормышы, үз университеты, үз академиясе. Армиянең язылмаган кануннарын, гаскәри көнкүреш әлифбасын, рәхимсез, шәфкатьсез кагыйдәләрен үзләштерү җиңел бирелмәде. Монда барысы да яңача, үзгә, һич нинди фәнгә сыймый торган программа буенча бара. Томана солдафонлык һәм хакимлек белән изү сабаклары...Чеп-чи ялган, алдашу, күз буяу, хәйлә-мәкер укулары

         ...Шәфкатьсезлек һәм миһербансызлык дәресләре... Тупас көчнең, золымның, наданлыкның  интеллекттан, аң-белемнән өстен чыгып, чәчәк атып, тантана итүе – фәкать менә шушы даирәдә, мохиттә генә мөмкиндер...Егетләр боларның һәммәсен дә үз башларыннан кичерделәр, татыдылар. Дөрес, төрлесе төрле дәрәҗәдә.

         Басынкы Рәмзи ярты төнгә хәтле штаб мастерскоеннан, кәнсәләрдән кайтып кермәде, өсте-бите аллы-гөлле буяулар белән чуарланган буладыр иде. Армиядә бит плакат-шигарьләрне, икенче төрле әйткәндә, күргәзмә агитация материалларын партия игьлан иткән һәрбер кампания саен алыштырып торырга күнеккәннәр. Барысы да түләүсез чөнки. Политчасть кушкан берәр плакатны кысага куеп, ясап, тиешле рәсемне кәгазьгә, йә киндергә төшереп өлгермисең, берәр атнадан тагы “көн кадагына суга торганы” таләп ителә. Качырып кына, үзе өчен генә нидер сызгаларга да вакыты калмый мескен Рәмзинең. Ярый әле, бистәгә почтага барганда җаны-тәне белән ял итеп кайта. Аның хат ташучы дигән “блатной” эшен күпсенеп, көнләшеп йөрүчеләр дә бихисап шул. Янәсе, солдат боткасын капкаларга да өлгермәгән килеш, нинди җайлы урынны каптырды салажон, Непорядок! Чарасын күрергә кирәк! Химик разведка взводына гел шулай мач килеп тора! Аңа хәтле булган художник та шул ук взводтан иде бит.

         Буйга әллә ни булмаса да, мускуллары туп кебек өрелгән, тимердәй каты иде Фаик Заһитовның. Тәүге көннәрдә үк турникта уйнап, һич нигә исе китмәскә өйрәнгән “картлачларны” да таңга калдырды ул. Аркылы тимер борыска куллары белән ябыша да, зыр-зыр әйләнә малай! ”Кояш” диләр бугай бу алымны. Штанга белән мавыгучы спортсмен да әле. Аны, санчасть башлыгы – май баскан кысык күзләренең нинди төстә икәнен дә аерып булмаслык, кәкре аяклы капитан Торсыновның үз службасына эләктереп алуы гаҗәпмени?! Алтын еланлы погоннар таккан чиста, ару гимнастеркасы өстеннән ак халат киеп-кенә йөри хәзер егетең. Авыруларны кабул итеп, теркәп, табиблар кулына тапшыра. Кирәге чыкса, чирле солдатны бистә хастаханәсенә ияртеп бара. Әмма аңа да йокы аз эләгә: гел төнге кизүдә торырга тиеш икән бердәнбер санинструктор. Бүтән медицина хезмәткәрләренә тиешле йөкне дә үз җилкәсенә ала димәк ки.

         Әлфис химик-разведчик дигән хикмәтле, серле исем күтәреп йөргәч тә, гел ниндидер “эзләнүләрдә”, сугыштагы сыман “дошман” тылында “тел” эләктерергә яскана, дип фараз кылулар көлке булыр иде, әлбәттә. Ул вазифа бөтенләй башка юнәлеш ала монда. Бер-ике тапкыр махсус лаборатория машинасында кырга чыгып, ниндидер пыяла капсулларны ватып, андагы сыекчаларны бер-берсе белән катнаштырып, буташтырып, реакциягә кертеп маташудан башка, илне атом-төш афәтеннән саклау буенча әллә ни майтарганы юк. Күбесенчә каравылга бастыралар аны. КППда дневальный булды, казарма буенча да кизү торды. Каравылның 1 нче постында-полк байрагы сагында тору дәрәҗәсенә дә иреште.

         Монысы бик мактаулы, мәртәбәле дисәләр дә, штаб бинасының икенче катында, нәкь менә көньякка караган ачык тәрәзә каршында, төннәрен сәгатьләр буена карабин тоткан килеш, селкенмичә дә үрә катып тору , ай-һай, кемгә генә ошар икән. Штаб башлыгы, тынгысыз осетин кешесе, Чапайныкыдай купшы , куе мыеклы майор Таривердиев көтмәгәндә, сиздерми генә килеп, уяулыкны сынарга ярата. Кытайлар белән чик сызыгындагы бер кисәк җир өчен дәгьва кылып, салкын сугыш оештырып, матавыкланган чор. Ике арадагы “ызан” якын монда, күз күреме ераклыгында гына. Командирлар, уяулыкны, саклыкны көчәйтү максатыннан, диверсант-фәлән белән куркытып, котны алып, эчкә шом йөгертәләр. Штаб тәрәзәсеннән кул сузымындагы таш койма аша граната ыргытсалар, дип Әлфис тә дөм-караңгы төннәрдә шүрләп куйгалый.

         Ә беркөнне, иртәнге развод вакытында, саф алдына Әлфиснең посттагы алмашын бөкрәйгән, мескен кыяфәтле сержант Чагинны китереп бастырдылар. Полковник Стандов аңа беравык җирәнеп карап торды да: “Син моңа лаеклы түгел!” дип үз кулы белән погоннарын йолкып атты... Үткән төндә штаб башлыгы, песи адымнары белән, баскычка сак кына басып, икенче катка күтәрелгән чакта , каравылчы, карабинын бер читкә куеп, изрәп йоклап утыра икән. Мылтыгын алгач та сизмәгән мокыт.

         ...Әлфиснең яхшы журналист булуын танып, аеруча, ант бирү көнендә һәйбәт чыгышын да ошаткан политчасть башлыгы, әле ел башында гына училище бетереп килгән яшь лейтенантлар турында, хәрби округ газетасына аерым мәкалә язарга тәкьдим иткән иде. Булачак язманың “Лейтенантский корпус” дигән килешле исемен дә уйлап тапкан хәтта. Алар арасында Галушка да бар. Төнге эчү маҗараларыннан башы чыкмаган, взвод командиры буларак та әллә ни эш кырмаган хәчтерүшне дә алдынгылар рәтенә кертеп язаргамы инде дип сәерсенде Әлфис. Шырантай кебек ябык, какча гәүдәле, сызык мыеклы бу кешене полкта яратмыйлар. Куштан, түрә-карага тәлинкә тота белә, астан ут йөртә, сиздерми генә чага торган бәндә, диләр. Йә, шуны ни йөзең, вөҗданың белән мактап, күккә чөеп язасың ди. Әлфис күңеле тартмаса, яисә лаек булмаса, туган агасын да мактаудан тайчына торган принципиаль, гадел журналист иде. Киребеткән, үзсүзле, тискәре адәм түгел, ә бәлки, үзе нәзек, үзәге нык дигәндәй, чакматаш төсле ул... Тегенең исемен төшереп калдырды да, сырлап җибәрде мәкаләсен хәрби газетага. Озакламый басылып та чыкты. Ленин бүлмәсендә өелешеп укыдылар. Ни өчен Галушканы кертмәвен подполковник сорамады. Шуның белән эш бетте дип санап йөрде Әлфис. Әмма хәрби хәбәрченең шул “гөнаһы” ниндидер юллар белән сөрхәнтәйнең үзенә барып ирешкән бит.

         Әлфис, Рәмзи алачыгында, взводның чираттагы “Сугышчан листогы”н эшләп утыра иде. Бермәлне, көтелмәгән кунак, – лейтенант Галушка кереп утырды. Хром итек кигән, тал чыбыгыдай нечкә сыйракларын берсе өстенә берсен бау кебек урап куйды да, нечкә бармаклары арасына сигарет кыстырып, сүзсез генә егетләрнең шөгылен күзәтә бу. Аннары күгәргән иреннәрен чалшайтып, зәңгәр төтен өрә-өрә:

         – Менә сиңа карыйм да, Галимдаров, армиягә син ни өчен килдең икән, дип, баш ватам. Кеше нинди дә булса һөнәргә ия булырга тиеш бит инде бездә. Чәч алучымы, телефонистмы, әнә якташың кебек (ул Рәмзигә ымлады) художникмы шунда. Ансыз солдат хезмәте, яшәеше бик авырга туры килә бит...Һәрвакыт кыен ашап тору рәхәт булырмы соң?!-дип, сүз башлады да, нәрсәгәдер ишарәләп, сак кына кинаяләп бетерде.

         – Әйе шул, солдатның чын һөнәри, дипломлы төзүче-ташчы булуы да шарт. Командирларга дача салу өчен! Шулаймы, сезнеңчә, иптәш лейтенант? – дип төрттерде Әлфис һәм тегеңәргә эшен бүлмичә, тыныч кына карап куйды. Коңгырт күзләре гел чиста аның, шүрләү-нитү күләгәсе күренми. Эчке киеренкелек һәм дулкынланудан аскы ирене алгарак чыга төште дә, кашы өстендәге нәзек кенә иске яра җөе кызарып чыкты. Куркыныч янаганда, яисә бинахакка гаепләгәндә, шул хәтле кыю тота ул үзен, гаделлек хакына башкитмәле гамәл кылырга әзер инде менә.

         – Төзүче булу начармыни? Калымлы эш...Теге ял көнне дә кемнәр тели дигәч, “андый эшне башкарганым юк” дип, военврачның җәйге флигелен төзешергә барудан баш тарттың. Үзеңә дошман җыясыңмы?

         – Мин армиягә ташчы булырга дип килмәдем,-диде Әлфис, аңа каршы үҗәтләнеп. Һәм бераз уйлана торгач, шундук әңгәмәдәшенең үз коралын куллануны кирәк тапты, купшы пафоска, белә торып, берникадәр демагогиягә бирелеп, дәвам иттерде:

         – Илемне, Ватанымны дошманнан сакларга, дип, шуның өчен яклаучы профессиясен ныклып үзләштерергә килдем... Барыннан да элек, армиябезгә яхшы әзерлекле чын солдатлар таләп ителә дип беләм...Итекче дә читекче, амбарчы түгел... Һәм мин солдат хезмәтен җиренә җиткереп үтим бугай. Сугышчан һәм политик әзерлек отличнигы булуымны раслаган значокларымны менә үзегез күреп торасыз, полк командиры тарафыннан белдерелгән рәхмәтләр дә җитәрлек ...Хезмәт итүем, вазифаларымны башкару чутыннан миңа дәгьвагыз юктыр бит?

         Шул сүзләрне әйтүгә, Әлфис сынын турайтып басты да, тыгыз мускуллы тәненә сыланып торган гимнастеркасының итәкләрен тарткалап һәм җавап көткәндәй, башын күтәреп, туп-туры офицерның бәбәгенә текәлде.

         – Ну, ну..., – дип үзен дә туйдыра башлаган, файдасыз, кирәксез әңгәмәдән тайчынырга мәҗбүр булды, бәйләнчек. Солдатның ныклы тәвәкәллеге дә әллә ничек кенә “айнытып” җибәргән төсле тәэсир итте аңа... Ул үзенең хаклы түгеллеген тойдымы-юкмы, әмма “алга таба күрербез кемлегеңне” дигән уйлары чырайсыз йөзендә аерым-ачык ярылып ята иде. Әлфис инде солдат тормышындагы төп кагыйдәләрнең асылын, эчтәлеген төшенеп өлгергән һәм һич кая тайпылмыйча, фәкать шуның белән эш итәргә күңелендә ныгыткан иде. Иң мөһиме – таза мускуллар түгел, үзен аклый торган аек усаллык һәм тәвәкәллек. Үзеңнең рухи көчеңне , кешелегеңне сындырырга мөмкин булмавын күрсәт, икенче юлы инде ул, көчлерәк булуга да карамастан, яңадан кагылып та карамас. Шуннан соң гына, азактан элек кылган гамәлләрең өчен үкенү хисләре кичермәячәксең...

 

             7. “Алар белән разведкага барырга була”

         Кечкенә буйлы, граждански кәчтүм-чалбар кигән нәфис гәүдәле егетне очратсаң, аның “N” частендагы дәһшәтле, кырыс, усал комвзводларның берсе булуына ышанмассың да. Ә ул, Байгасаров Улмас, кызлар төсле чибәр йөзле, юка борынлы, кара мыеклы казакъ, полктагы яшьтәшләреннән аермалы буларак, өлкән лейтенант чинында. Җитмәсә әле, читтән торып хәрби уку йортында белем ала диләр. Әти-әнисе тауларда гомер кичерә, туган нигезенә гел кайтып йөри икән. Кай арада өлгерәдер, хәрби өйрәнүләрдә, спорт ярышларында ул җитәкләгән икенче взвод һәрчак алгы урыннарны яулый. Аларда дициплина да көчле. Гаепле солдатка чем-кара, матур күзләре белән бер генә томырылып карап ала ул. Сугышчыларын “карт”ка, “яшь”кә бүлми, һәркайсы белән тигез мөгәмәләдә. Әмма һич кенә дә төче әшнәләрчә түгел. Әлфискә аның, полк командиры алдында да, үз дәрәҗәсен белеп, иелми-бөгелми тотуы ошый.

         Байгасаров өйрәнүләр кырында, РХБЗ¹[1] дәресләре белән Әлфисләр төркеменең бигрәк тә җанын алды, җелегенә үтте. Һәркемнең, теманы йокыдан торгызып сорасаң да, чатнатып җавап бирерлек итеп үзләштерелүенә ирешмичә, тынычланмады өлкән лейтенант. Химик саклану формасын салганда-кигәндә билгеле бер вакытка сыешмый торып, үлсәң дә күнегүләрне туктатмый иде ул. Противогаз киеп чапканда, бичара Рәмзи бер көнне сулышы кабып егылды. Төбеннән киселгән агачтай капылт кына ауса да, ай-ваена карамыйча, торгызып, ахыр чиктә сөйрәлеп булса да финишка кадәр тырмашырга боерды Байгасаров. Болай бәлҗерәп, бүтәннәргә дә зыян салуын Рәмзи үзе дә аңлады булса кирәк. Бөтен көчен-ихтыярын җыеп, финиш сызыгына барыбер үз аягында барып егылды. Ял итәргә тукталгач, җебеп төшүе өчен, иптәшләрчә көлемсерәп кенә шелтәләде аны Байгасаров, ихтыяр көченең кодрәте турында тәҗрибәсеннән кызыклы мисаллар китерде.

         Инде менә аның белән тагын очрашырга язган икән...Яңа килгән газета-журналларда актарыну нияте белән, Ленин бүлмәсенә керергә торганда, ишек аркылы ишетелгән шактый кызу бәхәс туктатты Әлфисне. Тавыш-өнгә караганда, взвод командирлары Галушка белән Байгасаров болар. Үз исеме дә колакка чалынгач, ирексездән сагаеп калды инде...

         – ...Иго дәвереннән калган гадәт ул аларда. Кызган тимер белән көйдереп алырга, яндырырга кирәк аны! Әнә эшлексез Галимдаровын гына алыйк...  (Бусын, әлбәттә, аңа каршы күптән ятрәкләнеп* йөрүче Галушка әйтте). Байгасаров аны кискен төстә бүлдерде:

         – Безнең мәңге айнымас Сергеевларны, Босягиннарны яклыйсыңмы? Әллә губаны туган йортына әверелдергән Кошманнымы?! Әйе, килешәм, бистәгә, аракы кибетенә йөгерүдә аларга тиңнәр юк...Автопарктагы техник спиртны урларга да остардылар...Ә менә полк байрагы янында фотога төшерергә, көндез фонарь яндырып эзләсәң дә, араларыннан юньлесен табып булмый. Галимдаров исә, шуңа иң алдан лаек булды!. Йөгерү буенча батальон ярышында да гел беренче булып килә. Бүтән якташлары да шулай ук. Татарларның йә, әйт турысын, кайсы булса да самоволкада тотылганы, уставка сыймый торган башка гамәл кылганы бармы? Юк шул.

         – Ә теге Ташкенттан килгән Ташмөхәммәтов татар түгелмени?-дип янә чабата кайтарып маташты саламторхан, шактый гына дәшми торганның соңында.

         – Син бармак белән... эхем... нине бутама! Ташмөхәммәтов тибындагы ул Урта Азия наркоманнарын телгә дә аласым килми. Гарык! Болар бит Татарстаннан! Элек Самарада хезмәт итәргә туры килде миңа. Казанга да баргаладым. Шуннан бирле яхшы беләм, бик хөрмәт итәм ул кешеләрне! Эшчән, вөҗданлы, намуслы, ышанычлы халык. Алар белән бер дә курыкмыйча разведкага барырга була!

         Икесе дә, дәлилләре беткәндәй, бермәл тынып калдылар. Сүзне сабыр гына Улмас дәвам иттерде:

         – Син, Сергей, шуны аңла, Галимдаров начар солдат түгел ул. Әллә аңа үзеннән дүрт-биш яшькә кечерәк пацаннар белән хезмәт итүе җиңелдер, дисеңме? Икеләтә кыенга туры килә ич! Ә бит тырыша, кемнән дә калышмый. Бәлки аңа кайбер нәрсәләргә, кагыйдәләргә күнүе авыррак та биреләдер әле...Карт солдат каткан тал кебек, бөгеп-сыгылдырып кара син аны! Әллә кайчан чыныккан, ныгыган холыкны сындыруы... Ай-һай, вряд ли!...

         Яхшы сүздән кинәт күңеле тулышкан Әлфис калганын тыңлап тормады, сак кына кире борылды. Берәр сәгать буш вакыты бар икән әле... Китапханәгә кереп утырудан да яхшысы булмас. Биредә Валентина Павловна исемле бик тә ягымлы, чибәр хатын эшли. Кайсыдыр дорфа офицерның хатыныдыр дип тә белмәссең үзен. Иренең тупаслыгы, туңбашлыгы өчен, җаны әрнидер төсле аның; шуның өчен кешечә, эчкерсез, ягымлы... Әмма –юк, үзенең холкы-фигыле шундый аның! Солдат – балакайларны аналарыдай якын итә. Бу якты бүлмәгә кергән һәрберсенең туган җире, өйдәге хәлләре турында сорашырга һич иренми. Китапханәдә аяк эзен калдырган һәрбер солдатның тормышы бик яхшы таныш аңа. Чөнки алар ишле түгел. Командирлар арасыннан да китаплар белән мәшәкатьләнүчесе сирәк. Әлфиснең, менә, нинди тема белән кызыксынуына чаклы хәбәрдар. Аның өчен яңа кайткан “ЖЗЛ” сериясе әсәрләрен, тарих романнарын җыештырып куя.

         – Валентина Павловна, гафу итегез инде, Чеховның китабы табылмады бит. Матрас арасына яшереп куйган идем, югыйсә,-диде Әлфис, исәнләшкәч тә кулларын җәеп.

         Китапханәченең елмаюлы, матур йөзенә күләгә йөгерде. Гүя, әле генә кояш нурларында көләч булып торган түгәрәк күлгә узгынчы кара болыт шәүләсе төште...Ул әдәпле, тәрбияле, намуслы егетнең кайгысын бик аңлый иде. Соңгы ярты елда вакыт тигән саен укырга яраткан солдатка һич тынгы бирмиләр, икенчеме, өченчеме тапкыр инде этләнеп, яшереп куйган җиреннән юк итәләр китапларын. Кемнәрдер астыртын гына үчләнә, эзәрлекли. Ханым, соңгы мода белән өеп куйган сары чәчле башын китапханә кафедрасы артыннан калкыта төшеп:

         – Син, Галимдаров, аның өчен уңайсызланма, бирегә генә кереп укы соң вакытың булганда . Ә тегеләре һичкая китмәс, соңыннан да табыла ул. Беренче генә тапкыр түгел, борчылма юкка,-дип тынычландырырга тырышты.

         Әлфис “Огонек” журналын, “Комсомольская правда” газетасы саннарын йотылып караштырырга кереште. Көнозын кар базыдай тып-тын торган бүлмәдә, ниһаять, һәйбәт кеше пәйда булуга сөенгән ачык күңелле, гәп корырга яратучан хатын ара-тирә кайбер яңалыкларны җиткерә, үзе дә сораша. Ул арада ишектән Улмас Байгасаров килеп керде. Бүлмәдәгеләр белән тыенкы гына, баш иеп исәнләште һәм аның соравы буенча туплап куелган бер кочак махсус әдәбиятны күтәреп, чыгып та китте.

         – Хәрби китапларны су урынына эчә! Мәхәббәт романнары түгел, дошман һөҗүменнән саклану, тактика һәм стратегия хезмәтләре, хәрби карталар бит!-дип тел шартлатып сөйләнде Валентина Павловна.

         ...Һәм шул истәлекле очрашудан соң, әллә ни күп тә узмады, полкта абруй казанган өлкән лейтенант Байгасаров атылып үлгән дигән яман хәбәр аяз көнне яшен суккандай итте. Сунарчылыкка күңеле яткан булган икән мәрхүмнең. Тау арасындагы туган авылына-кышлакка кайткан саен, атасының борынгы мылтыгын алып, ауга йөрергә яраткан. Бу юлы кыяташта абынып киткән дә, көянтә хәтле озын мылтыгының ничектер ялгыш тәтесенә басып, туп-туры уң чигәсенә эләккән. Шул җирендә егылып җан да биргән. Һәрхәлдә аның белән бергә сәйран чыккан лейтенант шулай дип сөйләгән.    

         Байгасаровның матәменә биш солдатны да иярттеләр. Сержант Табидзе, рядовойлар Овчинников, Бекасов... Әлфис тә эләкте бу кайгылы-почетлы отрядка. Тау-кыя арасындагы агачсыз, шыр ялангач зиратка күмгәч, мәрхүм хөрмәтенә хәрби коралдан хушлашу залпы бирергә тиеш иде алар. Мәетне башта ислам йоласы буенча зурлап, аннан соң хәрби хөрмәт күрсәтеп җиргә иңдерделәр. Көнозын язгы тау суыгында парад кителе белән генә тегесен-монысын эшләп йөри торгач, тәмам өшегән, туңган, аяк-куллары каткан солдатларны үзләрен генә аерым бүлмәгә урнаштырдылар. Идәндәге ашьяулык өстенә төрле ризык өеп куелган, инде менә зур табакта буы бөркелеп торган тәмле ит тә керде. Авыз суларын тыярлык түгел. Эчәкләре чөкри кычкыра башлады, җитмәсә. Әмма бу яктагы тау халкының симертеп эт ите ашавы гадәти хәл булуын ишеткәннәре бар. Шунсы кулдан тота ...Бозау хәтле зур-зур, таза маэмайларның үзләрен дә күрделәр ич бүген.

         Каты чәчле, әрсез Бекасовның да тәмле булар чыгарып торган симез ит калҗаларына күзе кызды. Тәкате тәмам китте ахрысы: яхшы аш калганчы, яман корсак ярылсын, дигән төсле, иңнәрен сикерткәләп куйды да, алдындагы кисәккә үрелде... Бүтәннәр аның мондый тәвәкәллеген эчтән генә кызыгып, көнләшеп күзәтсәләр дә, кичерешләрен үртәү, үчекләү, ирештерү сүзләре белән басарга тырыштылар:

         – Кара аны, Бекас, эткә әйләнмә тагы!

         – Курыкма! Ишләре янына бәйләп кенә калдырырбыз!   

         – Чистый эт икәнсең, Бекасов! Һау-һау-һау!

         Шул рәвешле усал шаяртып, кылтаеп утырганда, Улмасның атасы килеп керде. Солдатларның. назлы кияүдәй, тыйнак кына, шупырдатып чәй эчеп, йөзем-өрек, көлчә ише ризык капкалауларын гына күргәч, моның хикмәте башына барып җитте бугай. Әлеге тәшвишнең урынсыз булуын, моның куй ите икәнлеген аңлатырга теләп, яңа гына чалынган сарык тиресен кертеп күрсәтте хәтта. Шуннан соң гына көнозын ачка беткән солдатлар җылы, сусыл иткә ябырылдылар да, ых булганчы сыйландылар. Бераздан сөяк-санак кына аунап калды табында.

         Әлфис, җаен туры китереп, картны юатып, татарча берничә сүз әйтте. И, күңеле булды шуңа мөхтәрәм аганың: җыерчыклар пәрәвезе кунган хәсрәтле йөзенә елмаю әсәре саркыды. Үзләренчә нидер сорашты, озатканда татарчалап :”сау бул!” дип кул болгады.

         Кайтканда урыс малайлары: ни турында сөйләштегез аның белән, әллә кызын сиңа килештегезме, дип шаярттылар, мәрхүм казакьның зифа буйлы, искиткеч чибәр, унсигез яшьлек сеңелесен күздә тотып. Солдатның шул инде аның: бераз гәпләшергә җай чыктымы, хатын-кыз теленнән төшми. Иреннәрен ялый-ялый, авыз суларын корытып, алар белән мөнәсәбәт, сөю фронтындагы батырлык турында сүз куерталар. Әлфис исә, бу турыда бөтен интим нечкәлекләре белән ачыктан-ачык сөйләшүне һич өнәми иде. Бигрәк тә хәзер, кайгылы көндә. Күз алдыннан өлкән лейтенантның сөйкемле йөзе китми, татарлар турында яратып әйткән сүзләре хәтердә яңара.

 

8. ”Сынаттың, якташ!”, яисә Алма-Атаның алсу йорты

КПП полк биләмәсенең бер читендә урнашса да, барыбер частьның үзәге кебек. Биредән берөзлексез кеше үтеп тора, эч пошканнан бер-ике сүз алышып өлгерергә була. Моннан офыкка хәтле киң кырлар җәйрәп ята, икенче якта мәһабәт таулар күккә үрли. Шуларга карап хыял диңгезенә чумасың. Гомумән, постта торганда рәхәтләнеп хыялланырга, фантазия корырга мөмкин, шуңа ярата да Әлфис каравылны. Беразга гына булса да ялгыз калырга, үз уйларың белән генә яшәргә ирек бирә торган бердәнбер урын ул каравыл посты. Һич булмаса, бармак бөгә-бөгә, һәр атна саен керәсе мунча исәбенннән чыгып, дембельгә чаклы тагы ничә мунча калганын санасаң да, кәеф күтәрелеп китә...

Билгеле, КППдагы дневальный постында торганда, алай бик таралып, изрәп төшәргә ирек бирмиләр. Әледән-әле капканы ачып машиналарны, бүтән техниканы тикшереп кертергә, йә чыгарырга кирәк. Таң тишегеннән штаб башлыгы майор Таривердиев килеп җитә. Тынгысыз, җитез, эшлекле кеше дә инде. Гади, мөлаем кешегә охшаган үзе. Туктап хәл-әхвәл алышырга да иренми. Менә хәзер дә тәмәке кабызу өчен капка янында тукталды да , ни өчендер тоташ пыялалы КПП бүлмәсе ягына күз атты. Анда кизү офицер күренмәгәч, Әлфис янынарак килеп:

– Син, Галимдаров, акыллы кешегә охшагансың...Тәртип һәркемгә дә бер тигез булырга тиеш ...Шулай бит? Менә нәрсә, солдатлардан гайре, биредә эшләүчеләрнең, офицерларның барысын да кертеп, кайчан килеп, кич кайчан китеп баруларын төгәл генә теркәп кал әле. Яшереп кенә, минем өчен! Сәгатен-минутын күрсәтеп, ярыймы? Югыйсә, эшкә теләсә кайчан йөрергә яратучылар, дисциплинаны санга сукмаучылар үрчеде соңгы арада...Килештекме?

– Так точно! – дип, үрә катып честь бирергә генә калды Әлфискә. Әлбәттә, нинди генә яхшы кеше булмасын, Таривердиев хакына гына  шымчы хезмәтен үтәргә уена да килмәде аның. Холкы андый түгел, иман белә торган, зыялы, намуслы, затлы нәселдән. Эшкә соңарып, яисә иртәрәк ычкынучыларны саный китсәң, монда-а-а... Кичкә таба Таривердиевның сораулы карашына юк, дип кенә башын чайкады. Билгеле, Әлфискә ышанып бетмәде теге, аны-моны әйтмичә, күзенә текәлеп карады да, иреннәрен бүлтәйтеп, башын чайкап куйды.

Берничә көнне штабка дәштеләр. Моңа һич кенә дә куанмыйсың, әлбәттә. Берәр төрле юк сәбәп табып, солдатның аркасын “камчыларга» инде. Таривердиев, теге чакта берни дә булмагандай, әдәпле генә исәнләште дә, солдатка урындык тәкьдим итте, үзе арлы-бирле йөреп:

– Рядовой Галимдаров! Сезгә особый сугышчан задание кушмакчы булабыз. Сезнең кардәшегез рядовой Ташмөхәммәтов бөтенләй бәйдән ычкынды. Безнадежный наркоман, понимаете ли... Шуны Алма-атага, госпитальгә озата барырга кирәк. Аның милләттәше буларак, сез уртак тел табарсыз дип уйлыйм. Поездга утырып, әлбәттә инде, коралсыз-нисез. Гадәттән тыш хәл килеп чыга калса гына, берәр чарасын күрерсез...Мине дөрес аңлый торгансыздыр бит?... Хәер, комиссоваться итәргә торганда, аның үзенә дә качып китүнең мәгьнәсе юк...Аннары аның физик хәлен үзегез күреп торасыз ...Мин сезгә ышанам. Моны дембель заданиесе итеп кабул кылыгыз! – диде дә саран гына көлемсерәп, аптырашка калган солдатның кулын кысты.

Менә сиңа дембель заданиесе! Таһир Ташмөхәммәтов барып чыккан наркоман инде. Бистә мунчасына барган саен, бина артындагы сазлыкка гына чыгып керә, үзе генә белгән ниндидер үлән таба да, шуны суырып кәефләнә, рәхәт чигә, тәмам исерә. Аны, “үзебезнең халык вәкилен ” күтәреп кайту Әлфисләр өстенә төшә.

Үзе дә якташлар итеп ихластан үз күрә, санлый Таһир. Айнык чакта сөйләшеп туймаслык шәхес ул. Укыган. Музыкант. Баянда сиптерә генә. Өендә пианино бар ди... Булыр да, сөйли башласа, авызына каратып тота. Бах, Бетховен, Моцарт, Чайковский, Шостаковичлар турында әллә ниләр белә. Тик менә татар композиторларыннан бер Рөстәм Яхин гына таныш икән үзенә. Татарчасы да аның ипи-тозлык кына. Хәлле гаиләдән булганга, посылканы да еш ала. Авыз иттерми калмый. Үзенчә юмарт, кешелекле егет.

Әлфис авыруның шәхси картасын алырга кергәндә, санчастьтә шәфкать туташы Ольга бер ялгызы гына иде. Тулы иреннәренең чигеннән чыгып, кызыл помада белән моның кадәр дә чамасыз, мул итеп буямаса, сөйкемле генә туташ үзе. Болай исә, читтән торып караганда, борыны да кызылга манчылган төсле күренә...Шул хатасын берәрсе үзенә әйтми микәнни? Сөйләшергә дә бик җайлы Ольга. Менә хәзер дә, Таһир турында сүз чыккач, Әлфискә “сер итеп кенә” әллә ниләр җиткерде. Хезмәт итәргә килгәндә “алма кебек” матур егет булган икән ич безнең Ташмөхәммәтов! Эшчән, тәрбияле, шаян егет. Наркотик турында сүз дә булырга мөмкин түгел ул чакта. Музыка остасы. Шәп җырлый, теләсә нинди музыка коралында уйный. Монда барысы да күз алдында бит... Элек хәтта аракы да эчмәгән. Кая ул!Былтыр гына монда эшләп киткән Макасов үзенең 8 яшьлек кызын пианино уйнарга өйрәтергә дип өенә чакырта башлаганчы. Менә шуның фатирында аракысын да, спиртын да, башкасын да эчәргә өйрәнгән күндәм, карусыз музыкант егет. Макасов белән бергә. Тегене эштән кудылар...Ә бусы әнә кешелектән чыкты...Кызганыч, дөнья биргесез алтын егет иде...

Ярый, агылый да тагылый булып, Әлфис Галимдаров белән Таһир Ташмөхәммәтов, икәүләшеп чыгып киттеләр хәтәр юлга. Казакъстан башкаласына, гадәти пассажир поездына утырып. Кәнсәләрдән озатканда, кайберәүләр, булачак фаҗигане, бүтән төрле гадәттән тыш хәлне фаразлап, астыртын гына көлеп калды. Ул-бу чыга калса, берәр нәрсә белән башына гына орырга, дигән ихлас кайгырту белән колагына пышылдаучылар да табылды. Әлфис исә тәкьдиренә ышанып тәвәкәлләде – утырды да китте. Әмма болай да тәмам бетерешкән хаста кешегә бармагы белән дә кагылмаячагына иманы камил иде. Таһир инде ниндидер үгет-нәсихәт бирүдән узган. Аның максаты, хасияте башкада, бүтән темага гәпләшергә теләге дә сизелми. 

Вагонга кереп утыруга, Әлфиснең күзенә карап, болай диде ул :

– Курыкма, якташ, мин сиңа зыян китермәм, исән-сау барып җитәрбез. Әмма ачыктан-ачык әйтәм, үлән капмыйча түзә алмыйм мин. Син миңа комачаулама гына, үз дозамны беләм...

Бераздан, бәдрәфкә генә чыгып керим әле дип киткән Таһир, поезд буйлап аның ише зәхмәтне сатып йөрүчеләр белән иснәшеп, танышып та өлгергән. Бөтенләй миңгерәп килеп ауды да Әлфис катына, озак кына мышнап, ыңгырашып, бәргәләнеп ятты. Ул исәңгерәп, аңына килеп, торып утырырга маташканда, поезд Казакъстан башкаласына җитеп килә иде инде. Әлфис моңа үлемнән котылган кешедән ким шатланмагандыр. Бүре дә тук, сарык та исән, дигәндәй, чәчләр үрә торырлык нәрсә булмады! Ташмөхәммәтов вәгьдәсендә торды.

Госпитальне табып, баш табиб кулына тапшыргач кына, күңеленә бөтенләй рәхәт булып китте солдатның. Ташмөхәммәтов  үзенә бер кәефле иде. Биредән инде турылап туган ягына кайтып китәсенә һич шикләнми иде ул. Армиядәге хәрби медицина әһелләре белән ельярымлык көрәше аның файдасына тәмамланырга тора. Әмма моны җиңүгә санап буламы соң!? Һәм ни бәрабәренә яуланган шикле җиңү бу? Солдатның шәхсән үзен ничек кенә гаепләсәләр дә, армиянең бозык мохите тәрбияләгән бала ич ул! Асылына, төбенә төшеп карасаң, Таһир бит үзе корбан, битарафлык, бюрократлык, солдафонлык, кансызлык корбаны. Андый нечкә хисле, зәгыйфь рухлы, талантлы затларны мәҗбүри хәрби хезмәткә алып, азагында кем отты инде? Гражданкада файдасы күбрәк тигән булыр иде ләбаса яраткан эше белән шөгыльләнсә?!

Госпиталь капкасыннан чыкканда хәрби заданиене үтәлүгә сөенүдән бигрәк, Таһирга бәйле күңелсез кичерешләр биләп алган иде аны. Киләчәге нинди булыр, тәкьдире ничек очланыр икән читкә тибәрелгән, адашкан ул татар баласының!?

 

9. Каланчаны кем яндырган?

         Солдатның күңеленә якын, һәм шул ук кимәлдә өнәп тә бетермәгән бер аулак урын бар. Ул –каршылыклар кыры (полоса препятствий, ягъни). Орышта очраячак төрле киртәне, каршылыкны яулап, җиңеп узу максатыннан, сугышчан әзерлекне, физик осталыкны шомарту, тәнне, дәрт-дәрманны чыныктыру, сынау өчен каралган инженерлык корылмалары һәм җайланмалары белән шыплап тулган ул. Монда “карт”, тәҗрибәле сержантлар яшь сугышчыларны “лабиринт”, ”җимерек күпер”, окоп-чокыр, биек казык читән, текә таш койма аркылы мәчедәй үрмәләтеп, еландай шуыштырып, тәкәдәй сикертеп, боландай чаптырып кәҗә майларын чыгарталар. Шул хәтле җиде кат тиреңне каезлап, туныйлар ки, ни туганыңа үкенә башлыйсың. Ә ял минутларында исә офицерларның көнчел күзеннән качып, ләчтит сатып ятарга аннан да уңай, ипле урынны табуы кыен. Ашыкмый гына тәмләп саф һавада аракы чөмерергә кирәк булса, “картлачлар” шунда гына тая. Спортка чын ихласы булганнар өчен, гомумән, менә дигән нәтиҗәле физик күнегүләр кыры үзе.

         Плацтан да иркенрәк шушы биләмәнең бер читендә, манара сыман бер корылма, әллә кайдан күренеп тора. Ул, арканга тотынып, яисә озын баскыч белән менәргә өйрәтү максатында төзелгән. Солдатлар аны гади генә каланча дип атыйлар. Аның өске мәйданчыгында җәелгән пычкы чүбендә арка кыздырып яту, черем итү рәхәт. Ә ишегенә йозак эленгән иң аскы катында исә төрле җиһазлар, шул исәптән иске плакатлар, буяу чиләге, машина көпчәге, агач кыса, бау, ыргак ише ыбыр-чыбыр саклана.

         Әбәт вакыты иде. “Личный состав” ашыга-ашыга төшке ашны “шудырып” утыра. Ашаудан бигрәк, ниндидер ярыш, бәйге галәмәте иде бу! Һәркем, үз тәлинкәдәгесен сыпырта, үз, күршесеннән калышмаска тырышып, күз кырые белән, аныкын да күзәтеп өлгерә. Чөнки борынгыдан урнашкан тәртип буенча, тамагын туйдырып, өстәлдән иң соңгы булып кузгалучы кеше табынны җыештырып, савыт-сабаны кухняда кизү торучыларга илтеп тапшырырга тиеш. Киртә буе өстәлдә, тәгамнан чәчелеп калган калдык-постыкны җыеп алып, сөртеп, чистартып йөрү кемгә хаҗәт? ...Җәйге чорның шундый бер бәрәкәтсез вакыты, табында яшелчәнең тәмам беткән чагы иде бу. Төгәлрәге, күп бәладан коткара торган туклыклы, тәмле бәрәңге урынына “коры бәрәңге” дигән ак  порошоктан пешерелгән боламык бирә башлыйлар. Яңа уңыш өлгергәнче шулай. Бәрәңге дисәң, хәтере калыр: җилем кебек сузылып торган, крахмал сыман масса инде шунда. Мунчала чәйнәгән кебек буласың. Боламык өстенә майсыз гына кыздырылган, кылчыклары гына тырпаеп калган, бөрешкән балык кисәген салгандай итәләр... Шаян, тиктормас Фаик чутлап чыгарган бит: дембельгә чаклы һәр өчебезнең дә егерме бишәр метр балык ашыйсыбыз бар әле, ди.

         Табын артында ифрат җаваплы мизгелдә, кухня ягыннан кемдер “Пожар!” дип, сискәндереп, сөрән салды. Барысы да, кашыкларын ялый-ялый, ишегалдына сибелде. Ни күрсеннәр- каланчаны көчле ялкын чолгап алган. Әмма дә кызык, иллә дә мәзәк булды инде – корсагы тулы, кәефе шәп, авызы ерылырга торган солдат халкына. Рәхәтләнеп тамаша кылдылар. Ләкин, киноларда күрсәтелгәнчә, социалистик милекне саклап, батырларча утка каршы ташланучы күренмәде. Офицерлар бу вакытта йокы симертә. Кизү торучыдан гайре, бер командир да күзгә чалынмый. Хәер, дарыдай коры агач бүрәнә-тактадан салынган каралты янына якын да килерлек түгел иде: пожарниклар су кудыру эчәкләрен сузганчы, комсыз янгын ялмап-ялап алгач, кара кисәүләр генә төтенләп калды аннан.

         Бер караганда, әллә ни кыйммәте дә юк иде инде, бу биш-алты бүрәнәле, чуар такталы нәмәрсәкәйнең. Әмма армиядә “хәрби милек” дип, сафсата сатып, җелегеңә үтәләр. Чебеннән фил ясый торган юристлар бу хәлне күпертеп, зурга җибәрде. Хәрби округтан кәттә тикшерүче, кече лейтенант Шубин килеп төште. Нәрсә инде, “Военторг”кибетеннән тәмәке, аракы урлау кебек барлы-юклы ике “ эш” тикшерергә туры килгән аңа моңарчы. Ә инде бирегә килеп төшкәч, каршылыклар кырына күз салуга, ул бик куркыныч “җинаять” исен тойган төсле булды. Бу инде ларек-мазар түгел, әһәмиятле хәрби обьект санала. Халыкара хәл киеренке вакыт, кытай диверсантлары провакациясе булуы бик ихтимал. Аларның агентлары...Поселок элекке кулак калдыклары белән шыплап тулган. Бу эшне уңышлы гына ачыклап, гаеплеләрне фаш итә калганда, погонга кимендә тагын бер « йолдыз» тамуы ихтимал.

         Кулына лупа алып, янгын хәрабәләре арасында шактый чокчына торгач, тәмәке төпчекләре, аракы шешәләреннән гыйбарәт “корыч” дәлилләр табылды. Янгын чыгар алдыннан кемнәрнеңдер каланчаның иң очында карбыз ашап утырганын шәйләп калганнар.

         Карбыз дигәннән, ул мондагы басуларда теләсә кайда аунап ята. Бәһасын безнең җирдәге бәрәңге урынына да куймыйлар аны. Солдатлар, койма аша гына сикереп, шул татлы җимешне гимнастеркага бәйләп ташый. Түрәләр мондый гына уенны күрмәмешкә сабыша... Шул, тикшерүче сусыл җимешне беркетмәгә яхшы кабымлык дип тамгалады. Эчемлеге дә шул тирәдә инде аның. Йозакның ачкычы кем кулында? Художникта! Һәм... Лейтенант Шубин кара җирлеккә ак җеп белән типчеп хәстәрләнгән “җинаять эшенә”, ахыр чиктә, Рәмзи Кутузов дигән татар егетен теркәп куйды.

         Болай да әллә ни батырлардан саналмаган егет коелды да төште. Инде аның һичнинди сорауга да җүнле-башлы җавап бирерлеге калмады. Допрос бүген үк беткәнгә саналып, тоткынны алып китәргә боердылар.

         Губага озата баручы каравылчы егетләр Рәмзине:

         – Беттең, Кутузов! Дисбат белән генә котыла алмассың,-дип “ юаттылар”. 

         Инде карбыз яратучыларны чакырттылар. Болар – үзбәк Саматов белән подполковникның төнге “шешәдәш” ахирәте, йонлач тәнле дембель Винокур булып чыкты. Үзләрен искиткеч сабыр тоталар. Түрә алдында гөж җибәрүнең әсәре дә юк. Фәрештә күзләре белән Шубинга текәлеп, командирлары ягына күз салгалап, вакыйганы ничек булганча бәян иттеләр.

         Болай булган. Болар каланча башында тыныч кына карбыз белән сыйланып утырганда, теге художник, кемнәрнедер ияртеп, астагы алачыкка кайтып кергән. Шатыр-шотыр нидер кимергәннәр, аягүрә, шешә авызыннан гына эчкәннәрен дә күргәннәр.

         – Ә рядовой Кутузов шәхсән үзе соң, үзе эчтеме?-дип аеруча нык кызыксынды тикшерүче.

         – Әле ничек кенә!-дип җаваплады Винокур, күзен дә йоммыйча. Саматов исә, уң кулына аракы шешәсе тоткандай ишарәләп, күзаллана торган пыяла савытны чайкаштырып торды-торды да, авызына китереп, чөңкәйтеп эчеп куйгандай итте. Янәсе, Кутузов менә шулай, голт-голт итеп, авызыннан гына чөмерде аракыны.

         Болай да булгач, гаепләнүче табылды дигәнне аңлатып:

         – Все понятно! – дип йомгак ясады түземсез Тарасов. Һәм ул, тикшерүчене төшке ашка ашыктырды.

         Исерткеч эчемлекләр кулланып, ут чыгару нәтиҗәсендә хәрби милекне юк итүгә юл куйган өчен, Рәмзигә каршы җинаять эше ачылу ихтималын ишеткәч, Әлфис, соңгы өмет белән, үзенең взвод командиры янына барырга батырчылык итте.

         Өлкән лейтенант Алексей Васильев төптән озак уйлап, акрын эш итә торган офицер, полктагы һичбер хезмәттәшенә охшамаган. Аның, бер компаниягә дә катышмыйча, ияләшмичә, ялгыз гына яшәп яткан көне. Ак күке – ят күке, дигән әйтемнең  тере мисалы инде. Ул үзенең хезмәтен, хәрби химик һөнәрне генә иң кирәкле эш, дип, иман китергән кеше. Менә хәзер дә Ленин почмагында, ниндидер китап тоткан көе, ут кебек янып торган җирән чәчләрен тарый-тарый, полк пропагандисты белән фикер алышкалап утыра. Үзенә мөрәҗәгать итү өчен баш кагып рөхсәт бирүгә, Әлфис, аның игьтибарына, хәтәр дулкынланудан әйтәсе сүзләренең бер өлешен йота-йота, Рәмзи Кутузовның, сәламәтлегенә, аллергиягә бәйле рәвештә, һич аракы эчә алмавын, хәтта тәмәке дә тартмавын җиткерергә тырышты. Тарасовның шәхсән Васильевка каршы чокыр казып йөрүен дә өстәмәкче иде дә, вакытында тыелып калды. Аның ул этлеге турында үзе дә хәбәрдар дип уйлап ялгышмады. Әйе, белә иде аны өлкән лейтенант, акрын кыймылдаучы кеше буларак, һөҗүмгә күчү өчен, һаман да җайлы вакытны гына көтә иде. Менә ул тәҗел вакыт килде дә бугай...

         – Аллергия?Аракыгамы? Что за бред?.. – дип механик рәвештә кабатлады да бөтенләй бүтән төрле уйларга чумган взвод командиры, янә китабына текәлде.

         – Странно! Кутузов! Һм... – дип сүзгә кушылды пропагандист. – Теләсә кайсы плакатны, диаграмманы моментында ясап бирә! Хәтереңдәме, Алексей, минем 23 февральгә багышланган докладка нинди шәп күргәзмә әсбап өлгерткән иде ул?! Просто чудо!.. Тартканын да күргәнем юк. Әдәпле, сабыр егет! – дип, берникадәр үз һөнәре биеклегеннән торып, аның яхшы сыйфатларын санап китте.

         Аның сүзләре дә корылыктан туктап калган тегермәнгә су койгандай итте булса кирәк, ниһаять, Васильев та урыныннан кузгалды. Бераздан, Әлфис, Шубинның сынаулы күз карашы алдында иде инде...

         Шуннан соңгы вакыйгалар, тикшерү хәлләре солдатлар өчен беткәнче караңгы булып калды. Художникны поликлиникага саулыгы хакында анализлар бирергә озаттылар. Ике көннән сулыгып, әмма күңеле күтәрелеп кайтты ул. Янә мастерскоенда баштанаяк эшенә чумды. Тавык та чүпләп бетермәслек буяу эшен аңардан гайре кемгә йөкләсеннәр ди тагы. Шул хәлләрдән соң аңа, кинаяләп “алкологик” кушаматы тагып калдырдылар: “Аллергия”гә бәйләнешле, тиз әйтелешле кушаматын тапмадылар. Замполит, каланчадагы янгын вакыйгасына сылтап, аны хат ташучы вазифасыннан азат итеп өлгергән иде инде. Янәсе, профилактика өчен, үзе эчмәсә дә бистәдән кемнәргәдер аракы ташуы ихтимал ич. Ул эшне, блат белән, Галушканың телефончы әшнәләреннән берсе эләктерде.

 

(Дәвамы бар)