Алтын басуы (хикәя)

1
 «Мәмәт басуында алтын бар икән!» – дигән хәбәр авылга яшен тизлегендә таралды. Ул бик тиз генә урам-тыкрыклар аша үтеп, һәр өйгә азга гына туктала- туктала, төшлеккә якынлашканда, Җәмиләләр йортына җитте. Күршедәге Мәрьям карчык алып килде аларга бу хәбәрне. Керә-керешкә үк:
– Ишеттегезме әле, Күркә Фатыйхасының улы алтын эзли ди Мәмәт тавында. Бөтен халык шуны сөйли. Әнә, берничә кеше, көрәк тотып, шул басуга йөгергән дә инде. Ә сез берни белми өйдә утырасыз... – диде.
Ничек кергән булса, күрше карчыгы шулай ук җилләнеп чыгып та китте. Аның артыннан ишек ябылуга, түр яктан Җәмиләнең кичә соң гына шәһәрдән кайтып төшкән улы Зөлфәт килеп чыкты.
– Әнкәй, нишләп йөри бу җен карчыгы ачы таң белән, кеше уятып? Җәмилә, гүя, аның соравын җавапсыз калдырды. Үз сүзе сүз иде:
– И-и, балам, нинди таң булсын инде? Төш җитеп ята бит. Колхоз булганда,
без бу вакытта әбәткә кайта торган идек. Әйдә, юын, үзеңне рәткә китер. Бу юлы бик талчыгып кайткансың, кичкә таба мунча ягып җибәрермен, рәхәтләнеп чабынырсың... Эшкә барасы юк бит, бакчасына да, мунчасына да вакыт иркен хәзер...
– Әнкәй, син мине ишетмисеңме әллә? Бу карчык нигә кергән, дим, нинди алтын турында сөйли ул?
– Юк белән башыңны катырма, улым, ниндидер алтын тапканнар, диме... Буш сүздер әле, бездә бит хыялый халык яши, эшләмичә генә баерга теләүчеләр күбәйде хәзер... – Җәмилә боларын үзалдына сөйләнгән кебек кенә әйтте. Аннары җитди сөйләшүгә күчте: – Күпкәме син, улым? Нигә Әлфия кайтмады? Эшләрең барамы? Әйтми-нитми генә кайтып төштең, шуңа сорашуым...
Зөлфәт үзен бик сәер тотты. Гүя, әнисен бөтенләй дә ишетми иде. Ул һаман алтын турында сорашты: – Нинди алтын ул, әнкәй? Бу җәһәннәм тишегендә нинди алтын булсын?! Бу юлы аны Җәмилә ишетмәде. Нидер сизенеп, ул һаман үз туксанын тукыды: – Барысы да әйбәттер бит? Нигә әйтмисең, улым?
– Әйбәт, әнкәй, әйбәт... Борчылма...
Әнисеннән бер сүз дә ала алмаячагын аңлагач, Зөлфәт, җил-җил атлап, урамга чыгып китте. Аның зиһененә «алтын» сүзе ныклап кереп урнашкан иде. «Алтын тапканнар» дигән хәбәр исә шәһәрдә таркалып, җимерелеп калган бизнесын кабат торгызуга бер илаһи ишарә, өмет чаткысы булып тоелды.
Урамда беркем дә юк. Авылда юкка-барга пычрак таптап йөрмиләр. Яз быел иртә килде, әмма соңарып китәргә охшый. Апрель урталары җитсә дә, кояш калын болытлар аркылы ныклап яктырта алмый, яңгырлары да көздәгечә салкын, ә көтелгән җылы ләйсән бу якларны урабрак уза ахры.
Зөлфәт үзе дә бу пычрак вакытта авылына өстерәлеп кайтып йөрмәс иде. Эшендә бик зур кыенлыклар килеп чыкты. Чит ил валютасы «төшеп-менеп» йөргән бер чорда, аның фирмасы бөлде, кешеләре таралды, кредит акчалары баш очында балта булып эленеп калды. Әлеге авырлыктан чыгуның бер генә юлы бар иде: фирманы бөтен биналары, товарлары белән сатып, кредитны түләп бетереп, калган акчаны кесәгә салып, читкә китеп торырга... Бераз вакыттан соң яңадан берәр эш башларга... Башы яшь, җаен белә, кабат башлау элекке кебек авыр булмаячак. Зөлфәт шулай ниятләде дә – бераз вакытка авылга кайтып, әнисе янында торып килергә булды.
Мәктәпне тәмамлап, Казанга киткәннән бирле, аның юньләп кайтканы да юк икән. Башта укуга бирелде, икътисадчы, юрист дипломнары алды, аннары, әле башлап, әле ташлап дигәндәй, үз эшен булдырырга тырышып, ун еллап гомерен үткәрде. Ниһаять, торак йортларны, кибетләрне җилләтү җиһазлары сату, урнаштыру буенча фирма ачып, эшен җайга сала алды. Фатир булдырды, затлы машина алды, туйсыз-нисез генә Әлфия исемле сабакташ кызы белән яши башлады. Зур мәхәббәт булмаса да, дуслык бар, аңлашу-килешү бар...
Туктале, алтын турында иде бит уйның башы. Зөлфәт уйлаган уйлары белән бүген Мәрьям карчык алып килгән шаккатмалы хәбәргә әйләнеп кайтты: «Алтын тапканнар!..» Нигә аптырарга, бала чактан ук белә Зөлфәт – аларның авылында алтын турында имеш-мимешләр гел йөреп торды. Картлардан кемдер, Казанны алгач, шушы якларга чигенгән морзалар күмгән алтын турында сөйләде, икенче берәүләр инкыйлаб чорында аклар штабы белән барган алтынның чәчелеп төшеп калуы хакында гәп сатты...
Бу сүзләр дөрес булып чыкса?.. Әнә бит – тапканнар, ди! Бар монда алтын, бар! – Нәрсә, син дә алтын турында җенләнәсеңме, Зөлфәт улым?
Зөлфәт каяндыр җир төпкеленнән килгән кебек ишетелгән карлыккан
тавышка сискәнеп китте. Әллә, «алтын-алтын» дип, акылдан яза башладымы? Алтынны шаукымлы, диләр бит...
– Син кем? Син кайда?
– Мин монда, Шакир бабаңны танымыйсыңмы әллә?
– Ак бабай? Синмени бу? Ә мин, колагыма ишетеләме, дип торам... Койма буена өеп куелган агачлар артында тәмәке көйрәтеп утыручы Шакир
картның шәүләсен чамалап алгач кына тынычланды Зөлфәт.
Алар шулай, бүрәнә аша бүре куган кебек, койма аркылы гына сөйләшә
башладылар.
– Каян белдең минем алтын турында уйлап утырганны? Ә, Ак бабай? – Белдем. Бу минутта бөтен авыл алтын турында уйлый. 

– Син дә уйлыйсыңмы?
– Юк, мин алтын турында уйлаучылар турында уйлыйм.
– Ничек инде? Сиңа алтын кирәкмимени?
– Инде кирәкми. Миңа Ходаебыз тагын берничә сәламәт ел бирсә, шул җитә. – Синеңчә, гомер алтыннан да кадерле инде алайса?
– Гомер түгел, берничә сәламәт ел.
– Аннары?..
– Аннары... юлга. Җәннәттә алтын кирәкми, – дип елмайды Шакир карт. Көн караңгылана башлаган булса да, Зөлфәт чамалап алды: күрше картының
йөз-бит чалымнары, гәүдә тотышлары, берничә еллык кына түгел әле. Гомере озын булыр кебек, иншалла! Булсын гына! Ак бабай бит ул, элек-электән малайларның хөрмәт иткән кешесе, өлкәннәрнең киңәшчесе... Ансыз авылда бик күңелсез булачак...
– Әйт әле, Ак бабай, бу хакта син ничек уйлыйсың? Әллә тәвәккәлләп карарга микән?
– Нишләмәкче буласың?
– Кеше нәрсә эшли – шуны эшлим. Иртәгә үк, көрәк тотып, шул тауга менәм, мин дә бәхетемне сынап карарга тиештер бит?
– Бик кирәкмени соң сиңа алтын?
– Кирәк шул, бөтен эшне ябып кайттым, яңасын башларга кирәк.
– Табылдык алтын белән уңышлы эш башлап булыр дисеңме?
– Була, Ак бабай, андый мая табылса – була.
– Алайса, карарың нык?
– Кем белгән инде аны, кеше көлсә көләр, чыгып карыйм.
Карт бераз уйланып торды. Тәмәкесен соңгы мәртәбә суырды да аяк астына
салып таптады. Күктә кабына башлаган йолдызларга күтәрелеп карады. Аннары, тавышын баса төшеп, ниндидер мөһим нәрсә хәбәр иткәндәй, сөйләп китте:
– Тагын бер юлы бар алтынны кулга төшерүнең. Көрәк күтәреп, үз-үзеңне кимсетеп йөрүгә караганда, күпкә отышлырак. Яшем бераз яшьрәк булса, мин нәкъ шулай эшләр идем...
– Нинди юл ул, Ак бабай? Миңа әйтергә ярыйдыр бит?
– Әйтәм. Миннән юк инде, шуңа да сиңа әйтәм. Алтын тавын бөтенләе белән бергә үз милкең итәргә кирәк. Тавы синеке булгач, җир куенында яткан алтыны да синеке дигән сүз.
– Колхозны килештереп булырмы соң? Алтын да табылса...
– Колхоз таралды, аның фермасы гына тырпаеп утырып калды, утыз сыер белән ике доярка, бер скотник кына хәзер колхозда. Ә җирләр сатылып бетте, «алтын басуын» казнадагы иң зур банкта эшләүче берәү үзенә алган. Безнең як кешесе түгел. Менә ничә ел инде берни чәчми, кая чәчү, ялгышып та килеп чыкмый. Кабат сатар өчен, җирнең бәясе артканын көтә, имеш.
– Алай да буламыни?
– Әйе икән шул. Мин дә, булмыйдыр, дип уйлый идем дә...
– Ничек табарга соң ул кешене?
– Анысы иң җиңеле. Авыл советында адресы, телефоны бар ла. Бер елны
кереп, телефоннан үзем сөйләшеп карадым: нигә чәчмисең, мин әйтәм, җир чүпкә батып, интегеп ята бит, дим... Әлегә мин чит илдә, кайткач килермен, сөйләшербез, дигән иде. Кайтмады да, сөйләшмәде дә...
Икесе дә тирән уйга чумдылар. Шакир карт кабат көйрәтеп җибәрде. Зөлфәт, баш очыннан чаган яфрагын өзеп алып, чәйнәргә кереште... Бу минутта зиһене яшен тизлегендә эшли иде аның. «Ә нәрсә, шәп идея бит бу! Бөтен басуны кулга ала да рәхәтләнеп алтын эзли. Алтын бар анда, бар, әллә кай җире белән тоя ул, бары тик иренмәскә, эзләргә, эзләргә һәм эзләргә! Иртәгә үк авыл советына бара, теге җирбиләүче бәндәне таба, сатып ала... Туктале, җир кыйммәт микән монда? Акчасы җитәрме? Җитмәсә, кредит алыр. Юк, кредитка башка кермәячәк ул... Ант итте...»
Бу юлы да Шакир карт аның уйларын белеп, укып торган икән:
– Әлләни кыйммәт түгел. Синең генә көч җитәрлек.
– Ә? Каян беләсең миндә күпме акча барын?
– Беләм. Йөзеңә карап беләм. Сөйләшүеңә карап, киемеңә карап беләм.
– Ай-һай серле дә кеше син, Ак бабай... Бала чакта да аптырап бетә идек.
Хәзер дә аптыратасың...
– Син минем кадәр яшәп кара әле, үзең дә кешеләрне аптыратып йөдәтерсең.
Мин бит бер аягым белән ике дөнья чигенә баскан инде. Аллаһы Тәгалә карамагына күчкән вакытта күңел барысын да алдан тоя башлый ул, Зөлфәт улым...
2
Әнисе улының ниятен хупламады. Ачы таң белән торып, чәй өстәле янына утырган Зөлфәтне битәрләп тә алды әле.
– Шулкадәр укып, кеше булгач, шушы балчыкка кайтырсыңмы инде, юк алтынны эзләп, тау башында чокчынып йөрерсеңме? Әтиең исән булса, тыяр иде дә, мине тыңламыйсың шул син...
Күз яшьләрен чак-чак тыеп торучы әнисенә карап, Зөлфәт ниятләгән эшеннән баш тартырга да уйлаган иде, аннары тагын күңеле үз урынына утырды – авыл советына җыена башлады. Әнисенең әтисен телгә алуы гына бәгырен тырнап алды... Әтисе вакытсыз китте шул – колхоз дип инде, уңыш дип, икмәк дип... Механизатор иде, гомере буе трактордан төшмәде. Әлеге дә баягы Мәмәт кырында кар тотып кайткач, үпкәсе шешеп вафат булды. Зөлфәткә җиде генә яшь иде. Ул вакытта малай әтисенең үлемен тоеп та бетермәгән, күрәсең. Елый алмады ул, елый алмый изаланды. Мәрхүмнең җидесендә генә беренче мәртәбә күз яшен чыгарды. Еламаса, акылдан яза иде малаең, дип, әнисенә әллә ничә кеше әйтеп китте.
Авыл советында сыйныфташы Гөләндәм эшли икән. Укытучылыкка укып, бераз шәһәрдә яшәп кайткач, мәктәптә озак эшләргә туры килмәгән, кыюлыгы- чаялыгы бар, сүзе үтә, дип, авыл җитәкчелегенә чакырганнар. Соңгы сыйныфларда укыганда, Зөлфәт аны берничә тапкыр озатып та куйган иде. Чыгарылыш кичәсендә дә биюгә аны чакырды. Бөтен кеше: «Болар бергә булыр ахры», – дип тел шартлатып торган иде... Аннары юллары аерылды. Һәркем үз юлыннан китте. Күрәсең, алар арасында көчле мәхәббәт хисләре кабынып өлгермәгәндер. Бүген авыл советының тар гына бүлмәсендә очрашкач, шул вакытларны искә төшереп, икесе дә уңайсызланып тордылар. Әмма үсмер чакта кабына язып калган җылы хисләр сүнеп, сүрелеп бетмәгән кебек тоелды Зөлфәткә. Юк, ул төгәл сизде: йөрәге сискәнеп, калкынып куйды, ешрак тибә башлады. Гөләндәмнең күз карашларында да ниндидер нурлы очкын чагылып алды...
– Син авылда калырга уйладыңмы, Гөләндәм?
– Шулай уйладым. Мин дә калмагач, кем кала?.. Барыгыз да китеп югалдыгыз, авыл ятим хәзер. Әнә, кырлар, яланнар, күлләр, чишмәләр – барысы да ятимлеккә дучар. Без үскәндәге Кендек авылы юк инде ул, Зөлфәт...
– Алайса... нигә шәһәрдә генә төпләнмәдең соң?

– Ә син нигә кире кайттың соң?
– Минем тарих башкача, Гөләндәм.
– Юк, шул бер үк тарих бу, Зөлфәт. Кыен чакта барыбыз да авылга кайтып
сыенабыз. Ул барысын да күтәрә, киң күңелле, мәрхәмәтле, миһербанлы безнең җир, ничек кенә кайтсак та, үзенең җылысына төреп, куенына ала белә. Сине дә, мине дә сыендыра...
– Үзең нихәлләрдә яшисең соң син, Гөләндәм?
– Мин шәһәрдә эшләдем, кияүгә чыктым. Әмма ялгыштым. Җиде айдан аерылып, шушында кайттым. Әле ярый балабыз юк иде... Балабыз булса, калыр идем дә, түбәнчелектә гомер кичерер идем. Ә үзеңнең гаиләң бармы соң?
– Бар да, юк та.
– Ничек инде?
– Ялгыз ук түгел – якын кешем бар, әмма хатыным юк, балаларым юк...
– Алтын тапсаң, шәһәргә кабат китәсеңме?
– Аны табарга кирәк әле!
– Тапсаң, дим бит...
– Тапсам, бәлки калырмын да, тапмасам – китәм. Мин бу сүземне синең
алда – күңелемә иң якын, иң кадерле кеше алдында әйтәм!..
– Димәк, китәсең...
– Нигә алай дисең, Гөләндәм?
– Юк бездә алтын. Алтын куллы кешеләр бар, алтын йөрәкле абзыйлар,
апайлар бар... Очраклы гына табылган бер бөртек алтыннан әллә нинди нәтиҗәләр ясап, бөтен авыл шашынып җир чокый... Колхоз да онытылды, язгы мәшәкатьләр дә юкка чыкты, күпләр үз гаиләләрен дә онытты... Мин шуны тоям: дөрес гамәл түгел бу: хакыйкать тирәндәрәк булырга тиеш, ә кеше бик җиңел генә байлыкка ия булмакчы...
– Ярый, Гөләндәм, мин кузгалыйм инде теге җир хуҗасын барып табасым бар. Рәхмәт сиңа барысы өчен дә. Менә... документлар өчен, авылга карашың өчен, миңа матур мөнәсәбәтең өчен рәхмәт. Аннары...
– Нәрсә – аннары?
– Кичерүең өчен...
– Кемне? Нәрсә өчен?
– Мине... Теге вакытта үҗәтрәк булмавым өчен. Ул вакытта кыюрак булсам,
безнең тормышлар бөтенләй башка юлдан китәсе иде...
– Рәхмәт, Зөлфәт, боларның барысын да аңлавың өчен рәхмәт...
– Ну, мин киттем!
– Зөлфәт!
– Әү!
– Теге, бая әйткән сүзеңне тагын бер мәртәбә кабатла әле.
– Нинди сүз ул?
– «Күңелемә иң якын, иң кадерле кеше» дигән сүз.
Зөлфәт кызарып киткәндәй булды. Чынлап та әйтте микәнни ул бу
сүзләрне? Әйтте шул... Нигә әйтмәскә – чынында шулай: бүген аның өчен иң якын, иң кадерле кеше Гөләндәм исемле шушы мөлаем, акыллы, тугры зат булып чыга...
– Әйтәм, игътибар белән тыңла: минем өчен иң-иң якын, иң-иң кадерле кеше...
– Рәхмәт, Зөлфәт... Йә, бар инде кит, үз юлыңда бул. Кайткач тагын керерсең, авыл советы каршында хисап тотарга кирәк булачак... – Соңгы сүзләрен Гөләндәм күзен кысыбрак, хәйләкәр елмаеп әйтте. 

3
Райондагы Җир идарәсендә бераз тоткарланып, кирәкле белешмәләрне алгач, Зөлфәт Мәмәт басуының хуҗасын Казаннан – кәттә генә бер банктан барып тапты. Николай Петрович дигәннәре чып-чын татар икән. Керәшен татары. Кызыл битле, зәңгәр күзле бу кеше бик ачык адәм булып чыкты. Сөйләшкәндә «җ»
авазына басым ясап, «һ»не «х»лаштырып, үзенең керәшен икәнен сиздеребрәк сөйләшә.
– Син, җегеткәй, дөрес җулда. Җирнең җылысын хич суытырга җарамый... Үземә дә бик кыен иде ул җир өчен, кызулык белән алып калган идем... Кул җитмәде... Хаман-хаман барып җөреп булмый шул, әле банк, әле кибет эшләре ике кулны җөгәнләп бәйләп куйган... Үз бәясенә бирә алмыйм, кыйммәтрәккә сатмасам, җоклый алмаячакмын. Худай алдында җөзем ак, аның тәртибе шундый. Аңла, җегет: сине хөрмәт иткәнгә генә бирәм. Җир ул – капитал. Аны теләсә ничек, теләсә кайчан сатып җөрмиләр...
Зөлфәткә: «Рәхмәт! Рәхмәт!» – дип, баш чайкап торырга гына калды. Аның өчен барысын да Иван Петрович сөйләп, эшләп бетерде. Бу яклап аның юристлары бик өлгер булып чыкты. Бөтен дөньясын үз кулында тотып яшәгән, әмма шушы болгавыр заманда да күңел матурлыгын, аек акылын югалтмаган бу мөлаем кешенең тагын сүзе калган икән әле:
– Җарый, ал, рәхәтен күр, тик җелеген суырма! Җайлы итеп кенә җөртергә кирәк җир эшен. Ишетсен колагың, җегеткәй: белешеп, тикшереп торачакмын, хилаф эш күрсәм, кире алам, килешүгә дә шулай дип яздым... Аннары...
– Нәрсә – аннары?.. – Зөлфәтнең йөрәге аяк табанына төшеп ятты. Әллә алтын турында сорыймы бу банкир? Каян белгән?
– Аннары шул: тормыш бик китереп кысса, минем җанга кил, мин сиңа җүн генә процентка акча биреп торырмын.
– Юк, кредит кирәк түгел. Бүтән булашмыйм ул нәрсә белән.
– Кредитка түгел. Үз җөрәгем белән тапкан акча турында әйтәм.
– Рәхмәт, Николай Петрович! Бу изгелекләреңне мәңге онытмам... Әлбәттә инде, Зөлфәт Мәмәт басуындагы алтын турында бер сүз дә әйтмәде.
Акчасын кирәкле урынга күчерде дә, районнан тиешле кәгазьләрне алгач, ике көн дигәндә тагын Кендеккә кайтып төште. Кайтышлый ук авыл советына кереп, кирәкле кәгазьләрне күрсәтте, аннары, өенә дә тиеп тормыйча, үзенең хосусый җиренә – Мәмәт басуына менеп китте...
Авылга кайтканнан бирле беренче күрүе иде әле аның «алтын җирен». Ләкин Зөлфәтне Мәмәт тавында «шайтан җире» каршы алды. Балчыктан өелгән дамбага менеп басуга ук, чак кына егылып китмәде. Бу җирне алуына үкенеп куйды.
Басу өслеге чын-чынлап сугыш кырын хәтерләтә: гүя, бомба, миналар шартлаудан әле анда, әле монда «окоп чокырлары» хасил булган, «траншеялар» ерылган, хәтта кунып-төнеп ята торган «блиндаж куышлары»на кадәр бар...
Ул арада, җир астыннан чыккан кебек кенә, Зөлфәтнең каршында кулына көрәк тоткан Трактор Фәниле пәйда булды. Гомере буе трактор тирәсендә кайнашканга күрә, аны шулай дип йөртәләр иде. Кайчандыр алдынгы механизатор булып йөргән, җор телле, алтын куллы, җитез хәрәкәтле бу кешене хәзер танырлык та түгел. Авылга сирәк кенә кайткан мәлләрдә аны бик каты эчә дип әйтәләр иде, дөрес ахры: әнә бит, йөз-бите җимерелгән, маңгай тирәләре, күз читләре җыерчыкка баткан, чал төшә башлаган сакалы кырылмаган, пумала кебек тарау чәчләрендә басу тузаны...
– Нишләп йөрисең син монда, Фәнил абый? Тракторың кайда?

Зөлфәт телен тешли язды. Каян булсын инде аның тракторы, колхоз таралган, тракторлар «очкан», диделәр бит... Ләкин сүз әйтелгән, сорау бирелгән иде инде.
– Ә-ә, Зөлфәт икән әле... Касыйм малае... Трактормы? Трактор – тү-тү... Колхоз да – тү-тү... Менә шуннан соң... Трактор Фәнил дә – тү-тү... Аракы шешәсенә утырып очты Фәнил абыең... Их, Касыйм белән ярыша-ярыша сөргән басулар, сөенә-сөенә иккән игеннәр! Кайда хәзер ул вакытлар? Касыйм китте дә котылды... Ул күрмәде бу мәхшәрне!.. Кайчандыр тау кебек тракторларны биетеп кенә йөрткән Фәнил хәзер, ярык көрәк тотып, алтын эзләп йөри, тьфү, шайтан типкесе! Их, Касыйм!.. Их, Зөлфәт!..
Аракы сөреме башын миңгерәйткән Трактор Фәниле озак тукталып тормады, иңке-миңке килеп, авылга төшеп китте. Зөлфәт шунда гына кайсы заманга, нинди хәвефле җиргә килеп эләккәнен ныклап аңлап-төшенеп алды. Бу афәткә ул әзер түгел иде, әмма ният кылынган, эш башланган инде. Җир аныкы. Андагы алтын да аныкы. Юк, көрәк тотып, берәм-берәм басудан чыгып, кача-поса өйләренә кайтып баручы авыл кешеләренең зомбига әверелү тарихы аның йөрәгенә тияргә, күңелен авырттырырга тиеш түгел. Ул алар кебек түгел, түгел!
Зөлфәт «сугыш яланына» кереп тормады, карашын алтын басуыннан каерып алып, йөгерә-атлый авылга төшеп китте. Үзе һаман шул бер сүзне тәкрарлый иде: «Түгел! Түгел! Түгел!..»
Бераздан зиһен күгендәге томан тарала төште. Иң тәүге аек уй ныклы карар рәвешендә туды: «Ничек тә бу кыямәтне туктатырга, бу афәтне бетерергә кирәк!» Тик ничек? Мылтык тотып, басу читенә басаргамы? Бу эш түгел. «Җир минеке» дигән документ белән, өй борынча йөреп чыгаргамы? Бу хакта кем белән киңәшергә? Кем бар, кем генә калган соң бу авылда алтын шаукымына бирелмичә? Кем булсын – Ак бабай!
4
Ак бабай, һәйкәл кебек, һаман шул үз урынында – койма буена өелеп куелган агачлар ышыгында утыра иде.
– Ни хәлләр, Ак бабай? Исәнме-саумы!
– Исән-сау әлегә, үзеңнең генә хәлләр мөшкел ахры.
– Каян беләсең, Ак бабай?
– Минем белән сөйләшергә телисең бит, шулаймы?
– Шулай. Син әүлия кебек, билләһи газыйм!
– Җирне ала алдыңмы?
– Җир – минеке, тик...
– Тәк-тәк?..
– Мин аны нишләтергә белмим, анда бөтен авыл казынып ята... Мин дә алар
янына көрәк тотып басыйммы, әллә, мылтык тотып, каравылларга чыгыйммы? – Син кешеләргә ачуланма, Зөлфәт улым. Алар, көрәк тотып, чарасызлыктан барып кергәннәр ул басуга. Колхоз таралганга ун ел инде, бу вакыт эчендә авыл үзалдына тормыш итте, кем нәрсә булдыра – шуны эшләде. Тик күпчелек бөлде, авыр хәлдән чыга алмады. Кемдер, соңгы сыерын сатып, читкә китеп барды, монда калганнарның кайберләре эчүгә сабышты, күпчелеге шабашка белән көн күрде, калганнар берәдәклектә гомер кичерде. Кеше күзенә ак кара булып күренә
башлады. Шуннан аңла инде авылдашларыңны... Һәм кичер аларны.
– Эш бит кичерү-кичермәүдә түгел, Ак бабай. Миңа нишләргә хәзер, дим.
Бөтен басуны казып чыкканнар. Көрәк тыгарлык җире дә юк...

– Сөреп чыгарга кирәк.
– Нәрсә-ә-ә?
– Ни ишеттең – шул: сөрдерергә кирәк Мәмәт басуын.
– Син нәрсә, Ак бабай, көләсеңме әллә? Нинди сөрдерү ул тагын? Каян
алыйм мин ул тракторларны?
– Мәмәт басуы алтынны ныклап яшергән. Югыйсә ул сиздерер иде инде.
Борынын яисә койрыгын булса да чыгарып күрсәтер иде. Үртәргә ярата бит ул алтын дигәннәре...
– Шуннан? Причём монда сөрү?
– Их шул гадәтегезне! Тыңларга яратмыйсыз сез, яшьләр. Менә шул: бары сөрдереп кенә табып булачак ул алтынны. Сөреп кенә бөтен басуны иңләп казып чыгып булачак... Төрәнне тирәнгәрәк кертеп җибәрәсең дә...
– Ярый, шулай да булсын, ди. Тик каян алырга соң ул трактор дигәннәрен? Авылда трактор тавышы ишетелми кебек...
– Бар бер трактор. Фәнилнең капка төбендә. Кайбер зәпчәсләр таба алсаң, хәзер йөреп китәчәк ул.
– Күрдем мин аны – Трактор Фәнилен. Дөресрәге, аның өрәген. Әле дә күз алдында тора – күргәннән күрмәгәнең артык...
– Ашыкма карар чыгарырга... Бер күрүдә кешеләрдән ваз кичәргә ашыкма... Кешенең асылы йөзендә түгел, җанында...
– Барыбер үзгәргән ул.
– Үзгәрмәгән, үз эченә йомылган. Аның күңелен кабат ачарга, кабат дөньяга кайтарырга кирәк. Шул гына.
– Тик ничек итеп? Ничек...
– Өенә бар син аның. Тәмле сүзеңне кызганма. Эш бир. Яшәрлек акча бир, шартлар тудыр... Ышан син аңа, ул әле синең төп таянычыңа әвереләчәк.
Күңеленнән ышанып бетмәсә дә, Зөлфәт бу юлы да Шакир картны тыңларга булды. Әнисе янына кереп күренеп чыкты да, кичке офык читенә караңгылык тарала башлауга да карамастан, пычрак ера-ера, Трактор Фәнилен эзләп китте.
Капка төбенә үк чыгып каршы алган Фәнил бу юлы Зөлфәткә ул чаклы ямьсез булып күренмәде.
– Килерсең дип уйлаган идем аны...
«Әүлияләр авылы бу, чынлап та, синең ниятеңне әллә кайдан белеп торалар...» – дип уйлап өлгерде Зөлфәт, күрешергә кулын биргәндә.
– Менә килдем әле, Фәнил абый, бик зур йомыш белән килдем... Исәнме-саумы... Трактор Фәнилен танырлык та түгел.
– Исән-сау, Аллага шөкер әле, Касыймыч, – дип, үтә дә ачык йөз белән
күреште ул, аннары, гафу үтенгән кебек, өстәп куйды: – Басу читендә очрашканны «очрашмадык» дип уйла, яме?..
Чынлап та, басу читендә ул булмаган ахры. Әнә бит – бу юлы пөхтә итеп киенгән, кырынган, чистарынган... Күзләре дә башкача карый, сүзләре дә ипле, мәгънәле...
– Трактор кирәк, Фәнил абый... – Зөлфәт як-ягына каранып алды. Ерак та түгел, шактый караңгылана башлаган урам буенда, коймалар читендә тау кебек трактор тора иде...
Зөлфәтнең эзләнгәнен сизенеп, Фәнил кул гына селтәде:
– Юкка мәшәкатьләнеп йөрисең, Касыймыч. Юк дип сана бу тракторны. Үзе тере кебек күренсә дә, җаны юк аның, колхоз беткәнгә ун ел, шул ун ел буе чыкты аның җаны... Мин әбәткә кайткан сәгатьтә бетте безнең колхоз. Ватылыбрак кайткан идем, шул килеш койма буенда торып калды.

– Кабызырга тырышып карамадыңмы?
– Карадым, карамаган кая?
– Ну, ничек?
– Миңа үпкәләгән кебек, һич кабынмый, шайтан алгыры! Тегеләй дә, болай
да итеп карадым, зәпчәсләр дә юнәттем. Юк, тынын да чыгармый!..
– Шулай да, тагын бер карап кара әле, Фәнил абый, тракторыңны. Мин сине
үземә эшкә алам, Мәмәт басуын сөреп чыгарга кирәк...
– Минем башка да килгән иде андый уй. Тик... кем рөхсәт бирсен сиңа аны
сөрдерергә?
– Рөхсәт бар инде, менә, кәгазьләр кулда... – Зөлфәт куеныннан үтә
күренмәле папка чыгарды. – Бу яклап барысы да тәртиптә: җир минеке, хет аркылыга, хет буйга сөреп чык...
– Алай икән... Дөньялар үзгәрә, болай булгач... Нәрсә чәчәргә уйлыйсың соң? – Нинди чәчү ул? Алтын эзлибез синең белән... Алтын, белдеңме?! Трактор Фәниленең йөзе тагын моңсуланып калды.
– Син дә шул турыда икән... Укып кайткан кешегә дә йогар икән бу чир,
вәт, малай, ә?.. – дип сөйләнде ул үзалдына.
– Фәнил абый, син ризамы?
– Риза булмаган кая, миңа да ниндидер эш кирәк бит инде...
– Бик яхшы, алайса болай итәбез: син иртәгә тракторыңны тагын бер мәртәбә
карап чык. Нәрсә җитми, нинди запас частьлар кирәк – барысын да бөртекләп яз, шәһәрдән җыеп алып кайтырмын, ягулык мәсьәләсен дә үзем хәл итәрмен...
– Ярый соң... Шулай эшләрмен. Тырышып карармын...
– Тырыш, Фәнил абый, тырыш, ничек тә җанлы ит бу нәмәрсәкәйне, бөтен Мәмәт тавы гөрелдәп торсын!
Шулай килештеләр, аерылыштылар. Трактор Фәниле: «Алтын, алтын, алтын түгел – ялкын», – дип сөйләнә-сөйләнә, капкасыннан кереп китте, Зөлфәт исә, Ак бабай «ставка»сына юл тотты. Ләкин бу юлы Шакир карт үз урынында юк иде. Өендә дә ут алынмаган... Берәр кая киткәнме әллә картлач? Бер-бер хәл була күрмәсен үзе белән. Бик кирәк ул хәзер Зөлфәткә, ай-һай кирәк!
5
Трактор Фәниле сүзендә торды. Көне буе тракторы белән булашып ятканнан соң, кулында шактый озын кәгазь кисәге пәйда булды. Зөлфәт аның янына килеп-китеп йөрде, туктаусыз сораштырды, хәтта йөдәтеп бетерде.
Ниһаять, ул, теге озын кәгазьне тотып, эре-эре адымнар белән авыл советына юл алды. Анда аның затлы машинасы тора. Авылга кергән ташлы юл шул урынга кадәр генә килә. Янәшәдә генә искереп карая башлаган клуб бинасы тора, аннан арырак элеккеге колхоз идарәсе, ябык фельдшер-акушер пункты... Шунда ук кибет. Анысы эшли икән әле, кемнеңдер оныгы – шәһәрдән кайткан эшлекле генә бер ханым – үз эшен ачып, җәһәт кенә биләп алган.
Зөлфәт машинасын кабызды да авыл советы бинасына төбәлеп уйга калды. Гөләндәм... Ул ничек икән анда? Классташын онытып бетермәгәнме? Нинди сәбәп табарга соң? Ә! Кереп, хисап биреп торырга кушты лабаса...
– Сәлам, Гөләндәм!
Кинәт ишектә пәйда булган Зөлфәтне күргәч, кыенсынып, тәмам каушап төште Гөләндәм. Күлмәкләрен рәтләде, чәчләрен төзәтте...
– Сәлам... Исәнме, Зөлфәт... Ни эш бетереп йөрисең?
– Менә, хисап белән кердем. Үзең әйттең бит – хакимияткә күренеп йөр, дидең. Разрешите докладывать: Мәмәт басуын сөрдерергә булдым, Трактор Фәниле белән сөйләштем, хәзер ягулык юнәтергә, запчастьләр алырга шәһәргә китеп барышым... Доклад окончен!..
– Йә, кыланма инде, Зөлфәт. Шәһәрне сагындым, сезнең пычрак авылыгыздан туйдым, димәкче буласыңдыр әле. Хатының да югалткандыр... – Анысы да бардыр. Әмма минем ният нык: азрак җир генә кибенсен – Мәмәт басуын иңләп-буйлап сөреп чыгабыз. – Алла боерса, диген.
– Алла боерса!..
– Алтын турындагы ниятең дә ныкмы?
– Нык. Алтын бар. Һәм мин аны табачакмын! Мин моны йөрәгем белән тоям һәм беләм!
– Ул йөрәгең тагын нәрсәләр тоя?
– Күп нәрсә тоя ул. Менә сине, синең күңелеңне тоя... Дөресен генә әйткәндә, мин хисап бирергә түгел, сине күрергә кердем, Гөләндәм...
– Рәхмәт матур сүзеңә, чын булса инде... Мин тәмле сүзләргә бик ышанып бетмим шул хәзер, Зөлфәт...
Зөлфәт ни дип әйтергә дә белмәде, бераз таптанып торды да: «Пока, Гөләндәм!» – дип чыгып китте.
Казанга җиткәнче шушы соңгы очрашу турында уйлап барды.
Гөләндәм. Гө-лән-дәм... Кем ул хәзер Зөлфәт өчен? Классташы гынамы? Дусты-фикердәшеме, ярдәмчесеме? Якын сердәшеме? Кайчандыр күңеленә кереп, күп еллардан соң кабат балкып яна башлаган йолдызмы, хисме, язмышмы? Ә Әлфия кем? Гомеренең иң кыен минутларында янәшә булган, аның бөтен борчуын, мәшәкатьләрен бүлешкән ихлас җанмы? Шулай гынамы? Зөлфәт әлегә бу сорауларга җавап тапмаган. Бу ике якын кешенең аның язмышында нинди урын биләгәнен ул әлегә әйтә алмый. Күңелен бик ашыктырасы да килми, әлегә уйларын башка гамь, башка мәшәкатьләр биләп алган. Эшен җайга салу, Мәмәт басуын сөрдереп чыгу, алтын табу, иң мөһиме, кеше алдында хур булмау...
Зөлфәт көне буе махсус кибетләргә, базарларга кереп, Фәнилнең тракторына яңа детальләр эзләде, анда булмаганнарын Интернет аша сорашып тапты, шулай көн үткәнен сизми дә калды.
Фатирына кереп, киемен алыштырды, башка кирәк-яракларын төйнәде дә, чыгып китәргә ниятләгән генә иде, шулвакыт ванна ишегендә ак халатына төренгән Әлфия пәйда булды. Аптыраулы карашында Зөлфәтне җибәрәсе килмәгәнлеге күренеп тора.
– Зөлфәт, китәсең дәмени?
– Юк, булмый, калып булмый, Әлфия... Эшем тыгыз, авылда җир алдым, трактор юнәтеп йөрим, гафу, мин киттем, яме...
Әлфия матур нәзек иреннәреннән бер генә җөмлә кысып чыгара алды:
– Син бу юлы нык үзгәргәнсең, Зөлфәт...
– Кеше үзгәрми тормый инде ул, Әлфия... – Зөлфәт өйдәшенә якын килеп,
бит очыннан үпте дә кызның сарыга буялган чәчләреннән сыйпап алды. – Борчылма, барысы да о-кей!

 

 

 

6

Фәнил, тракторын кабызып, бөтен урамны күк-зәңгәр төтенгә тутырганчы, ике атна вакыт узды.

Ул арада Зөлфәт вак-төяк эшләр белән мәшгуль булды. Иң элек, махсус язулар язып, аларны таякларга кагылган рамнар эченә беркетеп, Мәмәт басуының чик буйларына урнаштырып чыкты. Авыл кешеләре «Зөлфәт Касыйм улының шәхси җире» дигән язуны, ышаныргамы-юкмы дигән кебек, кат-кат килеп карадылар.

Икенче эш итеп, Зөлфәт, ун кеше аша белешеп, җир астыннан металл эзләү җайланмасы табып кайтты, үз ишегалларында аның белән «сынау да үткәрде». Янында торган Шакир карт белән Җәмиләне шаккатырып, ул үз биләмәләреннән бер уч кадак, бер уч шөреп, бер уч бакыр акча, ике җиз төймә, чулпы тәңкәсе һәм теткәләнеп беткән иске гильза табып алды.

Тагын бер ниятен гамәлгә ашырмакчы булды Зөлфәт. Мәмәт басуыннан алтын тапкан малайны эзләп китте. Аның табылган алтынны бик тә күрәсе килә иде. Ләкин теләгенә ирешә алмыйча кайтты. Алтын тапкан малай, юеш борынын мышкылдатып торды да: «Югалттым мин аны, белмим, кесәдән төшеп калган...» – дип, йөгереп өйләренә кереп китте...

Иң мөһиме, акча юнәтәсе бар иде аның. Теге вакытта Казаннан кайтып төшкәч, Зөлфәтнең саклау кенәгәләрендә, акча карточкаларында бер тиен калмаганлыгы мәгълүм булды. Казанда Николай Петрович бар-барын... Акча акча сорый, дип, ул тагын процент куячак инде. Кредитлардан, процентлардан гарык булып авылга кайткан Зөлфәт бу юлы банкирлар янына бармаска уйлады. Авыл, район эчендә генә хәл итеп булмасмы? Бу хакта киңәшләшү өчен, ул Гөләндәм янына керде. Бүлмәдә Зөлфәттән ике ел алдан тәмамлап чыгып киткән, әнисенең сөйләве буенча, авылга кайтып берничә сыер, үгез асрап, шуларның итен сатып көн күрүче Замир утыра иде. Зөлфәтнең үз ниятләре хакында аның алдында сөйләшәсе килмәде, авылдашы белән салкын гына кул биреп күреште дә:

– Замир, зинһар, беразга гына чыгып тор әле, Гөләндәмгә бер-ике сүзем бар иде, – диде.

Замир урыныннан кузгалмды. Хәтта кузгалырга уйламады да. Бүлмәдә ниндидер киеренкелек барлыкка килде. Зөлфәт белән Замир бер-берсенә укталып сүзсез калдылар. Киеренкелекне Гөләндәм бозды:

– Замир, бар, чыгып тор.

Замир бер Гөләндәмгә, бер Зөлфәткә карап куйды да, авыр гына кузгалып, ишеккә юнәлде, Зөлфәт яныннан узганда, аны янбашы белән этеп җибәрде, тегесе стена янәшәсенә тезеп куелган урындыклар өстенә авып төште.

– Нәрсә булган аңа? – дип сорады Зөлфәт, Замир чыгып киткәч.

– Нәрсә булсын, көнләшә.

– Миннәнме?

– Кемнән булсын?! Авылда бүтән көнләшерлек ир заты юк. Ул да син хәзер.

Бөтен кеше телендә сез бүген...

– Ә син? Синең аңа карашың ничек?

– Туктале, Зөлфәт! Синең соравың шушы идеме? Әллә тагын берәр сүзең

бармы? Булса, әйт тә чыгып кит, миңа эшләргә комачаулама!

– Гөләндәм, гафу! Ну, аңла, ул көнләшкәндә, миңа да көнләшергә ярыйдыр

бит?.. Ә беләсеңме, мин сине беркемгә дә бирмәячәкмен! – Сүзең?

– Нәрсә?

– Сүзең ни иде, дим...

– Фу, чистый баш буталды әле монда... Эш болай тора: җир бар, трактор

белән тракторчы бар, запас частьлар алынды, трактор ремонтлана.

Ләкин... акча бетте. Ягулыкларга, эш хакы түләргә, басудагыларны ашатырга-эчертергә, башка чыгымнарга акча кирәк! Берәр юлын күрсәтә алмыйсыңмы? Мин монда яңа кеше, берәр каян ссуда юнәтү мөмкинлеге юкмы? Алтын табу белән, мин аны шундук кайтарып түлим, әлбәттә!

– Зөлфәт, әйтмә шул сүзне, ә! Нинди алтын булсын бездә?! Картлар әкияте бит ул! Ялтыравык тимер тапкан малай сүзенә карап... Бөтен авыл шул әкияткә ышанып, акылдан язды бит инде!.. Син соң, ике дипломлы, аек акыллы кеше, алтын эзлим, дип, кеше ышандырып йөрисең... Үзеңә көлке түгелме? Мин сине, җитдигә санап, ташландык җирне сатып алып, сөреп рәткә китерәм, дигәнгә күрә генә үз итеп йөрим. Белдеңме инде, җүләр баш!

Зөлфәттә дә горурлык җитәрлек. Ул:

– Аңладым, пока! – дип чыгарга кузгалды.

– Тукта, Зөлфәт!

– Туктадым, шуннан?

– Бер юл бар. Фермерлык яки игенчелек юлына баскан авыл кешеләренә

ярдәм йөзеннән хөкүмәтебез дәүләт программасы эшләгән. Анда авыл җирендә үз эшен башлаган һәр эшмәкәргә миллион сум субсидия бирелә.

– Кредит түгел, димәк?

– Юк, ярдәм йөзеннән, дидем бит инде. Ләкин сиңа кагылмый бугай бу программа. – Ни өчен?

– Син бит иген игәргә җыенмыйсың, син, алтын табып, байлык тупларга

җыенасың... Андыйларга ябык хөкүмәт ярдәме...

– Туктале, син ашыкма, Гөләндәм. – Зөлфәт үзе уйлады, үзе килеп туган

авыр хәлдән чыгу юлларын эзләде. – Әйтик, мин җирне сөрдем, ди, бу гына җитмиме? Җитми, димәк. Сөрелгән җиргә бөртек чәчеп, нинди дә булса уңыш үстерергә кирәкме?.. Минемчә, монда проблема юк. Аңарчы инде мин басудагы алтыннарны тапкан булам... Басу кысыр ятканчы, үссен шунда арыш йә бодай... Шулай дип кәгазь язып бирә аласыңмы? Үзем очына чыгар идем ул программаның, мин бит юристлыкка укыган кеше әле.

– Ярый, иртәгә кил, документлар әзер булыр.

Зөлфәт, үз теләгенә ирешкән сабый бала кебек сөенеп, баскан урынында әйләнгәләп куйды да: «Ну, пока!» – дип чыгып китте. Әмма шундук артыннан ишекне ачып, Гөләндәмгә дәште:

– Мин сине беркемгә дә бирмәячәкмен!

Ләкин, урамга чыккач, күтәренке күңеле тиз басылды. Дөресрәге, аны бик тиз бастылар. Болдырдан төшеп, җиргә аяк басуына ук, Замирның көрәктәй куллары аның бугазыннан бөтереп алды.

– Син нәрсә, миңа аяк чалырга уйладыңмы? Гөләндәмгә каныктыңмы? Тапмаган алтының белән күзен томаламакчы буласыңмы? Ул минеке, белдеңме? Ми-не-ке! Бу тирәдә тагын бер мәртәбә күрсәм, башыңны борып, кулыңа тоттырып җибәрәчәкмен. Мин ике сөйләшмим. Аңладыңмы? Ә, аңладыңмы, дим?..

– Аңла...дым, аңла...дым. Аңламаган кая ул?! – Зөлфәт, нәрсә әйтергә белми торгач, теленә ни килсә, шуны мыгырданды: – Исемең «за мир» дигән бит, ә үзең... сугыш чукмары!..

Абзар исләре килеп торган куллардан чак ычкына алды Зөлфәт. Тыны бетеп, сулышы киселеп, гырылдый башлаган иде инде. Менә ул йөткергәләп куйды да кызу адымнар белән машинасына таба китте. Анда да Замирдан котыла алмады. Әлеге усал бәндәдән килеп ирешкән хәбәр аны тагын сискәнергә мәҗбүр итте. Бу хәбәр- ишарә – Зөлфәт машинасының ишегенә тырнап язылган «ОЛАК» дигән сүз иде...

7

Субсидия акчасын алу кыен булмады. Закон тулысынча Зөлфәт ягында иде. Акча кулга килеп керүгә, Ак бабай аша чәчү орлыклары юнәтергә кереште. Аның район үзәгендә яшәүче бер малае күрше өлкәдәге орлык амбарына җиһазлар ташый икән. Шуннан сөйләшеп алып кайтырга булдылар. Бер уңайдан, Зөлфәт Шакир картны үзе җитәкчелек иткән «агрофирма»га агроном итеп билгеләде.

Инде тракторны сафка бастырасы да, кабызып, басуга алып менеп китәсе генә калды.

Бу тарихи мизгелне карарга бөтен урам җыелды. Әлбәттә инде, Мәмәт басуында алтын эзләүчеләрдән кала...

Арада иң дулкынланганы – Трактор Фәниле. Йөзе-бите, кием-салымы майга, корымга буялып беткән бу кеше соңгы көннәрдә тәмам үзгәрде. Җитдиләнде. Шул ук вакытта йөзенә серле елмаю кунды. Ул елмаюны үз эшеннән канәгать булуга, үз-үзенә ышануга юрадылар. Күп сөйләшми, үз эшен белеп эшли торган гади авыл эшчесе Зөлфәт күзенә пәйгамбәри бер зат булып күренде.

Менә бервакыт «авыл пәйгамбәре», кулындагы чүпрәк кисәге белән тракторының фараларын сөрткәләп алды да: «Булды бу!» – дигән кебек, җыелып торган халыкка күтәрелеп карады. Ак бабай, алгарак чыгып: «Әйдә, улым, әйдә, тизрәк кабызып җибәр. Сагындырды безне трактор тавышы, бик сагындырды. Хәерле сәгатьтә булсын!» – диде дә, авыз эченнән генә дога укып, битен сыпырып куйды.

Берничә мизгелдән авыл урамын күкле-зәңгәрле төтен тутырды. Ләкин, ничек кенә төтен болыты эчендә калсалар да, Кендек авылы кешеләре таралырга уйламады, шушы үтә дә таныш исне иснәп, баскан урыннарында тора бирделәр.

Үзара киңәшләшеп алгач, басуга төштән соң, җир өсте бераз кибенгәч керергә булдылар. Ак бабай башкаларга сүз әйтергә дә ирек бирмәде.

– Агроном итеп сайлагансыз икән – тыңлагыз! Бүген төштән соң сөрүгә төшәбез. Ләкин сөрү вакыты көненә ике-өч сәгатьтән артмасын. Җирнең җылынган чагын сайлап кына сөрергә кирәк. Йомшап, күпереп калырлык булсын, аның әле куенына орлык аласы бар...

Төштән соң трактор Мәмәт басуы читендә басып тора иде инде. Шунда ук ягулык салынган берничә тимер мичкә аунап ята... Тыныч кына гөрелдәп утырган тракторга артына алты төрәнле сабан беркетелгән, сабан артына берничә тырма да тагылган. Бу җиһазларны элеккеге колхозның МТС җиреннән барып таптылар, рәткә китерделәр. Моның өчен элеккеге тимерчелекне дә торгызырга, эшләтеп җибәрергә туры килде. Бу эштә Трактор Фәниленә кайчандыр колхозда механик булып эшләгән Югары оч Мәхмүте булышты.

Ак бабай да шунда, Җәмилә белән Гөләндәм дә янәшә басканнар, бер- берсенең колакларына пышылдашып, ни турындадыр сөйләшәләр. Көлешеп тә алалар. Аларга карап, Зөлфәт: «Колак исе чыкты», – дип уйлап, елмаеп куя. Ул үзе тагын да көлкелерәк хәлдә: кулына металл эзләү җайланмасы тоткан, колагына колакчыннар киеп алган. Күбрәк очучыны хәтерләткән Зөлфәт янында берничә малай бөтерелә...

Читтәрәк көрәк-кәтмән тоткан бер төркем хатын-кыз җанлы гына әңгәмә корган. Аларны Зөлфәт исеменнән Ак бабай яллаган. Акча түләү бәрабәренә, авыл хатыннары менә берничә көн инде басудагы чокыр-чакырларны тигезләү белән мәшгуль булдылар. Аларга да алтын очрамаган ахры, андый-мондый хәбәр ишетелмәде.

Ниһаять, Шакир карт басу эченә кереп китте. Апрель ахыры гына булуга карамастан, кибеп-җилләп өлгергән басу туфрагын учларына алып, бер уып, бер таратып карады. Аннары, трактор ягына борылып: «Әйдә!» – дип, кул болгады. Тыныч кына гөрелдәп утырган трактор, ухылдап, бер көлтә төтен чыгарды да, бөтен көченә ыргылып, басу эченә кереп китте. Трактор артына Мәхмүт иярде, ул, бераз баргач, сабан өстенә беркетелгән тимер утыргычка менеп кунаклады. Кулындагы тимер төрән белән, сабанга ябышкан үзле балчыкны кырып барырга тиеш иде. Ниһаять, Мәхмүтне үзенең килбәтсез кораллары белән Зөлфәт куып җитте.

Басуга җан керде. Трактор тавышы бөтен Мәмәт буйларын яңгыратты. Күз күреме генә җирдә үскән талларда, тупылларда оя корган каргалар берәмләп тә, көтү-көтү дә яңа сөрелгән җиргә төшеп куна башладылар... Бу күңелле күренеш басу читендәге кешеләргә дә җан өрде ахры, әнә, хатын-кызлар арасыннан кемдер җырлап ук җибәрде, аңа башкалар кушылды:

Сөйгән ярым укып кайтты, Тракторга өйрәнгән. Минем якка карамый да, Тракторга өйләнгән... Ай-ли, ай-ли-ли, Тракторга өйләнгән...

Зөлфәтнең дә күңеле күтәренке. Ул, сабан артыннан күпереп калган кара җир өстеннән атлый-атлый, кулындагы җайланманы җиргә тияр-тимәс тотып, әле бер якка, әле икенче якка йөртеп алып бара. Колак элмәсендә сызгырулы тавыш чыгуга, ул, билендәге кечкенә көрәк белән, аяк астындагы җирне чокып карый. Берәр нәрсә килеп чыкса, янбашына эленгән киндер букчасына салып куя...

Басу буйлап өч буй үттеләр инде, әлегә алтын күренми. Тракторлардан, комбайннардан төшеп калган тимер-томыр чыга, төймә, кадак, калак, пычак кисәкләре табыла, кайчандыр, гражданнар сугышы елларында, шушы кырларда узган канкоешлар шаһиты булып, тутыгып беткән гильзалар очрый, әнә, иске револьвер сыныгы килеп чыкты... Бер Николай патша акчасы, берничә совет чоры тәңкәсе күзгә чалынды... Акча табылган саен, Зөлфәтнең күңеле җылынып китә, – акча булган җирдә алтын булмас, дип кем әйтә ала?..

8

Өч көн эчендә илле гектарлык басу сөрелеп бетте. Мәмәт кыры караеп, матураеп калды. Бу көннәрдә табигать тә миһербанлы булды – яңгырын яудырмыйча, кояшын елмайтып торды.

Тик алтын гына табылмады. Инде сөрелеп бетте дигәндә, бер җыйнак кына калай тартмага юлыктылар. Зөлфәтнең бөтен өмете шунда иде. Ләкин аның эченнән ак чүпрәккә кат-кат төрелгән китап чыкты. Янындагы дисбе төймәләренә караганда, табылдык китап – дини басма иде. Шундук Шакир картны чакырттылар. Ул дин телендәге китапларны укый белә икән. Шунда ук: «Бу – изге Коръәнебез», – диде ул. Шул ук чүпрәк эченнән шактый саргайган, бер чите караеп челтәрләнә башлаган язу кисәге төште. Анысын Шакир карт кычкырып укыды: «Җәмәгать! Бүген мәчетебезнең манарасын кисеп төшерделәр. Догалы китапларыбызны яндырдылар, муллаларыбызны мәсхәрә иттеләр. Шушы Коръән китабын гына саклап кала алдык. Сез – киләсе буыннар, оныкларыбызның оныклары табып куаныр, дип өметләнәбез. Тапкан кешеләр аны кадерләп тотсыннар. Мөхәммәд пәйгамбәребездән килүче динебезне сакласыннар. Туганнар! Изге догадан аерылмагыз! Безне искә алып, рухларыбызга дога кылыгыз... Иман иманны чакыра – онытмагыз!.. Аллаһы Тәгалә ихтыярына тапшырдык, амин... Кендек авылы мөселманнары».

Җыелган халык тынсыз-өнсез калды. Барысы да бер үк уйны уйлый иде ахры: хәзергә кадәр Кендек авылында мәчет юк лабаса! Зөлфәткә дә тынгылык бирмәде бу уй, шунда ул ниятләп тә куйды: алтын тапса да, тапмаса да, барыбер бер мәчет салдырачак Кендектә!

Ул тимер тартманы Шакир картка сузды:

– Ак бабай, бу изге китап синдә торсын. Мәчет салдыргач, шунда куярбыз... Басу читендәге тимер-томыр өеме янында аякларын бөкләп утырган

Зөлфәтнең тавышы бик басынкы чыкты. Аның бу хәлен алтын табылмауга юрап, Шакир карт яланда борын гына төртә башлаган чирәмгә тезләнде:

– Борчылма, улым, алтын дигәннәре бер сөрүдә табылмаса, икенче, өченче сөрүдә чыга ул... Бер үз куенына алгач, туфрак тиз генә бирми шул андый затлы әйберләрне.

– Юк ла, мин аның өчен борчылмыйм. Чыкса – чыгар, чыкмаса... Баш бәласе түгел. Ак бабай, менә мин шулай уйлыйм: әллә, мин әйтәм, шушы изге Коръәнебезне табар өчен мәшәкатьләндекме без?

– Аның өчен дәдер. Әмма безнең бу эшебез иң элек бүгенге авылыбызга кирәк иде. Авыл бит ул басулардан, иген кырларыннан башлана. Басу бар икән – икмәк бар, икмәк бар икән – авылның тамагы тук, тормыш бөтен, кешеләр шат. Шулай түгелмени?!

– Шулай, нәкъ шулай. Аннары... Бу басулар – безнең өчен изге җир дә бит. Менә минем өчен... Мәрхүм әтием шушы басудан авырып кайтып җан биргән... Димәк, шушы басу өчен һәлак булган. Бүген күңелем шат минем, Ак бабай, менә шушы изге урынга җан өрдек ләса без. Әтинең рухы да шаттыр, дип уйлыйм.

Алар янына Җәмилә белән Гөләндәм килеп җитте. Зөлфәт торып басты. Кыенсыныбрак торган Гөләндәмгә карап, елмаеп куйды:

– Авыл хакимияте разыймы безнең эштән? Алтынын табып булмады, аның каравы, җир чәчүгә әзер!

– И шушы Зөлфәтне! Һаман төрттереп сөйләшә, әйт әле шуңа, Җәмилә апа, минем белән балаларча сөйләшмәсен...

Җәмилә Гөләндәмнең аркасыннан кагып куйды:

– И балалар, сез бит әле бик яшь, беренче тормыш сынауларын гына үтәсез. Көлегез... Көлешеп, шаярышып калыгыз, тормыш ул гел көлдереп тормаячак. Ә син, Зөлфәт, чынлап та, ипле генә сөйләш кызлар белән!.. – Аннары Шакир картка таба борылып өстәде: – Әйдәгез безгә, Шакир абзый, мин бүген күп итеп кыстыбый пешердем, чәй өстәле әзерләдем. Фәнилне, Мәхмүтне алыгыз да... әйдәгез. Гөләндәм, әйдә син дә, миңа булышырсың...

Беркем дә «бармыйм», дип тормады, шундук риза булдылар.

Өйдәге чәй өстәле озакка сузылды. Берничә сәгатьтән ул, аш өстәленә күчеп, Зөлфәт төзегән яңа агрофирманың тәүге киңәшмәсенә әверелде. Бу утырышта кайчан чәчүгә төшү, нинди орлык чәчү, чәчкечләр юнәтү, шул ук Мәмәт басуы читендә амбар төзү, янәшәсенә лапас кору, шунда ук кое казу, юл салу кебек мәсьәләләр хәл ителде. Яннарында «авыл советы»ның булуы да ярап куйды. Аның белән уртакка хәл итәсе тагын бер мәсьәлә бар иде. Аны Зөлфәт үзе кузгатты:

– Гөләндәм, ничек уйлыйсың, тагын бер йөз илле гектар җир алсак, эшкәртә алырбыз микән?

Моңа кадәр бер сүз дәшми утырган Трактор Фәниленең «теле ачылды»:

– Зөлфәт туган, бу уңайдан мин ныклап әйтә алам. Элекке колхоз кырларында калган ватык тракторлардан тагын бер «ДТ-75», бер «Т-90» җыярга була. Механик үзебездә бар, – дип, ул Мәхмүт ягына ымлады. – Ә инде ике яки өч трактор булса, берничә басуга да өлгерергә мөмкин.

Ак бабайның да әйтер сүзе бар икән:

– Берәр ат та кирәк булыр, анысын үзем карармын. Печән җитәрлек бездә. Киләчәктә бераз солы да, клевер да чәчәрбез.

Гөләндәм дә акыллы фикер әйтте:

– Элекке колхоз таралгач, фермаларны күрше авылдан бер эшмәкәр үзенә алды. Артык үсеп, көчәеп китә алмаса да, безнең авыл кешеләренә эш биреп тора ул. Аның белән дә килешү төзергә кирәктер. Аңарда берничә «Беларусь» тракторы бар, диләр. Аңа – салам, орлык, ә ул безгә тракторлары белән булышыр... Ә җиргә килгәндә, анысын район белән киңәшләшербез, хуҗаларын ачыкларбыз... – Гөләндәмнең тагын бер сүзе калган икән әле: – Ак бабай, Зөлфәт, минем сезгә тагын бер үтенечем бар. Авыл советы бинасында бер буш бүлмә тора. Әйдәгез, шунда Кендек авылының музеен оештырабыз. Әнә бит – бер басудан гына да тау кадәр тарихи ядкарь җыелды. Юып, чистартып, матур итеп киштәләргә тезеп чыксак, шулар янына авылыбызның шәҗәрәсен, тарихын да язып куйсак, безнең яктан бер изге гамәл булыр иде...

Киңәшмәгә җыелган халык, бердәм баш кагып, Гөләндәмнең тәкъдимен хуплап куйды.

9

Чәчү уңышлы узды.

Чәчкечләрне элеккеге МТС чүплекләреннән табып юнәттеләр. Чәчүлек орлыкларын Шакир карт малае кайтарып бирде. Чәчүгә керер алдыннан Ак бабай ызанга «күкәй тәгәрәтте». Бу йола Кендек авылында бик борынгыдан килә. Уңыш мул булсын өчен шулай эшләнә ул. Кыр ияләренә корбан бирелә, аларны бәхилләп, яңа уңыш сезонын ачып җибәрәләр. Әлбәттә инде, Шакир картның догаларыннан башка бер зур эш тә башланмый авылда. Бу юлы да догалар укылды, салават әйтелде, мөнәҗәт җырланды...

Чәчеп кенә бетергәннәр иде, яңгырлар башланды... Шушы юеш чордан файдаланып, Зөлфәт Казанга чыгып китте.

Өендә булмаганга да бер айлап бар икән инде. Ләкин аны буш, салкын фатир каршы алды. Кием элгечләренең бушап калганын күрүгә, Зөлфәтнең йөрәгенә салкын йөгерде: Әлфия киткән. Шундук телефонга ябышты:

– Алло, Әлфия, синме бу? Син кая киттең? Әлфия!..

– Ачуланма, Зөлфәт, мин әниләргә күчтем. Шулай дөресрәк булыр. Бер- беребезгә кирәк чакта бергә идек, ә хәзер... Һәрберебезнең үз юлы яңадан башлана, шул гына.

– Нигә алай дисең? Мин бит сине...

– Яратам, дисеңме? Юк, яратмыйсың син мине. Мин дә сине язмышым итә алмыйм. Без яхшы дуслар, әмма сөйгән ярлар түгел...

– Сиңа нәрсә булды, Әлфия, мин сине танымыйм... Мин авылда...

– Авылда калам, дисеңме? Ләкин мин авылга кайта алмыйм. Авыл минем өчен түгел. Ачуланма миңа бу сүзләрем өчен, фәннәр кандидаты булуым да, инглиз теле өйрәнеп, чит ил делегацияләре белән эш итүем дә авыл пычрагына батып яшәү өчен түгел иде... Мин сиңа яңа тормышыңда бәхет телим! Хуш, пока!

Зөлфәт телсез калды. Йөрәге чын-чынлап кысылып куйды, хәтта вакыт- вакыт туктап алгандай булды... Әлфия белән яшәгән бөтен тормышы күз алдыннан үтте. Начар, мәгънәсез түгел иде бу тормыш, анда рәхәте дә, михнәте дә җитәрлек иде, ләкин рәхәте, ләззәте барыбер күбрәктер.

Зөлфәт тоеп белә: Әлфия белән яшәлгән гомер – тормышының бер матур чоры, тик ул язмышның үзе түгел. Язмыш тойгысы ул башкачадыр, бәгырьләргә үтеп, бер мизгел дә тынгылык бирми торган тойгыдыр... Әйе, ул, бәхеттән бигрәк, авырлык, җаваплылык, үкенеч, тугрылык, кичерү... Язмышта табуга караганда югалтулар күбрәк. Югалтулар аша, сынаулар узып килгән бәхет кенә язмышка юрала... Менә Гөләндәм белән шундыйрак тарих килеп чыга... Тик бу язмышмы?

Зөлфәт авылына җиткәнче шул турыда уйлап кайтты. Шунда ук ниятләп куйды: шәһәрдәге фатирны сатарга да авылдагы нигезне ныгытырга. Бу чит ил машинасын да авыл өчен җайлырак машинага алыштырырга... Мәмәт басуында эшли башлаган агрофирманы күтәрергә, алдагы ике-өч елга акыллы планнар корырга, авыл кешеләренә эш бирергә, мәчет салырга, клубны торгызырга, мәктәп белән элемтәне яңартырга...

Өйгә кайтып керүгә, Җәмилә аны кире борып чыгарып җибәрде:

– Бар, анда бер малай көтә сине. Күркә Фатыйхасының уртанчы улына охшаган. Теге вакытта Мәрьям карчык әйтеп киткән малай түгел микән?

Зөлфәт җилкә сикертеп кенә куйды да урамга чыкты. Шакир карт ягындагы бүрәнәләр өстендә бер малай утыра. Зөлфәт малайны мышык-мышык борын тартуыннан ук танып алды.

– Мине эзләдеңме?

– Зөлфәт абый синме?

– Мин.

– Алайса сине эзләдем.

– Нигә кирәк булдым инде мин сиңа?

– Мин теге алтынны күрсәтергә килдем.

– Нинди алтынны?

– Басудан тапкан алтынны.

– Күрсәт соң.

– Юк ул, мин тапкан әйбер алтын түгел...

– Син каян беләсең аның алтын түгеллеген?

– Әти тикшертеп кайтты.

– Алтын да булмагач, нигә килдең инде?

– Әйтергә килдем. Юкка эзләмә, дип...

– Ну, әйттең, бар, кайт инде...

– Күрәсең килмимени?

– Алтын түгел, дидең бит.

– Тапкан әйберне күрәсең килмимени, дим. Менә ул...

Зөлфәт малай янына якынрак килде. Аның учында яткан җиз калай кисәген

үрелеп карады. Кызыксынудан түгел, күбрәк малайның күңеле булсын өченгә. – Килүең, кисәтүең өчен рәхмәт, кем дип әйтим?..

– Мөнир булам мин. 

 

– Рәхмәт, Мөнир. Инде моннан соң, алтын таптым, дип, кеше башын бутап йөрмә, яме?

– Ярар, абый...

Малай китте. Зөлфәт үзенең язмыш гаме белән торып калды. Бүген аны алтын белән бәйләп торган соңгы өмет җебе өзелде. Ул җеп болай да нечкә генә калган иде, өзелер-өзелмәс кенә тора иде...

– Кыен булып калдымы? – Шакир карт капка төбенә чыгып утырган икән. – Алтыннан колак кагу кыенмы?

– Кыен булса да, баш бәласе түгел. Үз күңелемне үзем үсендердем, үзем үк аны, үгетләп, кешелегенә кайтардым...

– Бу яклап чын егет булып чыктың, Зөлфәт улым. Авыл гаменә бик тиз кердең син. Димәк, рухың авылны сагынган...

– Рәхмәт, Ак бабай, син булмасаң, авылдашлардан башка, мин үзем генә нишләр идем?!

– Юк, улым, иң элек без – Кендек авылы кешеләре – сиңа олы рәхмәтләребезне белдерергә тиешбез. Безне асылыбызга, хәтта, әйтер идем, иманыбызга кайтардың син. Җан тәслим кылам дип торган җиребезгә, басуларыбызга кабат рух өрдең, гомер бирдең... Синең үҗәтлек белән эшләнде бу эшләр. Ә алтын... Алтын боларның барысы өчен бер сәбәп кенә булган. Ым-ишарә генә, Ходайның бер хикмәтле сынавы гына...

Бу көнне алар бик озак сөйләштеләр. Караңгы төште, авыл ут алды. Зөлфәтләр урамыннан күренеп торган авыл советы йортында да ут сүнде. Димәк, Гөләндәм өенә кайтырга чыкты. Зөлфәт, күрше карты белән тиз-тиз генә саубуллашты да шул якка китеп барды. Бер аягы белән ахирәт чигенә баскан Шакир карт үзалдына әйтеп куйды: «Бәхетләре генә булсын, бәхетләре генә... Бәхетнең авыры да ярый, авыр нәрсә «өф» иткәнгә генә очып китми ул...»

10

Менә кайда ул алтын! Менә кайда ул күз явын алырлык байлык!

Алтынга манчылып, күпереп уңган бодай басуы буйлап икәү атлый. Кемнәр икәнен укучы аңлап алгандыр. Әлбәттә инде, Зөлфәт белән Гөләндәм. Икесенең дә шатлыклары эчләренә сыймый. Алтынга чумып утырган иген басуларын күреп шатланалар дип уйлыйсызмы? Алай гына микән? Бу мәл – аларның бер-берсенә йөрәкләрен ачкан мәл. Аларның күңеле саф бүген, саф мәхәббәт кебек, чын хакыйкать кебек, илаһи иман яисә ихлас тугрылык кебек...

Мәмәт тавы буйлап икәү атлый. Кайдадыр кемдер чалгы кайрый, кемдер, чыбыркы шартлата-шартлата, көтү көтә, кемдер, бишек җыры җырлый- җырлый, бала имезә, мәчет ягыннан – азан авазы, мәктәп ягыннан балалар тавышы яңгырап тора, кайдадыр трактор гөрелтесе ишетелеп кала, аны ат кешнәве күмеп китә... Бер читтә, сабын күбеге белән ышкый-ышкый, ах-ух килеп, итче Замир Зөлфәттән очсызга гына сатып алган затлы машинасын юа... Авыл яши, тормыш көтә...

Бу минутта инде Мәмәт тавыннан «табылган» алтын хакында кешеләр оныткан, онытмаганнарның искә дә аласылары килми... Яңа мәчеткә җомга намазына барганда гына, кайберәүләр Мәмәт тавына күтәрелеп карыйлар. Әмма шундук, «алтын тарихы» исләренә төшеп, башларын түбән ияләр.