Ак читек (бәян)

“Яшәргә яралгансың, яшә, оч!”

Хатынның уена ияргән карашы пәрдә тирәли бөтерелгән күбәләккә берегеп калды. Бичара, ут яктысы чакыргандыр инде үзен, ишегалдындагы иркенлекне ташлап, тоткынлыкка очып кермәс иде. Күрәчәге чакыргандыр...

-  Пәрдәне тартсаң... – Хатын, каршыдагы диванда бик бирелеп гәзит укып утырган иренә ипләп кенә дәште дә, янә өрфия канатын дерелдәтеп чәбәләнгән күбәләккә текәлде.

Ир күзлеген җәһәт кенә маңгаена күтәреп куйды, гәзитен ташлап, аяк очына күчеп утырды.

- Нәрсә дисең, әнисе?

- Үз дөньясына очсын. Канатлы килеш шуышмасын. – Хатын, керфекләрен тибрәтеп, чакырылмаган кунакка ымлады.

Аны күптән инде күз карашыннан аңларга өйрәнгән ир артык сүзне кирәксенмәде. Пәрдәне читкә шуыштырып,  тәрәзәне киереп ачты.

-  Бар, җанкаем, өченче – артык ди әле монда апаң, бар, бар, безгә мишәйтләмә...

Пәрдәне япкач, янә гәзитенә үрелде.

- Берәр юньле хәбәр язсалар... – Ачусыз гына сукранып та куйды.

- Ни диләр?

- Иван Грозныйга һәйкәл куйганнар. Мәскәүдә. Әле кайбер ахмак башлар Казанда да куярга кирәк дип дулый ди.

- Тапканнар... Явыз Иванга түгел, менә синең кебекләргә куярга кирәк ул һәйкәлне. – Хатынның тавышы сабыр, тигез иде. Түшәмгә төбәлгән күзләренә генә әйтеп бетергесез җылылык һәм моң таралды.

Ир, гаҗәеп бер ихласлык белән, гадәтенчә шаулап көлеп җибәрде, аның кул аркасын сыйпый-сыйпый, йөзенә иелде.

- Минем кебек авыл мужигына? Һәйкәл? И әнисе, әйтеп тә куясың инде син...

- Көлмә. Кулымнан килсәме? Казан урамында бер якка сиңа, икенче якка Нурсөя апага һәйкәл бастырып куяр ием әле.

- Нурсөягә? Фәррах бабай карчыгынамы? – Ир, аптыраган кыяфәт чыгарып, читкәрәк тайпылды. – Бар икән күрәселәрем...

- Шушыны... Шаяртырга булсын. – Шулай дисә дә, хатын үзе дә шаяртып кына иренең янтыгына төртеп алды. – Ниткән Фәррах бабай сөйлисең? Фәнис абыйның, Фәнис Яруллинның хатынын әйтәм. Баулыда һәйкәл ачылды дип яздылар язуын, башкалада да булсын. Артык түгел.

- Әәә... Аңа ярый. Кирәк. Чын татар хатынын бөтен дөнья күрерие.

- Сине дә. – Хатынның күгелҗем күзләреннән агылган мәхәббәт нуры янәшәсендә утырган ирнең какча гәүдәсен, әле чал кунарга ашыкмаган куе чәчләрен, гомер буе эштән өзелмәгән сөялле кулларын, кояшта янып каралган йөзен сыйпап үтте. – Чын татар ирен күрерләрие.

- Һай, әнисе, әйттерерсең әллә ни... Кая, мендәреңне рәтлимме, арымадыңмы?

Җавап ишетелмәде. Хатын күзләрен йомган, буразна-буразна булып, иреннәренә тиклем кайнар яшьләр тәгәрәгән иде.

- Утыз җиде ел бит, Нургаян, утыз җиде ел!

- И Аллам, кайлардан телгә алдым бу Иван Грозныйны... – Нургаян, урыныннан кузгалып, карават янындагы өстәлдән ашъяулыкны күтәрде, чынаякка пыяла графиннан су агызды. – Зәйтүнәкәем, ничә әйтәм, синең кан басымың күтәрелми, син аны үзең күтәрәсең! Мәле, су йот.

Зәйтүнә терсәкләренә таянып, мендәреннән күтәрелә төште. Яшь аралаш елмаеп, иренең кулыннан чынаякны алды.

- Борчылма, кан басымы әйбәт. Көн бозылса гына уйнаклый башлый.

- Бозылмый торсын берүк. Бәрәңгегә тотынгач кына... Иртәгә бетмәс микән, Алла боерса. Китереп кенә яумаса... – Ир юри сүзне баягы юнәлештән ераккарак борып куйды. – Көндез кызларга яңа чиләкләр алып кайттым,  җиңеллеген күрсәң, әнисе! Чәнти бармак белән күтәрерлек, ант мәгәр! Кодагыйларга шуны тотып киттеләр.

- Бик төнгә калырлар микән, озакладылар әле.

- Исән йөрсеннәр, кайтырлар. Аның да бакчасы ару гына, кызларга да, балаларга да эш җитәрлек.

- Уттай эш өстендә җыелышын каян тапканнар диген. Син дә барган булыр идең.

Нургаян белән Зәйтүнәнең кызлар дигәне – оныклары Гөлүсә һәм Илүсә, балалар дигәне – уллары Наил һәм киленнәре Рәйлә иде. Кичен клубта авыл җыелышы буласы, килегез инде дип, өй борынча әйтеп чыккач, Нургаян баш тартудан уңайсызланды, барырмын, дип калды.

- Теге бала үпкәләп китте микән... – Зәйтүнә көндез ишегалдында таптанып торган журналист кызны исенә төшерде дә ирен беркадәр шелтәләгәндәй сүзен дәвам итте: - Ике-өч авыз сүз алышсаң да күңеле булыр ие, болай, куып чыгарган шикелле...

- Үпкәләмәс. – Нургаян, укып утырган гәзитен йомарлап, әллә каян гына очып кергән чебенгә кизәнде. – Һе, минем турында язам ди. Нәрсә сөйлим мин аңа? Амбразура капламаган, нимес белән сугышмаган. Пенсиягә чыкканчы гомер буе трактор йөрттем, хәзер оныкларыма тырма ясыйм дим мени? Авылда ир-ат тагын ни кырсын?

- И Нургаян...

- Берәүдән дә артык җирем дә, ким җирем дә юк, Аллага шөкер. Гәзиткә язарлык батырлык эшләгәнем дә булмады.

- Ә мин?

- Нәрсә син? – Баш очындагы күзлек инде борын очына төшеп утырды. Ирнең сораулы карашы шул күзлек өстенә эленде.

- Утыз җиде ел буе... мине кулыңда күтәреп йөртүең дим. Батырлык булмый...

- Аллаһы Тәгалә тагын утыз җиде ел гомер бирә икән – тагын күтәрәм!  Түлке гәзиткә язсыннар дип түгел, сине яратканга, Зәйтүнәкәем! И-и, бигрәкләр дә каты яраттым шул үзеңне... – Нургаян, күз читендәге вак-вак җыерчыкларны җемелдәтеп, хатынына борылып елмайды.

- Гел шулай дигән булдың инде... – Зәйтүнә, күңеле тулганын сиздермәс өчен, күзен йомды.

- Алдашмаганымны беләсең, әнисе, үз гомеремдә бер дә ялганлаганым булмады.

-  Булды. Бер тапкыр. – Хатын күкрәгенә салынып төшкән калын толымын сүтәргә тотынды.

Ире, чиксез гаҗәпләнеп, түшәмгә текәлде. Әйтерсең, түшәм уртасындагы бәллүр люстрага “кайчан” дигән сорауның җавабы эленеп калган.

- Теге чакны... Эчеп кайткач...

Ир, андый чак та булды микәнни дип шаккаткан төстә, күзләрен түгәрәкләндерде.

- Ә-ә... Бер эчтем шул. Ну бит бүтән тамчы да эчмим дип вәгъдә бирдем – авызга алмадым, алдамадым. Кая эчү, мәчеткә йөри башлагач, тәмәкене дә ташладым бит!

- Эчтең димим. Алдадың. Вәсим сыйлады, дидең.

- Соң? – Ир, аптыраудан гаҗиз калып, бу юлы идәнгә төбәлде.

- Ул чакта... Нәзирә сыйлаган иде бит. Ә син Вәсим дидең, алдадың. – Хатын бу сүзләрне шулкадәр тыныч, салмак, әмма җан түреннән чыккан эчке бер сагыш белән әйтте. Озак еллар буе әйтергә теләп тә менә бүген генә сүз кузгата алгангамы, гаять авыр йөктән, бурычтан котылгандай, җиңел сулап куйды, ирен читенә, үсмер кызныкыдай, иркә дә, бераз үпкәле дә елмаю таралды.

Нургаян аңа ялт кына күтәрелеп карады да, менә сиңа мә дигәндәй,  бик озак ияк кагып торды, аннан ике кулы белән башын тотып,  рәхәтләнеп көлә башлады.

- Һай, әнисе, әнисе! Ничә еллар диген! Бүген әйтә бит, ә! – Көлүеннән кисәк туктап, Зәйтүнәнең кулына үрелде. – Нәрсәләр генә уйлап ятмагансыңдыр! Вәт дивана хатын! Түлке шуны бел: мин аның бармак очына да кагылган кеше түгел! Әгәр андый нәрсә уйладым дисәң, хәзер тал чыбыгы алып кайтып, тотып ярам үзеңне!

Нургаянмы?  Чыбык беләнме?.. Зәйтүнә кинәнеп елмайды.

- Беләм. Кагылмаганыңны беләм.

- Шулай булгач?

- Алдадың бит. Вәсим сыйлады дидең.

- Нәзирә белән кара-каршы утырып эчтем, дияргә идеме? Аның мине яңаклап кайтаруын да әйтергә идеме? – Ирнең тавышы кырыслана төште, күз алмасы зураеп, караңгыланып китте.

Өй эченә беразга тынлык урнашты.

- Ни өчен... яңаклады?

- Кагылмаганга.  Аның кочагына егылмаганга. Ярар, җыен тозсыз нәрсәне искә төшереп утырмыйк әле. Зәйтүнәкәем, каршыма йөз хатын-кызны тезеп бастырсалар да синнән башка берсе бер кирәкмәгәнен  беләсең!

- Беләм, Нургаян, беләм...

- Теге, гәзит кызын әйтәм әле... – Капка ачылган тавышны ишетеп, Нургаян тәрәзәдән үрелеп карады. Башлаган сүзен бүлеп: - Наилләр кайтты, - диде дә баягыча көләргә тотынды. – Авыл иренең, татар иренең чын үрнәген күрсәтәсе иде, ди, әллә нинди кызыл сүзләр сөйли.  Әле дә борып кайтарганмын! Вәт сөйләп җиппәргәниең син аңа минем турында!

- Бер тапкыр алдашты димәс идем инде анысы...

- Ярар, язарга темасы бетмәс, юкка кайгырма. Кеше белән ил тулган, табар...

- Кеше күп, Нургаян, синең кебекләр генә бик сирәк шул...

 

***

Авыл җыелышы гаугалы үтте. Чүплек базын бетерү, чүп җыю өчен районнан машина билгеләү, үзара салым акчасы җыю турында сүз чыккач, залда башта дулкын йөгереп узгандай булды. Аннан кара тавыш купты. Һәркем нидер әйтергә тели, тик берәү дә аны тыңламый, үзенекен сөйли бирә. Район вәкиле, аптырагач, өстәлгә шап итеп китереп сукты да, зал аңга килгәнче, дилбегәне үз кулына алды:

- Фикерегез бар икән, һәркем аерым-аерым, әдәпле итеп әйтсен, иптәшләр, монда сарык абзары ясамагыз! – диде ул, үзе артык әдәпле сүзләрне сайлап тормыйча.

- Иптәш Сафиуллин, син менә шуны әйт әле. Чүп җыярга машина билгеләнә дисең. Ә мин менә абзардан чыккан тиресне ул машинага төйи аламмы? – диде кепкасын кулына йомарлап урыныннан күтәрелгән бер агай. – Сыер, сарык, бозау асрыйбыз – аларның астын бер генә көн чистартмый кара – тездән б...ка батасың... Мин аны кая куярга тиеш булам, сезнең машинага көрәкләп ташыйммы? Әллә бу эш төптән бик каты уйлап, авыл халкы мал асраудан тәмам туктасын өчен эшләнәме? Җайлы бит, читтән кергән буш боты бетсә, тагын да очсызга куш бот кайтартырсыз...

Залдагылар башта көлешеп алсалар да, абзыйның хаклыгын аңлап, җитди җавап көттеләр.

- Тиреснең урыны бакча инде аның, абзый, ниткән машина сөйлисең? Бөтен кеше атна саен абзар б...гын чүп машинасына төйи башласа, ни була ул? – Сафиуллин сүзгә кеше кесәсенә керә торганнардан түгел, бүлтәеп чыккан корсагын кочаклап, бик үткер җавап биргәндәй, канәгать елмайды. – Яки шәһәргә аппарып сатасың, бер баруда айлык пенсияңне эшләп кайтасың...

- Син, иптәш Сафиуллин, күзгә төтен җибәрмә әле. – Агайның күршесе дә аягурә басты. – Моннан соң чүп базына әйбер ташымыйсыз, дисең, анысын аңладык. Примерга, мин менә бакчада агач-куакларны кыркыгач, аларны  кая аткарырга тиеш булам, шуны әйт әле син миңа...

- Ягасың, абзый, ничек инде кая аткарасың? Мунчада булса да мичең бардыр бит?

- Ва-пирвых, мунча мичен дә газга көйләп бетердек бит инде, апаем. Икенчедән, ул чи ботакны мин ни рәвешле яндырыйм ди? – Агайның үҗәтлеге җитәрлек иде, тиз генә чигенергә ашыкмады.

Сафиуллин да мондыйларны гына күрмәгәнме? Тамак кырып, корсагын тагын да киеребрәк басты.

- Иптәшләр, болар бит барысы да шулкадәр вак мәсьәлә! Моның ишегә вакыт әрәм иткәнче...

Аны өченче берәү бүлдерде:

- Бәрәч, вак дип сикертә башласаң... Иске-москы диван-креслоларны ташлап буламы соң ул машинагызга? Хет шуны әйтегез...

- Әлләй, минем дә хан заманындагы халадилникны чыгарып томырасым бар бит...

- Келәтнең түлен алыштырганыем, искесе бер өем...

Залда янә ата – улны, ана – кызны белмәслек тавыш кубарга маташа иде.

Баядан бирле каршысындагы шифалы су шешәсе артында посып калырга теләгәндәй утырган хуҗалык җитәкчесе, торып, трибуна артына барып басты.

- Иптәшләр, иптәшләр! Иптәш Сафиуллин дөрес әйтә, вакытны гына сузабыз бит болай телләшеп, ә... Нигә соң сез һәр яңалыкны штыкка гына алырга торасыз? Әзрәк уңай ягын да күрергә тырышыгыз инде, иптәшләр. Баз түгел, авыл үзе чүплеккә әйләнеп бара бит, күрмисезмени? Үлгән сарык-казларыгызга тикле бакча артына, инеш буена чыгарап атасыз – шулмы эш? Беркөнне холерадан кырылып үләсегез киләмени? Штраф салгач, без дошманга әйләнәбез...

- Әй, сөйләгәндә матур сөйлисең, Рафаил абый, - диде яңгыравык тавышлы чая хатын, зал уртасыннан күтәрелеп. – Авылда кайчан юл була, менә шуны әйт син! Яренгә ди-ди, шуны көтеп, инде ничә буын үлеп бетте... Балалар кайтса, бутый күтәреп каршыларына барабыз, адәм гыйбрәте...

- Какрас шуның турында сөйләшергә җыенабыз бит, салым акчасы нигә тотылачак дисең син? – Җитәкченең сабыры төкәнеп килә иде, ул өстәл янына барып, пластик стаканга шешәдән су агызды, ялт күтәреп эчте дә коточкыч ялгышлык эшләгән кыяфәттә район вәкиленә борылып карады. Хатасын төзәтергә теләдеме, икенче стаканга да ашыга-ашыга су агызды, аны тизрәк  Сафиуллинга сузды да:

- Салкын түгел, әйбәт кенә, - диде, беркадәр гаепле йөз белән төче елмаеп.

Кеше башыннан елга ике йөз илле сум салым акчасы җыябыз, ул безгә дәүләттән күпкә артып әйләнеп кайта, дигәч, зал шартлады.

- Бер тиен дә бирмим!

- Сезнең кесәне калынайтырга исәрләр бар ди монда!

- Ул акчага юл төзеп буламыни?

-  Артып кайткач бирермен...

- Үзебез көчкә очын-очка ялгап яшибез... Ике йөз илле сум имеш...

- Балалар укытам...

- Башта зарплата бирегез!

- Машинага кредит түлим...

- Малайның ипотекасына булышам...

- Печән кибе аласым бар.

- Сөт тапшырган акчаны кисмәгез...

Нургаян арткы рәтләрнең берсендә, күршесе, укытучы Илсөяр белән янәшә утыра иде. Авылдашлары өчен шаккатыпмы, хәзерге дөньяны аңламаудан гаҗиз калыпмы, ул бөтенләй сүзгә кушыла алмады. Тегеләй дә уйлап утырды, болай да. Бер карыйсың – һәркем хаклы кебек: авылда эш урыны юк, кулга азмы-күпме акча алып эшләүчеләр мәктәп-почта-ферма тирәсендә генә калды. Авылның күзгә күренеп торган төп халкы – Нургаян кебек, пенсионерлар, аларга ай саен, акмаса да, җан асрарлык пенсия тамып тора. Икенче карыйсың – акча юк дип зарланудан бушамаган һәр йортта затлы машина. Яхшы җиһаз. Кибеткә көн саен кайтып торган тартма-тартма кәнфит-прәннекне, ящик-ящик аракы-сыраны, колбасаны, суелган тавыкны, йомырканы, эремчек-каймакны, әфлисун-бананны сыдырып алып кына торалар. Атна азагында, берсеннән-берсе кәттә машиналарга төялеп, күпләрнең ишегалдына шәһәрдән балалар-оныклар кайтып җитә. Өсләрендә – энә-җептән чыккан кием, кыйбатлы тун. Дөрес, аларның яртысы кредит дигән шайтанга богауланган, әмма нәфес дигән нәрсә ул богаулардан күпкә өстен. Кышын-җәен кайсы Дубайда, кайсы Төркиядә, Кытайда, Грециядә ял итеп, кара чутырга әйләнеп тә кайтып төшәләр. Төшәләр дип, үзләре кайтып төшкәнче үк Интернетка куелган фотоларыннан Мәймүнә түтинең уллары Кырымга киткәнне дә, Кәримәнекеләрнең Сочида икәнлекләрен дә, Халик бабай оныкларының Италиягә үк барып җиткәннәрен дә бөтен авыл белеп тора. Берәү дә бернәрсәгә дә шаккатмый.

Ә менә ике йөз иллешәр сум җыябыз дигәч, шаккаттылар, ду куптардылар. Югыйсә, ул акчаларны җыеп, вәгъдә бирүләренчә, урамнарга таш түшәсәләр, баганаларга  ут элсәләр, чишмә-кое буйларын рәткә китерсәләр, бер дә начар булмас иде дә соң...

Уйга чумып утыра торгач, янындагы Илсөярнең торып басуын да искәрми калган икән.

Укытучы хатынның тавышы тигез, залны буйсындыра, тыңлата торган иде – гөжләү әкренләп тынды.

- Авылдашлар, мин дә үз фикеремне әйтим әле, - диде Илсөяр, тамак кырып. – Бу акчалар чыннан да үзебезнең авылны матурлау өчен тотыла икән, нигә дип ду киләбез соң без? Акча юк дип авызны капларга ашыкмагыз. Анлык кына бар, үзегез дә беләсез. Мәктәпкә балаларыгыз унбиш-егерме меңлек телефон күтәреп килә, аңа табыла бит... Мин сезне Нургаян абыйлардан үрнәк алырга чакырыр идем.

Үз исемен ишеткәч, Нургаянның битенә ут капты, берүк кирәкми дип ялварып, Илсөяргә карады. Ләкин күрше хатыны аңа игътибар итмәде.

- Аларның тормышын барыбыз да беләбез. Берәр тапкыр зарланып авыз ачканнарын кем дә булса ишеткәне булдымы? Нургаян абый үзенең беренче  пенсиясенә башта безнең урамдагы зиратка, икенче ай пенсиясенә аскы зиратка капка куйды. Мәчет ишегалдына да, зиратка да үз куллары белән будкалар төзеде. Авылыбыздан чыккан бер егетебез, эшләгән җиреннән, шәһәрдән узган атнада иске банерлар кайтарып сатты – Нургаян абый үз акчасына ике олы банер алып калды. Минәйтәм, печән өстен капларгадыр инде дим. Юк, авылдашлар, үзенә алуы түгел. Хәлим бабайны җирләгәндә коточкыч яңгыр иде бит, хәтерлисездер, шул көнне уена кертеп калдырган икән: явымлы көннәрдә кабер казырга туры килсә, туфрак чыланмас, өстенә капларбыз дип алдым, зират будкасына илтеп куям, ди...

Нургаян, оялуыннан нишләргә белмичә, Илсөярнең ќићеннђн тартты.

- Аның берәүгә дә, мин шулкадәр акча тоттым дип хисап биргәне, кеше алдына килеп, акча теләнгәне юк. Авылыбызда иң күп гәзит-журналга язылучылар да шулар, “җан азыгы бит ул, акча жәлләп торырга”, диләр.  Нужәли шундый кеше безнең өчен үрнәк була алмый, авылдашлар? Бүген монда килгәндә сөйләшеп киләбез, Нургаян абый үзе өчен дә, Зәйтүнә өчен дә, улы-килене, оныклары өчен дә салым акчасы күтәреп килде. Көндез Зәйтүнә янында авызымнан ялгыш кына ычкынды: синнән кирәкмәс, сораучы булмас, Зәйтүнә, дигән идем, мине җир тишегенә керерлек итеп орышканын ишетсәгез... Үзара салым дигәч, тавыш күтәрергә ашыкмыйк, төптәнрәк уйлап карыйк, авылдашлар. Кирәксә, ул акчаларның ничек тотылганын күзәтеп торырга үз арабыздан ышанычлы кеше дә билгели алабыз бит. Җай булса, иң беренче эш итеп Түбән оч зиратының коймаларын яңартыр идек, башка авыллар алдында оят, җәмәгать, коймасы череп авып бетте бит...

Чебен очканны ишетерлек тынлык урнашты. Ул тынлыкны кызмачарак тавышлы бер ирнең:

- Әй, тотасыз да шул зират дисез, авылда бүтән проблема юкмы әллә?   Башта исәннәр турында кайгыртырга кирәк әле монда. Магазинда аракыны иртәнге уннан да иртә сатмаска дигәнне күтәреп чыгыгыз, атминәйте шул котсыз карарны дим, җук, мин әйткән сүз берсенә дә җарамый. Нургаян абый әйткәне – җарый, - дигән сүзләре өзде.

- Әй, Нургаян абыйның ишегалдында мужыт акча базы бардыр аның... Хөкүмәт тә булышадыр әле. Техника арты техника ала, яңа өй күтәрделәр, - дип кушылды икенчесе, телен көчкә әйләндереп булса да.

Нургаян әкрен генә урыныннан торды, Илсөяргә ачусыз гына баш чайкап, ишеккә юнәлде. Инде ачам дип тоткага кулын салгач, артына борылып:

- Мин һәр көнемә Аллага шөкер дип яшим, шөкер иткән саен малым да, тынычлыгым да арта, - диде дә, берәүгә дә күтәрелеп карамыйча, чыгып китте.

Һе, зират дигән сүзне яратмыйлар. Бүген булмаса иртәгә шунда барып ятармын дигән уй башларына да кереп карамый микәнни соң кайберәүләрнең? Үлгәннәргә кирәкми ул син коеп куйган капка, син тоткан койма, исәннәргә кирәк; мәрхүмнәргә аларга, рухларына дога кылып торучы булса, шул җитә. Савап дәфтәренә бер гамәл булып язылыр иде ичмаса. Ахирәт турында башыңа уй салыр иде: анда баргач ни көтә?.. Дөрес, анда, бәлки, үзара салым акчасы бирдеңме, юкмы дип сорап та тормаслар, әлеге дә баягы гамәл дәфтәреңне каршыңа китереп салырлар да, яхшысын-яманын бизмәнгә куярлар. Шунысыннан курка Нургаян. Соңгы елларда, мәчеткә йөреп, китаплар укып, күзе ныграк ачыла барган саен, ул курку көчәя генә төште: гөнаһ кылмады, гомер буе хәләл көч белән табылган икмәген ашады, соңлап кына булса да, намазга да басты, кулыннан килгән кадәр бүтәннәргә ярдәм итәргә тырышты тырышуын. Тәмәке тарткан өчен дә, элегрәк, тракторы ватылып җанга тигән мәлләрдә, ачы-ачы сүзләр белән сүгенгән вакытлары өчен дә ул кадәр уттан чыгып суга төшми Нургаян.  Курыкканы – кайчан да булса, ялгышлык белән, үзе дә сизмичә, Зәйтүнәсен рәнҗетмәде микән? Тормыш иткәндә гел авыз ерып, уйнап-көлеп кенә тормыйсың бит: ачу килгән, үртәлгән, җан әрнегән чаклар да була. Әнә шундый мәлдә Зәйтүнәсенә кырын күз белән карамады микән? Авызыннан андый-мондый авыр сүз очмады микән? Менә шунысын тегеләй дә уйлап карый ир, болай да – үз сорауларына анык кына җавап таба алганы юк.

Бүтән чак булса, ул күңелендәге уйларын җыр сүзләренә күчереп:

Үпкәләмәде микән,

Ачуланмады микән?

Уйнап әйткән сүзләремне,

Зәйтүнәкәй, акчарлагым,

Чынга алмады микән?

- дип, җырлый-җырлый атлар иде. Тик хәзер җырлыйсы түгел, елыйсы килә...

Кеше күңелендәге хөсетлекне, нәфесне ул беркайчан да аңламады, аңларга да теләмәде. Нинди чир ул, каян йога, нигә йога – гел аптыраш инде менә. Кара, аның дөньясыннан көнләшүчеләр дә бар икән ләбаса! Авыл җыелышына бармаса, бөтенләй белми каласы булган бит. Шушында яшәп, үз авылдашлары арасында өр-яңа буын – ул белми, ул танымый торган буын үсеп җиткәнен дә абайламаган. Соңгы егерме-егерме биш ел эчендә авыл үзе дә танымаслык булып үзгәрде шул. Урамнары гына түгел, җаны коргаксып, бушап калды. Усалланды, бәгыре катты авылның. Катмас иде – бер колхоз булып яшәп яткан авылларны уңга-сулга чәчеп-таратып ташладылар, бер хуҗа кулыннан икенчесенә ыргыттылар, исем арты исем алыштырып, анысын банкрот, монысын банкрот дип игълан итеп,  җирен-суын таладылар. Моңа тиклем Аллаһы Тәгалә нигъмәте саналып, яше-карты су коенган буа-күлләр да, җиләк җыйган болыннар да аерым берәүләр кулына кереп йомарланды. Яшь гаиләләрне, бала-чагалары белән бергә, шәһәр үзенә суыра торды. Авыл йончып, картаеп калды. Яманнан да яманы – кешеләрнең күңелендә иртәгәсе көнгә ышаныч җуелып бара иде. Алар бүгенге көн белән яшәргә күнектеләр. Мал колына әверелеп, бүген типтереп яшәүне кулайрак күрделәр. Күп очракта өстәгеләргә каршы килергә җөрьәт итмәгәч, җөрьәт иткән очракта да файда урынына зыян гына күргәч, күңелгә утырган ул ачу якын-тирәгә, күрше-күләнгә, туган-тумачага таш булып атылды. Моңа тиклем гасырлар буе ике арада койма-киртә күрмәгән бәрәңге бакчасының ике карыш җире өчен күрше белән күрше ызгышты, ул ызгышны купайтып, гәзиткә язып, бер-берсен хурлыкка калдырып тәм таптылар. Атадан калган иске йорт өчен туган белән туган талашты, суд юлын таптап изаланды. Килене – каенанасын, каенана – киленне яманлап, авылга телевидениега кадәр чакыртып мәшәләнде. Мондый ыгы-зыгылар өчен, ни хикмәт, вакыт та, акча да табыла иде.

...Их, Илсөяр, Илсөяр! Зерәгә генә Нургаян турында сүз кузгаттың син. Яман нияттән әйтмәсәң дә, кирәкмәс иде... Бүген ишек төбенә килеп баскан гәзитче кызны да син чакырып китергән идең бит. “Җүнсез кешеләр турында язудан туктагыз, үрнәк булырдайларын языгыз”, дип... Ә бит ир бер генә гамәлен дә кеше күзенә чалыну өчен эшләми. Күңел кушканына гына буйсына ул. Яраткан хатынын карап-тәрбияләп торуны да батырлыкка саный башласаң соң... И-и, тәнкәйләрең таза чагында, кемгә дә булса ярдәм итә аласың икән, йөгерә-йөгерә эшлисең. Әле бит дөньялары түгәрәк, шуңа канәгать була, шөкер итә белсәң, таң туган саен Аллага шөкер дип уянсаң, китек җире сизелми аның...  Зират капкасы ясап кую белән мактанып йөрергә калса... Анысы бит аның күңелдә нәзер кебек йөргән ният иде...

 

 ***

- Әнисе, кара, уч тутырып акча алып кайттым! – Нургаян пенсиясен алырга дип почтага киткән иде, яшен тизлеге белән әйләнеп тә кайткан. –  Юарга кирәк бит инде моны, әнисе, әллә чәй куеп җибәрәсеңме?

Зәйтүнә йөзтүбән яткан халәттә тартмадагы үрдәк бәбкәләренә агач калак белән җим болгатып маташа иде, эшеннән бүленде дә, өстәлдә торган чәйнекне тотып карады, суынып киткәнен чамалап, плитәгә утыртты. Үзе, көлемсерәп кенә:

- Әйтәм җирле алтын күкәй салган тавык шикелле кытаклыйсың! Ярар, куанычын күрергә язсын! – диде, артык җәелеп төшми генә.

- Күрербез, Алла боерса!.. Күп чыкканмы дип тә сорамыйсың, әй!

- Әйтәм бит, күпме булса да бәрәкәте булсын. – Иренең гадәтен белгән Зәйтүнә инде ул акчаларның яртысы кибеттә калганын, Нургаянның бер кочак күчтәнәч күтәреп кайтканын чамалый иде.

- Алты мең! – Нургаянның әллә сөенүе, әллә шаккатуы иде – тавышыннан аерырлык булмады. – Трудавайга кермәгәнен исәпләмәсәң,  егерме яшемдә колхозда эшли башладым, кырык ел трактордан төшмәдем, колхоз бетте, трактор бетмәде – алты мең! Ярар, син әйтмешли, бәрәкәте булсын. Мәле, алып куй әле, әнисе. Беразы тотылды, сиңа да, балаларга да тәмлүшкәләр алдым. Анда кибеткә керсәң, күз камаша, юк нәрсә юк! Ярты халык кырылып сөттер, эремчектер, катыктыр ала, вәт дөнья, ә! Авылда сыер асраучы син дә мин калган инде әллә... – Нургаян, сөйләнә-сөйләнә, күлмәк изүеннән бер йомарлам акча алып, хатынына сузды. – Йөзлекләр белән биргәч, хәтәр күп күренә икән үзе, - дип шаяртырга да җай тапты.

Зәйтүнә акчаны карават янындагы стенага беркетелгән киштәгә алып куйды. Гомер буе шуңа күнеккәнннәр иде: Нургаян хезмәт хакын һәрчак хатынына кайтарып тоттырды. “Мин акча саный белмим, кесәмдә акча булса, әтәч булып кычкыра”, - дип котылды ир, башта ук бу хактагы сүзне уенга борып.

Бераздан, алып кайткан сыр, ширбәт, хәлвә ише ризыкларны өстәлгә тезеп, Зәйтүнәсе, зур бокалларга сөтле чәй ясап алдына куйгач, Нургаян урындыгында кыбырсынып алды.

- Ни бит, әнисе... Күңелдә йөрткән уй бар иде...

- Соң?

- Исән-сау булып, беренче пенсиямне алсам, безнең оч зиратына капка ясатырмын дигән идем. Алайса, адәм ыстырамы бит...

- Бәй, ясат соң. Пенсияң җитмәсә, өйдә акча бетмәгән, кушарсың. – Зәйтүнә, тапкансың аптырар нәрсә дигәндәй, иңбашын сикертте.

- Беркөн хуҗалык җитәкчесен күргәч сүз каткан идем, авылыгыздан чыккан байлар бетмәгәндер, спонсор табыгыз, диде дә китте. Телендә “акча юк”тан башка сүз юк.  Юкка тук булып яшәргә өйрәнеп беткәннәр, спонсор, имеш... – Нургаян, чәен пырдымсызрак болгатканын сизеп, кашыгын читкә куйды.

Зәйтүнә дә, терсәкләренә таянып чәй эчкән җиреннән, чынаягын өстәлгә утыртты.

- Китчәле, - диде ул, яраткан сүзен кабатлап, - шул бер капка өчен авыл бае эзләп йөрергә... Наил дә кушылыр, ниятең булгач, ясат та куй, кешегә ялынып йөрмә.

- Ярар, әнисе, син дә шулай дип торгач, иртәгә үк заказ биреп кайтам. Вәсимнең малаена әйтермен, тимердән әллә нәрсәләр коеп куя, кулы алтын. – Нургаян тыныч күңел белән чәен чөмерде. Тартмада пипелдәшкән бәбкәләргә ымлады: - Болар тагын миңадыр инде. Хәзер иркенләп сакларга була. Закунный пенсионер! Вакытыма үзем хуҗа!

- Әзрәк ныгысалар, капка төбенә апчыгарсың инде, Нургаян. Китапларыңны кыстырырсың да...

Зәйтүнәнең “китапларың” диюе – сүрәләр язылган китапчыклар, Коръән тәфсире иде. Нургаян узган ел, каз-үрдәк бәбкәләре саклаган арада, әллә никадәр сүрәне өйрәнеп, аятьләр ятлап, хатынын шаккатырды. Шуннан соң көзен мәчеткә дә сугылгалый башлады. Баштарак җомга вәгазенә генә барса, тора-бара шунда укырга йөреп, намазга да басып куйды. Аннан күреп, Зәйтүнә үзе дә догаларга тартылды, хәзер, әнә, киштәсе тулы дини китаплар. Күршеләре әле бер өем шигырь-хикәя китаплары да алып кергән, ахры, алары тәрәзә төбенә рәт-рәт тезелгән.

- Вәт син ул, әнисе, укып та куясың! Тәки шул чиреңне миңа да йоктырдың бит!

- Бәй, китапханәчелеккә укырга китәм дип хыялланганымны беләсең бит!

- Алай да китмәгәнсең, Алабугада берәрсе каптырып калган булырые үзеңне, миңа эләкмәгән булырыең. – Нургаян, гөл чүлмәге янында яткан калын гына китапны алып, кулында әйләндергәләде. Тышындагы сурәтне ошатмыйча, эчтәлеген ачып карады. – Ярар, башта син укы да, миңа сөйләрсең, калын күренә, укып тормам.

- Һи, шулай дигән буласың да, барыбер үзең дә укыйсың син аны. – Зәйтүнә, тәрәзә астындагы кранны ачып, табакка су агызды, кашык-чынаякларны чайкап, өстәлдәге сөлге өстенә тезде. – Сыйландык,  Аллага шөкер. Хәлвәсе бик тәмле, и-и, әнкәй ярата торганые шуны. Ул чакларда  авылда юк кына иде шул... Ниткән хәлвә, рәтле сабын-шампуньга тилмер дә...

Нургаян әллә уйнап, әллә чынлап йөзен чытты, кулын селтәде:

- Әйтмә шул шампунь дигәнне, йөрәгемә ярамый.

Иренең җай чыккан саен сүзне шаяруга борырга яратканын белсә дә, бу юлы Зәйтүнә аптырап китте:

- Нинди чебен тешләде?

- Шампунь күргән саен аэропорт исемә төшә хәзер.

Зәйтүнә, кулын селтәп, идәнгә иелде, каз канаты белән өстәл астын себергәләде.

- Чын әйтәм инде. – Ире диванга утырды, пульт алып телевизорны кабызды, ошатмыйча, кире сүндерде. – Теге чакны, хәтерлисеңме, Кырымга санаторийга путевка биргәч, районга, аэропортка киттек?

-  Булгандыр инде, санаторийларга күп йөрттең, мең рәхмәт.

- Бүтәнен әйтмим әле, иллә мәгәр шул чакны онытмыйм. Казанга очасыек, беренче рейска билет юк дигәч, ике-өч сәгать көтеп утырдык, исеңдә түгелмени?

- Ә-ә, күрше Илсөярнең дә сессиягә барган чагы иде, шуны сөйлисеңмени? Мине кулыңа күтәреп, койма буенда бик озак сөялеп утырганиең шул...  Нинди шампунь бар иде соң анда? – Зәйтүнә иренең сүз сөрешен аңламыйча, сәерсенеп китте.

- Юк  шул менә, бер булса да шампунь юк... Билет сатучы хатын үзебезнең районныкы югыйсә, еландай телләремне салындырып аңлаттым,  синең хәлеңне сөйләдем, озаклап көтәргә чамасы юк, арый дидем. Илсөяр дә керде, үземнең билетымны бирәм, икенче рейста очсам да ярый, тагын берәр студентны икенчегә калдырыгыз дип ялынды – юк инде, таш та таш, теге хатын да таш. Киресенә катты, тәки җибәрмәде безне...

- Шампуныңны әйтә белмәдең инде...

- Без соң, гел самолетта очып йөргәнмени, каян белик – ул хатынның көен көйләр өчен йә лимон, йә сыгып чыгармалы шампунь күтәреп керергә кирәк булган, әле беркөн генә, сүз иярә сүз чыгып, Илсөяр әйтте аны. Вәт, шул сиңа шампунь...

- И-и, мин тагы... – Зәйтүнә җиңел сулыш алып көлеп җибәрде. – Ниткән олы сүз сөйли дисәм... – Аннан җитдиләнеп китте. – Түздең инде, Нургаян,  авырлыгына да түздең, кимсетүләренә дә, борын төбендә шапылдатып ишек ябуларына да күп түздең, сабыр булдың. Утыз җиде ел түздең! Әҗер-саваплары берүк-берүк үзеңә була күрсен, гел шулай дип телим, бер Аллам кабул кылсын...

Сабырлык ул бүген дә кирәк, утыз җиде ел элек тә кирәк иде шул...

 

***

Түзәргә, тагын бераз гына түзәргә кирәк.

 Кишәрлекнең куе таллар белән каймаланган урынын бер әйләнсә, бүгенгә җитәр дип, иркен дә сулар, мөгаен. Алайса, иртәдән бирле күзенә ак-кара күренми җир сөрә торгач, теле аңкавына ябышкандай булды, иреннәре чатнап ярылды. Һе, ярылыр да шул, гомер булмаганны, янында бер йотым су калмасын инде.  Термостагы чәй әллә кайчан эчелеп бетте, көн саен трактор кабинасына менеп кунаклый торган өч литрлы банка исә, чишмә суы тутырылган килеш, болдырда онытылган иде. Үч иткәндәй, көне дә чамасыз кыздырып җелеккә төште: җәй азагы димәссең, менә, кич җиткәндә дә сүрелергә исәбе юк. Анысы, уракның кызган мәлендә яңгырсыз булуына сөенеп кенә тормалы инде үзе, бодай да ындыр табагына коп-коры килеш җырлап кына кереп китә, сөрүгә чыккан тракторлар да келтерәп кенә йөри. Узган ел күрше басуда бата-чума изаланганын искә төшереп, Нургаян үзалдына елмайды. Ул чагында кояш җылысын, коры көннәрне тансыклап тилмергәннәр иде, бүген исә күңел эсседән зарланырга маташа түгелме? Һай бу адәм баласы, бар чагында һичбернәрсәнең кадерен тоймый шул...

Ирнең күңеле тизрәк өйгә ашкына иде. Бүген клубка һинд киносы киләсе, кайтып юынганчы, капкалап алганчы да байтак вакыт үтәр, шуңа эшкә нокта куярга да юыртырга кирәк. Кыз белән егет булып йөргән чаклары әллә ни еракта калмаса да, Зәйтүнәсен култыклап клубка барулары, бер-берсенең тән җылысын тоеп, янәшә утырулары тансыкка әверелеп бара шул. Анысы, кино-концерт дисәләр,  кечкенә Наилне карап торырга әбисе бар, һич авырыксынмый, сөенә-сөенә бала белән әвәрә килә. Бу юлы да, кибет каршында эленеп торган белдерүне күреп кайткач, Саимә үзе сүз башлады:

- Индийски кино килә дигәннәр, барырсыз. Баланы имезеп калдырсаң, эһ тә итми ул, башны башка терибез дә, ятабыз да йоклыйбыз. Барыгыз, бар, рәхәтләнеп парлап йөреп кайтыгыз.

Нургаян үзе кино дип артык егылып китми, ә менә Зәйтүнәсенең, һинд киносы дисәң, күзләре яна башлый мәгәр. Карап утырганда елап-шешенеп бетә, кулъяулыгы сыгып алмалыга әйләнә. Янәшәсендә утырган Нургаянга исә хатынын иңбашыннан кочып, юаткандай, вакыт-вакыт җилкәсен сөеп кую, үрелеп, юеш бит очын сөртү, кай мәлдә, аның кулын учына алып, йомшак, җылы бармакларын ирененә тигерү экранда барган күренешләрдән күпкә өстен тоела.   

Бүген дә, кичен икәүләп клубка барырга дип сөйләшкәч, яшь хатынның сөрмәле күзләреннән сабыйларча сөенеч сирпелде:

- Алайса, син дә бик кичкә калма инде, Нургаян, - диде ул иренә, үзе каенанасы ягына рәхмәтле караш ташлады. – Мин дә амбардан иртәрәк кайтырга тырышырмын.

Зәйтүнә яследә ашарга пешерә, ә кызу урак өстендә берәүне дә син сатучы, син пешекче дип аерып тормыйлар, ындыр табагына көндезен дә, төнен дә икмәк агыла тора, эшче куллар бер дә артык түгел. Яследәгеләрне дә, бу атнада ничек тә булышыгыз инде дип, амбарга дәшкәннәр иде. Менә, бүген соңгы көнен эшләп кайтса, Зәйтүнәсенең кулы чишелер иде чишелүен. Алайса, бала имезергә дә кайта алмый, Наилне кул арбасына салып, көн уртасында каенанасы амбарга үзе менә.

Нургаян, тәгаенлап куйган кишәрлекне сөреп бетерүгә, басу читенә чыгып, тракторыннан сикереп төште. Бертын, кулын каш өстенә куеп, күз алдында камыр шикелле күпереп яткан җир өстенә карап торды. Чиксез дала кебек җәйрәгән кап-кара туфрак, әйтерсең, тере җан иясе: ир-егет аның тип-тигез итеп сулыш алганына тиклем ишеткәндәй булды. Җир, гүя, тулгак газабыннан котылган яшь ана, шулкадәр җиңел һәм рәхәт сулап, татлы йокыга әзерләнә. Җыеласы икмәк мул булып җыеп алынган, яңгырга эләкмичә, ындыр табагына озатылган, шушы көннәрдә кышка сөрүне дә төгәлләсәләр, күңел тәмам тынычланыр иде. Күп калмады, тагын бераз гына түзсәләр... Шулай дисә дә, хезмәтеннән зарланырга җыенмый Нургаян. Кая ул зарлану, киресенчә, кыр эшләре тәмам төгәлләнеп, кар төшәргә итүгә, эче тынгысызланырга тотына. Тизрәк яз җитүен, тракторын йөгәнләп, басу-кырларга чыгар мизгелләр якынлашуын сабырсызланып көтә.

Теге чакта, армиядән кайткач, калага барып урнашырга да җай чыккан иде. Китмәде Нургаян. Әнисен япа-ялгыз калдыруны күз алдына да китерә алмады. Нургаяннан башка таяныч булырдай беркеме дә юк бит аның. Аннары, тракторыннан аерылу да башына сыймый иде. Ярар, таныклыгы булгач, шәһәрендә дә техникага утырды ди. Ә бит иркен басу-кырларны, язын баш очында сайраган тургайларны, ерак чишмә ягыннан җил алып килгән тау бөтнеге исен кесәгә салып та, үзең белән ташкалага  апкитеп тә булмый, агайне...

 

 Яшелчә бакчасында үзе ясаган душ астында коенып чыккач, Нургаян сәгатькә күз салды. Җиде тулып маташа түгелме? Зәйтүнәсенең кайтып килгәне күренми әле, җәһәтрәк атлармын дигән иде дә. И бу хатын-кыз. Кайткан җирләреннән туктап, сукмак уртасында ләчтит саталардыр. Аларның шул бит. Ике хатын бергә килсә – базар, өч хатын булса – ярминкә, димәсләр иде аны. Көне буе сөйләшсәләр дә сүзләре бетми. Алай дисәң, Зәйтүнәнең гайбәт сатарга, буш сүз сөйләргә яратмаганын белмиме инде Нургаян? Башына каян җүләр уй килә... Ярар, өлгерерләр. Киноны сигездә башлана дип язсалар да, авыл халкы барыбер мал-туарын урнаштырмыйча, сыер саумыйча, тота-кабалана клубка ашыкмый.

Өйалды баскычыннан кып-кызыл помидор тулы табак тотып менеп килгән Саимә, улының һаман керергә җыенмавын абайлап:

- Ашка әллә кайчан токмач салганием, куерып бетә бит инде, нигә ашый тормыйсың? – дип борылып эндәште дә, табагын куеп, ишек төбендәге кәлүшләрне рәтләргә тотынды. Тел әрәм итеп әйтүе генә инде, хатыны кайтып кермичә, берүзе кашыкка барып тотынамы Нургаян? Ярар, сулышларын бер-берсе дип алып кына яшәгән көннәре, кеше күзләре генә тия күрмәсен. Алайса, Саимә үзе утыз биш яшендә ирле килеш сыңар канат калып, улыкаен берүзе аякка бастырды, язмышына тигән һәр бирмеш көне яланкул кычыткан, тигәнәк йолкуга тиң. Улы белән килененә парлы тормыш язсын берүк, тату яшәсеннәр.

Нургаян әнисенә җавап итеп елмайды да тирә-ягына каранып:

- Наил кая, чатыр чапканы күренми? – диде, коймага сөялгән өч тәгәрмәчле сәпидкә ымлап.

- Йоклады бит, алҗуы җиткән, көн буе уйнады. Уятырмын инде, кояш батканда йоклавы хәерлегә булмас, - диде Саимә, болдыр ишеген бер ачып, бер ябып. – Күр әле, минем кебек шыгырдый башлаган бит бу, улым, майлап куярсың әле.

Нургаян, үзалдына күңелле көй сызгыра-сызгыра, ишегалдында торган трактор арбасына сикереп менде. Солидол салынган банка шунда почмакта гына иде. Үрелергә ашыкмады, хатыны күренмиме дип, урамга күз салды. Ачуы да килә башлагандай булды. Иртәрәк кайтам дигән кешенең эзе дә юк, Ә Нургаян ашкынган-кабаланган булды. Ашкынмас иде, Зәйтүнәсен сагына. Кешегә әйтсәң, кеше кычкырып көләр, өч ел бергә яшәгән хатыныңнымы, дияр. Чын менә, көнозын басуда йөргәндә, ирнең колагында, матур бер җыр шикелле, хатынының ягымлы, йомшак тавышы яңгырап тора. Күз алдында – сөеп туймас зифа гәүдәсе, калын итеп үреп куйган ике толымы...

Ир, арбада таралып яткан эш коралларын бер читкә җыеп куйды да, башын күтәреп янә урамга карады. Шулвакыт капкадан җил-җил атлап күрше хатыны Илсөярнең кереп килгәне күренде. Муеннан урап бәйләгән яулыгы артка шуып төшкән, маңгаеннан шаулап тир ага, борчылуы йөзенә чыккан. Аны күргәч, йөрәге жу итеп киткән Нургаян арбадан ни рәвешле җиргә сикерүен абайламый да калды. Илсөяр дә, Зәйтүнә дә амбарда ашлык чистартуда. Илсөяр монда, ә Зәйтүнә? Ямьсез сизенүдән ирнең йөрәге айкалып алды.

- Нургаян абый, - диде Илсөяр, өзгәләнеп-өзгәләнеп, - әйдә әле тизрәк, анда ни...

- Зәйтүнә кая? – Нургаянның тонык тавышы әллә каян, баз авызыннан ишетелгәндәй иде.  

- Ни бит...  Зәйтүнәнең өстенә... пагрузчик ауды бит! И бер Аллам...

Нургаянның күзалды караңгыланып китте, Илсөярнең беләген келәшчә кебек кысып алуын да сизмәде.

- Нәрсә дисең? Нәрсә ауды?

- Соң... погрузчик дим... Ашлык төйи торган... – Илсөяр такмаклап еларга тотынды, үзе, беләген ычкындырып, Нургаянны җитәкләп алды. – Әйдә инде, кадакланып торма, тизрәк барыйк.

Нургаян, эченә йөгергән калтырауны басарга тырышып, аңа иярде. Аяклары җирне тоймый, гәүдәсе үзенеке кебек түгел, баш миен бары тик бер генә сорау бораулый, тик ул сорауны кычкырып  кабатларга курка. Күрше хатыны “юк” дияр дә, ир, кәүсәсенә пычкы тигән агачтай, гөрселдәп җиргә авар шикелле.

- Мин, дивана, әйтми торам, - диде Илсөяр, атлый-йөгерә барган шәйгә ул сорауны күңел күзе белән укып, - исән ул, исән. Сине генә көтәләр, бүлнискә илтергә кирәк.

Калтырау кими төште, шулай да маңгаена салкын тир бәреп чыкты. Нургаян тешләрен кысып, берара уртын чәйнәп йөгерде. Йөрәге һаман да чабышкы атныкыдай дулый, сикерә, башны тубал итеп, берсе өстенә икенче сорау өелә бара. Ничек, ни өчен, ни рәвешле... Тик тел тибрәтеп сөйләшергә җай юк, нәкъ баягыча, янә аңкауга ябышкан диярсең; күзне дә сәер бер томан каплаган шикелле.

Илсөяр үзе еш-еш сулап йөгерә, үзе, юатырга теләгәндәй, аның кулына кагылып-кагылып ала иде:

- Инде кайтабыз гына дигән идек... Соңгы машина дип бодай китерделәр... Мин аңышмадым да: еракка куйдың бит дигәч, Ренат машинасын арткарак чигендерә башлады. Зәйтүнә, җирдә аунап яткан кабельне таптый дип, шуңа иелгән икән. Чигенгән шәйгә, Ренат пагрузчикны аударган, Зәйтүнәнең аркасына гына килеп төшкән...

- Соңыннан, соңыннан... – Ирнең колагы берни ишетергә теләми икән. Иң мөһиме – Зәйтүнәсе исән диде, исән! Әнә, амбар капкасы кул сузымында гына, тамак төбенә килеп кысылган менә бу төерне йотып, ныграк йөгерсә, ике атлап бер генә сикерәсе...

Ашлык, тузан, кызган салам исен күмеп, тирә-якка, яз көнендәге кебек,  ашлама исе таралган иде, ындыр табагында бодай көшеле янында авыз-борыннарын яулык белән каплаган хатын-кызлар кайнаша. Алар, Илсөяр  белән Нургаянны күрүгә, сүз берләшкәндәй, читкә тайпылдылар.

 Ир җиргә тезләнде. Зәйтүнәсен сузып салганнар, яшь хатынның сызлануы бөтен йөзенә таралган, күзләре йомык, тешләре кысылган. Кадерле кешесенең килеп җитүен сулышыннан сизде булса кирәк, ул кинәт күзләрен ачты, ирексездән аккан яшьләреннән кыенсынгандай, кызганыч елмайды:

- Аякларым... аякларым юк бит, Нургая-а-ан... – Өзелеп-өзелеп шулай дигәч, керфекләре янә йозакка бикләнде.

Нургаян, аның кайнар бит очын, кулларын, хәрәкәтсез аякларын бертуктамый сөя-сөя, хатынын тынычландырырга ашыкты:

- Бар, бар, Зәйтүнәкәем, аякларың үз урынында... авыртканга гына тоймыйсыңдыр... – Аннан, үзенең дә ихтыярсыз аккан яшьләрен кул аркасы белән сөртә-сөртә, тирә-яктагыларга күтәрелеп карады. Хатыннар телсез калгандай агач көрәкләргә таянып торалар, кепкасын кашларына кадәр төшергән Ренат, машина арбасына сөялеп, бертуктамый тәмәке көйрәтә, берсен ташлый, икенчесен кабыза.

- Рәхимә апага эндәшүче булмадымы? – Нургаян, хатыны янында авыл фельдшеры күренмәгәч, аптырап киткән иде, сорау тулы карашын янындагыларга төбәде.

- Рәхимә апа юк шул, кичкырын күрше авылга онык күрергә киткән, ди.

Өнсез калган хатын-кызлар да аңга килә башладылар, ахры, арадан берсе:

-  Районга илтегез инде, болай яткызып эш чыгамыни?! - диде Нургаянга карап.

Ни уйларга, ни кылырга белми исәңгерәгән  ир әле һаман хатынының кулын сыпыра, йөзен сыйпый иде, шулай дигәч, айнып киткәндәй булды. Ярдәм сорагандай, тагын башкаларга күтәрелеп карады.

Күршесе янына иелгән Илсөяр Ренатка ымлады:

- Син илтсәң инде. Кемне эзләп йөрисең хәзер.

- Ярар. – Ренат артык сүз әйтмәде. Тәмәкесен ташлап, кабинасына юнәлде.

Амбар коймасы яныннан иске ишек табып килделәр, Зәйтүнәне шуның өстенә күчереп салгач, машина әрҗәсенә менгерделәр. Нургаян аның янына утырды. Больницага барып җиткәнче, юлның һәр бормасына, һәр сикертмәсендә аның җаны өзелеп-өзелеп киткәндәй булды. Зәйтүнәсе әллә аңын җуйган, әллә сабырлыгы шул дәрәҗәдә – ник бер аһ итсен дә, бер ыңгырашу авазы чыгарсын! Кай җирләре авыртадыр да, ничекләр түзәдер. Аякларым, ди, югыйсә, аяклары бәрелгән-сугылган кебек тә түгел, сынган-шешкәнгә дә охшамаган... Исән җаныкае, исән – шуннан артык ни кирәк? Сынган җире булса да, төзәлер, барысы да җайланыр, үтәр. Исән бит аның күз алмасы, шатлыгы, җанкае, бәгырькәе, яшәвенең мәгънәсе. Шулкадәр яратып кавышканнарны Ходай болай гына сынамый калмас инде. Әнә бит, Таһир-Зөһрәләрне, Хәлил-Галиябануларны ничекләр сынаган, аерып сынаган, суларга агызып сынаган. Нургаян белән Зәйтүнә бергә бит әле, менә, хатынның бармак очларыннан агылган җылылык, тәндә яшәү суты барлыгын белдереп, ирнең дә тәненә өмет булып тарала. Нургаян үз учына алган йомшак бармакларны ныграк кысканын тоеп, хатынының кулын ычкындырды. Кул, яралы кош канаты сыман, читкә каерылып төште. Коты очкан Нургаян Зәйтүнәгә таба иелде:

- Әнисе, әнисе... Хәлең ничек, җанкаем? Түз инде, барып җитәбез хәзер.

Эндәшсен, җавап кына кайтарсын берүк. Авырта, көчкә түзәм дисен, тик эндәшсен, эндәшсен генә...

- Наил... Әнкәй беләнме? – Зәйтүнәнең бер-берсенә укмашкан керфекләре дә, күгәреп каткан иреннәре дә ачылыр-ачылмас тибрәнде.

- Көн буе уйнаган, йоклый иде әле. Аның өчен кайгырма. – Нургаян хатынының юешләнеп маңгаена ябышкан чәчләрен рәтләде.

- Имәргә сорар инде... – Күгелҗем күзләр мөлдерәп яшь белән тулды.

- Ат хәтле малай, туктаса да ярар.  – Ир үзе дә йомшап төшмәс өчен  тавышын юри кырыслатты. – Авыз тутырып ботка ашар, нибуч, ике яше тулган.

- И-и, Нургаян...

Ата – беләк, ана – йөрәк, диләр шул. Зәйтүнәнең бәгыре, тән газабын  онытырга мәҗбүр итеп, сабые турында уйлап сызыла иде.

Йөк машинасының әрҗәсендә, кулга кул тотынып яшь ир белән яшь хатын бара. Әле парлап яши генә башлаган,  тәүге нарасыйларының чырык-чырык көлүенә сокланып туялмаган, бөтерчек малай янына тагын бер оя кызлар-малайлар алып кайту турында хыялланган яшь ата белән яшь ана. Хыяллары да, өметләре дә баш очында озата барган мамык болытлардай ак әле, хисләренә дә бер бөртек тузан кунмаган: һәр икесенең күңеле мәхәббәттән яктырып тора. Коточкыч авыртудан Зәйтүнә вакыт-вакыт аңын җуеп ала. Андый мәлләрдә күзалдыннан үзенең ап-ак чәчкәле тау итәгеннән оча-йөгерә төшеп килгәне сызылып үтә. Әй йөгерә, әй йөгерә, аяклары җиргә тигән дә, тимәгән дә кебек. Ул да булмый, әлеге ак чәчкәләрнең һич кенә дә тау итәгендә түгел, әнкәсе йортында, сәке буендагы тәрәз төбендә, авылда бер булып шаулап утырган “кәләш” гөле икәнен абайлап ала. Гөл янында иренең шәүләсе тирбәнә, ул бертуктаусыз “Зәйтүнә, Зәйтүнә” дип кабатлый-кабатлый, шул гөлгә су сибә, гөлнең ап-ак таҗларына кап-кайнар сулышын өрә. Үзе кулы белән бертуктамый Зәйтүнәнең калын толымнарын сыйпый.

 

***

- Теге кызның чәчен карале, чын микән ул?

Тузанлы басу юлының читендә гамьсез генә утырган ике егетнең дә муены, каерылып чыгардай булып, уңга борылды. Юлдан, шактый иске икәнлеге күренеп торган сәпидкә утырып, бер кыз килә иде. Өстендә коңгырт күлмәк, аягында кәлүш. Башына, арттан чөеп, акка кара борчак төшкән косынка бәйләгән. Икегә аерып үргән озын толымнары, сәпид тәгәрмәче әйләнгән шәйгә, ефәк бау шикелле елкылдап-елкылдап китә. Озын баулы чүпрәк букчасын җилкәсенә аскан.

Нургаянның күзенә иң тәүдә озын толымнар ташланды. Булса да булыр икән! Тузгытып җибәрсә, биленнән дә хәйран узып китәдер! Егет ни өчендер башындагы кепкасын йомарлап кулына тотты.

Вәсим исә теш арасына кыстырган үлән сабагын, саташыпмы, нигәдер кесәсенә салып куйды.

Кыз аларга якынлашты. Юлга якын ук утырган егетләрдән куркуы булдымы, сәерсендеме, каушадымы, тизрәк үтеп китәргә теләп, сәпиден җитезрәк әйләндерергә тырышты. Үч иткәндәй, аяклары буталгандай тоелды, оялудан бите алмадай кызарырга өлгергән кыз, ике егеткә керфек арасыннан ялт кына бер карап алды да, аларның юлбасар да, карак та түгеллегенә инанып,  юлын дәвам итте.

- Безне дә утырт әле! – дип шаяртып кычкырган Вәсимгә җавап кайтаручы булмады.

Бүтән чакта җор телле, һәрнәрсәне шаяруга борырга яраткан Нургаян, кызның артыннан текәлеп, сихерләнгәндәй, телсез калган иде. Вәсим, аның янтыгына төртеп: “Һәй, ике күзең ияреп китте түгелме?” – дип көләргә тотынгач кына, айныгандай булды. Кепкасын янә кашына ук төшереп киеп куйды. Шуннан соң гына:

- Вәйт чибәр! Моны эләктерсәң дә ярар иде! – диде, мәзәк кенә тел шартлатып.

- Һи, бала-чага гына... – Вәсим сер бирергә теләмәде. Ул күрше авыл больницасына шәфкать туташы булып кайткан Венера исемле кызга күз атып йөри иде. – Наратлыга мәктәпкә баруыдыр инде.

- Наратлыга баргач, бала-чага түгел инде, агай-эне, - дип каршы төште Нургаян. – Тугызда йә унда укыса, самай җиләк чагы... Каян килгән диген!

- Каян килсен... Безнең авылныкыдыр. Югары очтан төшеп килә бит.

- Әй, ул очларны каян белеп бетермәк кирәк, без – аерым, алар – үзләре аерым авыл шикелле, - диде Нургаян, башын янә кыз китеп барган якка борып.

Чыннан да,  Нургаяннарның авылы кызык кына урнашкан: аны икегә бүлеп, уртадан тар гына инеш ага. Таулырак якка урнашкан өлешен Югары  оч дип йөртәләр, иңкүлеккә урнашканын – Түбән оч диләр. Сөйләшкәндә дә, кызык итеп, “Югары очка чыгып кайтам, менеп төшәм”, дип сөйләшәләр. Кибет – Югары очта, шуңа күрә авыл халкы кибеткә “менә”, ә клубка “төшә” – анысы Түбән очта. Һәр ике якның үзенең зираты бар, хак микән, Нургаяннарның урамын элек аерым авыл булган дип тә сөйлиләр.

Вәсим белән Нургаянның, тракторга запчасть алырга дип, утыз чакрым ераклыктагы совхозга барулары иде. Бару дип, шушында күрешәбез дип сөйләшсәләр дә, ат җигеп килеп җитәргә тиешле “шофер”лары һаман күренмәгәч, егетләр юл читенә чүмәштеләр дә, гамьсез генә көтүләрен  белделәр.

Ике дус, армиядән кайтуга, икесе дә тракторга утырдылар. Тик бергә озаклап җир җимертеп йөри алмаслар, ахры. Шушы араларда колхоз рәисенә яңа машина кайтып, аның рулен Вәсимгә тоттырырга җыеналар, дигән сүз йөри. Утсыз төтен булмый: рәис – чыбык очы булса да, Вәсимнәргә туган тиешле кеше. Бу хакта егетнең үзеннән сорагач: “Тумаган тайның билен сындырмыйк әле, күз күрер”, - дип кенә җаваплады ул, артык җәелеп төшмичә.

Көтә-көтә тәмам көтек булдык дигәндә генә, ниһаять, юлда колхозның җирән алашасы күренде.

Ат арбасыннан аякларын салындырып барган Нургаянның күңеле камыл арасында утырып калган иде. Егеткә кинәт кенә әллә нәрсә булды: баягы кызның мизгел эчендә генә чалынып калган йөзе, озын толымнары күз алдыннан китми йөдәтте. Югыйсә, рәтләп күргән шикелле дә булмады үзе. Алай дисәң... Сабыйлыгы да китеп бетмәгән чип-чиста йөздә күкчәчәк таҗына тартым бераз озынчарак күгелҗем күзләрне, аларның гаҗәеп яктылыгын аермачык күрде. Туп-туры булып сызылган кашларны да. Бераз турсаебрак, өскә кайтарылып торган сылу иреннәрне дә. Хәтта... үтә күренмәле шикелле алсуланып торган колак яфракларын да күргән икән.

И-и, әллә нәрсә югалып, җебеп калды бит шул чагында. Исемен булса да сорыйсы иде бит! Нәрсәсе бар инде аның? Сикереп торасы иде дә артыннан йөгерәсе иде. Вәсим тәгәри-тәгәри көләр иде көлүен. Көлсә, аннан гына укасы коелмас иде әле Нургаянның... Ярар, клубка чыгарга, шунда күзне ачыбрак карарга кирәк булыр. Кем бу чибәркәй, егете бармы – белми калмас...

Тик ярты төн җиткәндә эштән кайтып, юынып-киенеп ничә кич рәттән клуб сукмагын таптамасын, шау-гөр килеп күңел ачкан яшь-җилкенчәк арасында күгелҗем күз бер генә тапкыр да күренмәде.

Беркөнне Нургаянны күрше авыл басуына чөгендер ташырга куйдылар. Кичтән яңгыр явып киткән, аяк асты пычрак көн иде. Шулай булса да, авыл җирендә бүгенге эшне иртәгәгә калдыру гадәте юк: яңгыр ул атналар, айлар буе да явар. Күккә карап кояш көтеп ятсаң, бакчадагы бәрәңгеңне кар астыннан казып алыр көнгә дә калуың бар...

Басу гөрләп тора. Мәктәп укучылары чөгендерне җыеп, өемгә өеп, яфракларын кисеп куйганнар. Итекләренә, авырлык өстенә авырлык өстәп, йодрык-йодрык юеш балчык ябышкан. Нургаян, тракторын чөгендер өемнәре янына күчергән уңайга, аларга кызыгып та, кызганып та карап ала. Кызыкмас иде – эш авыр дип тормыйлар, күмәк булуларыннан файдаланып, рәхәтләнеп гөрләшәләр, шаяралар; егетләр, әнә, юк сәбәпне бар итеп, кызлар тирәсендә кайнаша: кайсы ялгыш кына бәрелеп киткән була, икенчесе, үз рәтен ташлап, берәр кызга булыша, өченчесе, кулындагы чөгендерен оныткан да, аягурә йоклап киткән шикелле, алдындагы ак яулыкка текәлеп каткан... Авыл балаларын кызганмаслык та түгел: уку елы башлануга, китап-дәфтәр урынына колхоз басуы көтә шул үзләрен. Бер басуда бәрәңге алалар, икенчесендә чөгендер йолкыйлар, ал да, ял да юк үзләренә. Нургаяннар укыганда да шулай булды, бер елны, сигезенчедә чагында, тоташ яңгыр астында бәрәңге җыйганнарын мәңге онытасы юк егетнең. Туңып, чиргә сабышып беттеләр, кемгә ютәл төште, кемгә – томау. Әмма чирлим дип өйдә аунап ята торган чак түгел иде, кичтән мәтрүшкәле чәй эчеп яттылар да иртән янә яңгыр астына, басуга ашыктылар... Ул бәрәңгене арбалап-арбалап, мең бәла белән колхоз базына илтеп бушаттылар. Язын әлеге базны ачу да мәктәп балалары җилкәсенә төште. Кулларында көрәк булганнар башта баз өстенә өелгән туфрак катламын ачты. Сәнәклеләр – туфрактан соң салынган саламны кубарды. Катлам юкарган саен борынны ярып кергән яман ис көчәя генә барды. Бераздан, инде ачылды дигән баз авызында, алагаем күл булып, черек бәрәңге боткасы пәйда булды. Нургаян бүген дә бер нәрсәгә аптырый: ул ботканы күңел болгаткан сасы искә көчкә түзгән балалардан түктерү  кемгә, нигә кирәк булды икән дә, кайсы җүләренең башына килде икән ул эш? – Көрәккә чак эләккән сыеклыкны бер чокырдан ала торалар – янәшәгә түгә торалар. Моннан да ахмаграк, мәгънәсезрәк гамәл булмас иде, каядыр хисап бирү өчен башкарганнармы? Янәсе, фәлән тонна бәрәңге чыгардык, кызганыч, барысы да черегән... Кара сакалың кая барсаң да үз артыңнан калмый шул: балалар балчыкка каткан чиләкләрен сөйрәп көзен ай буе интеккәннәр иде, яз да аларга ярык кашык әзерләгән икән...

Тракторны күчерергә кушып кул изәүләре Нургаянны уйларыннан арындырды. Алда торган чөгендер өеме янына барып туктады да, аякларын язарга теләп, кабинасыннан сикереп төште. Төште дә, үз күзләренә үзе ышанмыйча, керфекләрен челт-мелт йомгалап, арбага чөгендер ыргыткан кызга төбәлде. Кара сырма, кара итәк кигән, башыннан урап зәңгәрсу юка шәл бәйләгән кызыкай – беркөн ай күрде, кояш алды дигәндәй юк булган күгелҗем күз иде. Калын толымнарын, калкулык итеп, баш артына, шәл астына яшергән. Кулындагы пирчәткәсе юешләнеп беткән. Җитезлегенә күз иярми: самавыр хәтле чөгендерләрне бармак очы белән генә дигәндәй эләктереп ала да, җилле-җилле генә итеп арбага очырта. Кыз Нургаянга бөтенләй игътибар итмәде, күзен дә күтәреп карамады, эшләвен белде. Шулчак янәшәдәге кызларның берсе:

- Зәйтүнә, әнә теге бәләкәй чөгендерне Нургаян абыйның башына ыргыт әле,  айнып китмәсме? – дип эндәште дә челтерәп көлеп җибәрде.

Онытылып басып торган Нургаян теленә шайтан төкергән ул кызга эченнән генә мең рәхмәт укыды. Бик ансат кына озын толымның исемен дә белеп өлгерде бит.

Егет ике уйлап тормады, яктырып елмайды да:

- Юк, юк, чөгендер тимәгән килеш тә баш эшләми әле монда, - дип, Зәйтүнәгә борылды. – Зәйтүнә, чөгендереңне ыргытып бетеримме?

Кыз башын күтәрде, күзләрен тутырып Нургаянга бер карады да шунда ук, оялып, керфекләрен түбән төшерде.

- Ыргыт соң, - дигән сүзе дә ишетелер-ишетелмәс кенә яңгырады.

Егеткә шул сүз, шул караш җитә калды – өстендәге сырмасын салып, җәһәт кенә кабинага ташлады да, дуамалланып эшкә ябышты. Зәйтүнә кишәрлегендәге башта бер, аннан икенче өем, әллә нинди тылсымлы кулга эләккәндәй, трактор арбасына күчеп өлгерде.

- Әлләй, аныкын гына ташыйсыңмыни, Нургаян абый? Ә без? – диде бу юлы үпкәле тавыш белән баягы кыз, аңа башкалар да кушылды.

- Бигайбә, кызлар, - дип күзен кысып елмайды, Нургаян, тулы арбаны бушатып кайтырга кузгалып. – Үзегез бит, башыма чөгендер ыргытырга куштыгыз да... Мин шуннан куркып кына... Хәзер әйләнеп  киләм,  сезнеке дә басуда утырып калмас...

Кузгалып китүгә, Нургаян кабинага гына түгел, бөтен җиһанга яңгырарлык итеп, күңеленә беренче килгән җырны сузды:

Су буена килмәс идем.

Су салкынын сизмәсәм.

Өзелеп җыр җырламас идем,

Син җаныемны сөймәсәм...

Егетнең тавышы матур, күкрәк түреннән агылган моң белән сугарылган иде. Үзалдына елмаеп, эченә әллә ни кереп утыргандай, җыр арты җыр көйләде ул. Бу араларда чыкмаска дигәндәй болыт артына кереп качкан кояш та аның җанына кереп урнашкан шикелле; сагыш төсе белән өртелгән каеннар да өр-яңадан яфрак ярырга җыенган кебек тоелды. Трактор тәгәрмәчен ярыйсы гына салуларга мәҗбүр иткән менә бу кара басу юлында кочак-кочак күкчәчәкләр тирбәлгәндәй күренде.

Әлеге минутларда Нургаян озын толымлы сылуның нинди утларда януын чамаламый иде әле. Кыз да аны тәүге тапкыр күргәндә,  юл читендә чүмәшеп утырган мәлендә үк күз уңына алган, сихри җылылык бөркелгән ачык йөзле бу чибәр егетнең йөз сызыкларын күңелендә әллә ничә кат рәсем итеп ясаган иде. Ул яраткан һинд киноларындагы артистларга охшаган! Маңгаена төшеп торган кара чәч учмасына тиклем шуларынкы кебек! Коңгырт күзләренең туп-туры итеп, өздереп каравы!.. Бүген, чөгендер ташырга килгән тракторчының Ул икәнен күреп алуга, кыз уттан суга, судан утка төшеп аһ иткән иде. Басудагы әллә кемнәр, әллә кемнәр арасыннан тап аңа гына ярдәмгә ашыккан егет – унҗидесе тулмаган кызның хыялы, өмете, бер күрүдә бөреләнгән саф мәхәббәте иде.

Икенче көнне идарәдә иртәнге нәрәт вакытында Нургаянны үз авылларындагы басуга, бәрәңге ташырга билгеләделәр. Әй үртәлде егет, кәефе кырылды, чөгендергә куегыз, әле эш бетмәде бит дип тә карады – нигәдер аның теләген исәпкә алучы булмады. Бүген дә Зәйтүнәне күрермен дип өметләнгән егет канатлары бәйләнгән очар кошка, тышаулап куелган чабышкыга тиң иде. Кичә сазга баткан басуда да келтерәп кенә йөргән тракторы бүген ярыйсы гына кипшенгән җирдә дә карышып маташты, гүя ул да хуҗасына теләктәшлек күрсәтә, бармыйм булгач бармыйм дип үҗәтләнә... Нишлисең, нәрәт бирелгән: син колхозчы, син кол, эштән башканы дәгъваларга синең хакың юк.

Бүген бөтен җырларның сүзе дә, көе дә онытылган: егетнең юлдашы –  моңарчы бер генә тапкыр да татымаган сагышлы бер сагыну иде.

Тау өстеннән җәелеп киткән басуның бер башы Югары оч зиратына, икенче башы рәт-рәт итеп утыртылган каеннарга тоташа. Басу инде буразна-буразна итеп казылган, бәрәңге, кайсы тавык йомыркасы, кайсы бала башы хәтле булып, таралып ята. Монда да бүген мәктәп балаларын менгергәннәр, әле җыелып бетмәгәннәрме, капчык көтәләрме – эшкә  тотынмаганнар, каеннар тирәсендә чиләкләренә тезелеп утырганнар да чыркылдашалар.

Нургаян, тракторы белән килеп туктауга, кабинасыннан туп-туры арбасына сикерде, амбардан кочак-кочак итеп алып килгән капчыкларны җиргә ташлады. Үзе, шушы кычыткан чыпчыклары арасыннан өзелеп-өзелеп күрәсе килгән кешесен табарга теләгәндәй, өметсез генә бер караш белән кыз-кыркын ягына күз атты. Һәм... тапты да! Бәрәңгегә менгән кызлар арсында, башын аска иебрәк, кара сырма, кара итәк кигән, бүген инде алсу шәл бәйләгән Зәйтүнә дә бар иде!

И, болай булгач! Чөгендер басуына бар дип, райком секретаре хет үзе ялынып килсен хәзер – Нургаян теше-тырнагы белән ябышып булса да шушында, тәгәрәп яткан бәрәңге арасында торып калачак...

Кыз исә аның тракторының зәңгәр түбәсен әллә кайчан абайлап алгандыр, йөрәгенең күгәрчен канат каккандай лепер-лепер итүе башкаларга ишетелмәсен дип, кулын күкрәгенә куеп, башын игәндер. Бит очларындагы кайнарлык ялкын булып кабына күрмәсен дип, шәлен йөзенә табарак тарткандыр...

Нургаянга җыр сүзләре  әйләнеп кайтты. Теленнән төшеп кенә тамар иде дә басуны яңгыратыр иде:

Су читенә иелдем,

Төнбоекка үрелдем;

Бер елмаеп кара миңа,

Зәйтүнәкәй, акчарлагым,

Күтәрелсен күңелем...

 

Юк шул, анысына батырлык җитми... Кара инде, әллә берәр тылсым көче бармы соң бу кызда? Башны гел аның ягына борасы, күзне алмый карап кына торасы килә үзенә. Агыйдел камышы шикелле зифа сыны, сырма кигән килеш тә йөзек аша үтәрдәй нечкә биле, оялчан карашы, яп-якты нур бөркелгән түгәрәк йөзе үзенә тарта гына бит, әй. Югыйсә, як-ягыңа боргалансаң, төпченеп-төпченеп карасаң, башка кызлар арасында аннан да чибәррәкләре, шомырт кебек кара яки кыңгырау гөлдәй зәңгәр күзлеләре, мине үп дип чакырып торган күперенке иренлеләре, толымнарының билгә түгел, үкчәгә җиткәннәре бардыр. Юк инде, күңел күзе дә, маңгай күзе дә шушы кызыкайдан башканы күрми түгелме? Күрми дә, күрергә теләми дә... Нәрсә булды соң әле бу? Кем әйтмешли, февраль микән, март микән – гыйшык микән, дәрт микән...

Бу – мәхәббәт иде. Моңарчы үзенә буйсындырмаган, йөрәкне чемер-чемер китермәгән тәүге, чиста, саф, эчкерсез мәхәббәт могҗизасы иде.

Кызлар-егетләр, җиргә ташланган капчыкларны күбрәк эләктерергә теләп, кош көтүедәй шул якка ябырылдылар. Үзләре көләләр, әйткәләшеп тә өлгерәләр, капчык бүлешәләр. Нургаяннар чорында да нәкъ шулай иде, чөнки укучылар, икешәрләп басып, туп-туры берничә рәт ала да, тизрәк шуның карап-карап күзне күгәртердәй икенче башына чыгып җитәргә ашыга. Хәлдән таеп булса да чыгып җиттеңме, чиләк өстенә утырып яки җиргә чүмәшеп, рәхәтләнеп ял итә аласың. Иртәрәк чыктыңмы, димәк, иң соңгы кеше сөйрәлә-сөйрәлә эшен бетергәнче иң күп ял тәтегән дә син булырсың... Дөрес, намус дигәнең бимазаласа, чиләгеңне күтәреп, күршегә ярдәмгә ашыгасың, әнә бит, бахырлар, җан-фәрман эшләгән кыяфәт чыгарсалар да, артта сөйрәләләр... Яртылаш балчыкка каткан бәрәңгене башта өемнәргә өяргә, аннан чиләк белән капчыкка тутырырга, тук капчыкның авызын бәйләп, бастырып куярга кирәк. Ул капчыкларны егетләр арбага чөеп аталар, өстә торганнар рәтләп тезеп баралар – эшлим дигән кешегә эш җитәрлек!

Нургаян, кабинада утырган килеш, әледән-әле Зәйтүнәнең ал шәле балкыган рәткә күз ташлый. Ике кыз, артык каударланмый гына эшләгәндәй күренсәләр дә, иң алдан баралар, чиләкләре уйнап кына тора. Чү, капчыклары бетеп китте түгелме соң? Их, белгән булса, Нургаян трактор кабинасына  кочак-кочак салып куйган булыр иде дә, менә хәзер, шуларны күтәреп, кызның алдына ялт кына барып басар иде. Бүген бит сәлам бирешергә дә, сүз алышырга да җай булмады. Ярар, арбаны бушатып урап килгәндә акыллырак булыр...

Буш арбасының тәгәрмәчләре җиргә әллә тиде, әллә юк, басуга менеп җитүгә, Нургаян арба өстеннән янә бер өем капчыкны алып ташлады, бер-берсенә бәрәңге атышып, шаярып утырган кызлар-егетләр янә шул тарафка ябырылдылар. Зәйтүнә арба янына килеп баскач, егет аның каршысына сикереп төште дә:

- Зәйтүнә, капчык биримме? – диде, “исәнме-саумы”лап тормыйча, турыдан ярып.

Кызның керфек арасыннан рәхмәтле дә, сөенечле дә бер нур түгелде, бу юлы да тавышы ипләп кенә чыкты:

- Бир соң...

Кабинага таслап төреп куелган капчыклар кызның култык астына күчте.

- Һай, абый! Кеше араламасаң...

- Кара, кара,  Зәйтүнәгә асубыйны апкилгән түгелме?

- Әллә күзең төштеме, Нургаян абый?

Чаярак кызларның берсен-берсе бүлеп көлешүе бөтен басу өстенә таралды. Укытучы апалары, шәл астыннан бүселеп чыккан чал чәчләрен рәтли-рәтли:

- Эш калдырып телгә салынмагыз, әйдәгез, әйдә, - дип аларны үз рәтләренә кумаса, комач кебек кызарган Зәйтүнә, җир ярылса, шунда кереп качар халәткә җиткән иде.

Кызлар көлешүдән туктамый гына эшкә тотындылар.

Кайчандыр Нургаянның үзен дә укыткан өлкән яшьтәге укытучы, егетнең дә югалып калуын сизеп, аңа үз итеп елмайды.

- Күзең төшсә дә гаеп түгел, үскәнем. Зәйтүнәгә җиткән юк авылда. Уңганлыгы дисеңме, ул сабырлыгы, тыйнаклыгы дисеңме... – Бүтәннәр колагына ишетелмәслек итеп, пышылдап кына әйтте дә, кайберәүләрнең тагын сабыйларча бәрәңге ыргытып уйный башлауларын күргәч, ах-вах килеп шулар янына ашыкты. – Җиткән егетләр бит инде сез, кайчан акыл керер, ә... Башын ярасың бит, куй бәрәңгеңне...

- Апа, апа, Зиннурга табышмак әйткән идек, дивана кебек көлә. Әйтегез әле, туктасын... – Егетләрнең берсе, артка борылып башкаларга күз кысты да, теләктәшлек өмет итеп, бер гөнаһсыз йөз белән укытучының күзенә текәлде.

- Башта эшләгез, аннан уйнарсыз... Кая, ниткән табышмак? – Укытучы, чәченә чал төшсә дә, күңеле белән үзе дә бала иде шул.

Зиннур дигәннәре, иптәшенең йодрык күрсәтүен күрмәмешкә салышып:

- Ач булса – ята, тук булса – торып утыра, ди, нәрсә соң ул, апа? – диде, булышыгыз инде дигәндәй, ялварулы тавыш белән.

Апалары ялт кына аның култык астындагы буш капчыкны тартып алды да егетнең борын төбендә селкеде.

- Күп сөйләнеп торганчы, менә моны авызына кадәр тутырсаң, нәрсә икәнен бик тиз белер идең...

- Ну-у, апа, нигә әйттегез инде...

 

Ике йөрәкне бер иткән мәхәббәт яралсын өчен челтерәп аккан чишмә буйлары, кыя тау итәкләрен юган диңгез дулкыннары, тургайлы тугайлар, шау чәчәккә күмелгән болыннар, шадраланып торган күл өсләре, шәһәрнең ясалма бакчалары, тукталышлары, пятачоклары булу һич мәҗбүри түгел. Мамык кебек сихри карлар яуган мизгел дә, ләйсән яңгыр астында гөрләвекләр челтерәгән чак та, алмагач-шомыртларның туй күлмәге киеп җил кочагында биегән мәлләре дә мәҗбүри түгел. Мәхәббәт һәр йөрәккә үз мизгелендә, үз төсендә, үз матурлыгында килә дә куна икән. Ул кыршылып беткән иске сәпидкә утырып килергә дә мөмкин икән, яңгырдан соң итеккә ябышып интектерә торган басу туфрагыннан да гөл булып күтәрелә икән, искерә төшкән кара сырма, зәңгәр түбәле трактор төсендә дә була ала икән... Бу – гаҗәеп бер хис икән: башыңны әйләндерә, йөрәгеңне иләсләнеп тибәргә мәҗбүр итә, кичә генә дөньяда барлыгын да белмәгән берәү кинәт кенә синең аерылгысыз бер өлешеңә әверелә. Шулчагында аптырап уйланасың: ә моңа тиклем? Моңа тиклем шул берәүсез ничекләр яшәлгән соң?..

Дөрес, әле Нургаян да, Зәйтүнә дә күңелләрендә купкан бу сәер давылга “мәхәббәт” дип исем кушарга өлгермәделәр. Аларның йөрәкләре, хуҗаларына буйсыныпмы, буйсынмыйчамы – бер-берсенә тыелгысыз булып тартыла, бары шул гына иде...

Ярый әле тау түбәсендәге басуга бәрәңгене гектарлап-гектарлап утыртканнар. Ярый әле ул бәрәңгене җыярга, өяргә, төяргә тугызынчы-унынчы сыйныф балаларын чыгарганнар. Ярый әле амбардан капчыкларны, күзгә кырып кына салгандай, саранланып кына тоттыралар. Юкса, Нургаянга үткәндә дә, сүткәндә дә Зәйтүнәгә капчык бирергә туры килмәс иде, кыз да аңа, озын керфекләрен күбәләк канаты кебек лепердәтеп, рәхмәтле төбәлмәс иде, егет шул караштан исереп, кабинасында бертуктамый җыр көйләмәс иде.

“Мин сине капчык белән кулга ияләштердем”, - дип шаярта иде Нургаян, соңыннан, туйлар ясап кавышкач. И-и, аңынчы соң, дүрт ел йөрделәр,  дүрт ел!..

 Әлеге дә баягы бәрәңге басуында эшләгәндә, яңгыр ява башлагач, балаларга кайтып китәргә кушылды. Берәүләр, яшьлекләре белән көзге яңгырга да кинәнә-кинәнә, чиләкләрен башка киеп, уйный-көлә җәяү кайтып китте, берничәсе арбадагы капчыклар янына сыенды, ә Зәйтүнә белән аның иптәш кызын кабинага утыртты Нургаян.

- Иң юкалары сез, икегез бер кешелек, - дип шаярткан булды егет, үз гамәленә аклану табып.

Әйтерсең, аның йөрәк ялкынын бүтәннәр күрмиләр дә, сизмиләр дә!

Юлын юри Түбән очтан башлады Нургаян. Балаларның берише шунда коелды. Югары очка кергәч, арбада капчыклар гына утырып калды. Тыкрык башында Зәйтүнәнең иптәш кызы да җиргә сикерде. “Җәяү атлыйм” дип аның артыннан талпынган Зәйтүнәгә Нургаян:

-  Әйдә, капка төбеңдә төшәрсең,  чыланып йөрмә, - диде, әлегәчә кызның кай тирәдә яшәгәнен, кем кызы икәнен белмәсә дә.

Бераздан кыз, тәрәз төбендә балан куагы үсеп утырган дүрпочмаклы өйгә ымлап, шунда туктарга кушты.

- Бәй, Халисә апаның синең кебек кызы бармыни? – диде Нургаян, минутларны сузар өчен болай да әкрен генә барган тракторны бөтенләй ташбака адымына калдырып. Аннан башын чайкап: - Кара, без бер мәктәптә укыганбыз була түгелме соң? – дип өстәде.

-  Шулайдыр инде. Түлке мин сине гел белмим, күргәнем дә булмады, Нургаян абый, - диде кыз, үзе, энҗе тешләрен җемелдәтеп, ихлас елмайды.

Нургаян кепкасын баш артына шудыртып, башын кашыды, ул да елмайды.

- Вәйт кызык, мин дә сине хәтерләмим... Һи, хәтерләргә, мин сигезенчедә укыганда син башлангычта гына чатыр чабып йөргәч соң...

Икесе дә тын калдылар. Трактор инде баланлы капка төбен узып бара иде.

- Мине калдырырга онытасың бит, Нургаян абый, - диде кыз, ишеккә тотынып.

Егетнең менә болай, тиз генә аннан аерыласы килми иде, ул:

- Бу бәрәңгене амбарга менгерик тә, кайтышлый төртеп булса да төшерермен, - дип шаяртты.

Тик кыз шунда ук җитдиләнеп китте.

- Юк, - дип, егетне кискен генә бүлдерергә ашыкты. – Төшәм. Болай да инде, әнкәй күреп калса...

- Алайса, кичке уенга чыгарсыңмы соң, Зәйтүнә?

Нургаян аңа туп-туры текәлде, утлы караштан ике бите мәк чәчәгедәй янарга тотынган кыз үзе дә сизмәстән баш какты, аннан кыюсызланып кына:

- Әнкәй рөхсәт итсә инде... Чыгып йөргәнем юк бит, - диде дә ишекне ачып, җиргә сикерде.

Аның борылып каравын көтеп тилмергән егет аркада тибрәлгән ике калын толымга текәлеп торды, кузгалып китәргә ашыкмады. Өмете акланмагач,  үзе дә, тракторы да авыр сулап кына амбар ягына юл тотты.

Аларны Зәйтүнәнең күз карашы койма ярыгыннан байтак кына озатып барды.

 

Инеш буенда тәмәке көйрәтеп, көлешеп торган егетләр, авызларына су капкандай, кинәт тын калдылар.

- Нәрсә дип күзегезне чекрәйттегез, кеше күргәнегез юкмы әллә? – Яулыгын галстук кебек муенына ураган чая тавышлы кыз тирә-якка шаян караш ташлады. Аның култыгына тотынган, озын толымнарының берсен аркасына, икенчесен күкрәгенә салындырган зифа буйлы Зәйтүнә исә, керфек күтәрергә дә оялып, егетләр яныннан йөзеп кенә үтте.

- Тәк, монысы ниткән асылкош булды бу? – Егетләрнең берсе, өлкәнрәк күренгәне, кепкасын баш артына этеп куйды да теш арасыннан гына җиргә чертләтеп төкерде. – Үзем кармак салам, ишетеп калыгыз...

- Сиңа каба торган балыкка охшамаган түлке... – Икенчесе шулай диюгә, ярны җимерердәй итеп шаулап көлештеләр.

- Ипи шүрлегеңне сакла, энекәш, менеп төшмәсеннәр... – Кепкалы егет, ачусыз гына җилкәсеннән какты да кызлар артыннан атлады, башкалар да, тәмәкеләрен ташлап, шул якка ашыктылар.

Көзге кич салкын булса да, яшь-җилкенчәк туңуны белми дә, уйламый да: уртада кыз-кыркын уен оештырып мәш килә, читтәрәк, сабантуйдан калган эскәмиягә сеңеп беткән гармунчы егет бер көйдән икенчесенә сикереп, бармакларын яздыра. Зәйтүнә, күрше кызыннан бер адымга да калмаска тырышып, ул кай почмакка барса, шунда иярде. Сабакташ кызларын күргәч кенә, эченә җылы йөгерде, алар Зәйтүнәне уратып та алдылар, үзләре янына уенга да дәштеләр.

- “Чума үрдәк, чума каз”ны уйныйбыз, үзеңә пар эзлә тизрәк.

- Эзләп интекмә, Зәйтүнә, үземне генә сайла, - дип, каршысында  җир астыннан калыккандай Нургаян пәйда булып, үзен җитәкләп алуга, кызның йөзенә ут капты. Кайда булган да каян карап торган диген, күзгә дә чалынмаган иде...

Йөзендәге кайнарлык бармак очларына кадәр таралды бугай. Бая гына салкын тоелган кич тә кинәт җанны өтәрлек булып җылынды...

Уен башланганчы ук җитәкләшеп торуларыннан уңайсызланып, Зәйтүнә Нургаянның учыннан әкрен генә кулын алды, оялып, читкәрәк тайпылды.

- Нургаян абый, бүген дә җырламыйм дисәң, Зәйтүнә белән бастырмыйбыз сине! – Кызларның берсе шаярып бармак янады. – Сүз бирсәң генә уйнатабыз!

- Зәйтүнә нәрсә ди бит... – Нургаян, беркемнән дә читенсенмичә, кызның күзләренә туп-туры текәлде. – Ул җырла дисә, рәхәтләнеп җырлыйм!

Гомерендә беренче тапкыр кичке уенга чыгып, игътибар үзәгендә калган Зәйтүнә нишләргә дә белмәде, аптырып, кара итәген учы белән сыпыра-сыпыра:

- И-и, Нургаян абый, нишләп миннән сорыйсың? – дип кенә дәшә алды.

- Әйт, Зәйтүнә, берүк җырла диген! Әйт инде тизрәк! – Кызлар, бер-берсен бүлдерә-бүлдерә, аның янында гөрләштеләр. – Алайса, шулай ялындырырга ярата ул Нургаян абый! 

- Бәй... җырласын соң...

“Чума үрдәк” тә уйналды. Кара-каршы басып, “Челтәр элдем читәнгә...” дип тә уйнадылар. “Капкалы” да калмады. Нинди генә уен булмасын, Нургаян Зәйтүнәдән бер адым да читкә китмәде. Моңарчы клубка чыкса – кызыл постаулы өстәл янында егетләр белән шашка, домино сугып утырган, кызлар оештырган уенга бөтенләй катнашмаган егетне алыштырып куйганнар диярсең. “Йөзек салышлы” уйнаганнан соң, үзенә эләккән җәза өлешен дә беркарусыз башкарды Нургаян, түгәрәк уртасына чыгып басты да, ялындырмый гына җыр сузды:

Безнең авыл өсләрендә

Йолдыз яна яктырак ла,

Йолдыз яна яктырак.

Айга да йолдыз бик якын,

Син генә миннән ерак.

Егет моңның үзе белән сугарылган иде. Моңлы тавышы тәнне чемердәтә, җанны айкый,  керфекләргә ирексездән яшь тамчысы элә.

Ул да булмады, Нургаян кисәк кенә дәртле җырга күчте:

Урам буе, юл буе ла,

Идел буе, су юлы.

Көттем, җаным, чыгарсың дип,

Йокламадым төн буе...

 

Яшьлек - ваемсызлыгы, беркатлылыгы, самимилеге, җүләрлеге белән матур. Акыллы булса, ул инде чал сакаллы, чал чәчле булыр иде.

- Нургаян, син лутчы җырлама. – Кепка кигән баягы егет, Зәйтүнә ягына уфтанулы караш ташлап, Нургаянга борылды. – Бөтен кызны үзеңә каратасың да, безгә бер пачут та юк аннары.

- Әй, кем әйтә моны? – Кызларның берсе үртәп тә, бераз үртәлеп тә аның биленә төртте. – Бөтен кызны озатып чыктың бит инде!

- Озатса, мин бит яхшы нияттән генә. Караңгыда адашмасыннар, өйләренә туп-туры кайтсыннар, дип кенә, матурым...

Зәйтүнә Нургаянның моңлы җырыннан тәмам әсәренгән, йөрәген аңлашылмый торган сәер бер хис урап алган, кушылып җырлыйсы да, сулыгып-сулыгып елыйсы да килгән шикелле. Уен дәвам итеп, йөзекнең үз учында йомарланып калуын да абайламаган икән: йөзек кемдә, сикереп чык дип, кат-кат әйткәч кенә уртага чыгып басты.

- Мин әтәч булып кына кычкыра беләм, - диде ул, әллә нинди җәза биргәнче, җиңелрәген сайлап.

Тик кызлар аны тыңлап тормадылар, башын янтайтып утырган гармунчыга кул изәп:

- Инсаф, уйна, Зәйтүнәне биетәбез. Мәктәптә аннан да матур биюче юк, - диештеләр, күгәрченнәр кебек гөр-гөр килеп.

- Ниндәйне җиппәрим? Маричамы, урысчамы – әйтсен генә! – Инсаф дигәннәре гармунның сул як бакасын кинәт каты итеп кычкыртты.

- Диваналанып утырма! Татарча уйна. Ниемә сиңа урыс көе?

- Татарча тек татарча! – Инсаф, күзләрен йомып, бию көе сыздырып җибәрде.

Түгәрәк уртасында бераз тартынып басып торган Зәйтүнәнең аяклары, дәртле көйгә буйсынып, үзеннән үзе биеп китте. Аккош булып та йөзде ул, күбәләк булып та бөтерелде, таң җиле булып назланып үтте, толымнарына урала-урала, каен кызы булып тибрәлде. Гүя көз төсенә кергән чирәм өстендә искерә төшкән кәлүш түгел, биек үкчәле чигүле читекләр тыпырдый; җилгә сибелгән толымнарның очында да гап-гади чүпрәк тасмалар түгел, көмеш чулпылар чыңлый...

Нургаян көзге караңгылыкны яктырткан матурлыкны күреп, өнсез калды. Яшьлеге, сафлыгы, яктылыгы белән матур иде Зәйтүнә. Егетнең күңеленә әллә каян гына бер хис килеп кунды: нәзек билле, зифа гәүдәле бу кызыкайны дөньяның бар усаллыгыннан, явызлыгыннан, авырлыгыннан сакларга теләү иде ул. Баягы кебек, кайнар кулларын үз учына яшерер иде дә  яныннан бер генә минутка да җибәрмәс иде, икесе бербөтен булып, гел янәшә атларлар иде. Гел, һәрчак, һәрвакыт...

Нургаянның нишләптер кисәк кенә күңеле тулды.

Зәйтүнәне озата кайтканда, ул берара эндәшми генә атлады. Кызның:

- Матур җырлыйсың икән, Нургаян абый, -  диюеннән генә исенә килгәндәй булды. Үзенең кайда, кем белән икәнен аңлаудан авылның караңгы урамы яктырып китте, ул ипләп кенә кызны җитәкләп алды.

- Минем бит бүтән эшем юк, тракторда җырларга өйрәнеп кенә йөрим, - диде шаяртып. – Менә син ул, ай матур биисең, Зәйтүнә, күз генә тимәсен!

- И, күз тиярлек ди... – Зәйтүнә күзгә күренмәгән нурда коена-коена, үзалдына елмайды. – Кәлүшләремә тисә генә... Вәт чын биючеләрне әйт син! Быел сабантуйга башкортлар килгәние бит кансирт белән, андагы кызларны син дә күргәнсеңдер инде! Биек үкчәле ап-ак читек кигәннәр, әнекәем, ул читекләрнең матурлыгы! Үзләре тыпырдый, билләһи... Их, шундый читекләрем булса!

- Ак читек? – Нургаян, шул биючеләрне күрергә теләгәндәй, күзен күккә күтәрде. Йолдызлар куенында тибрәлгән ай, аңа күз кысып, читкәрәк шуышты. – Синеке дә булыр, Зәйтүнә, үзем алып бирермен, яме.

- Кызык кеше икән син, Нургаян абый. – Зәйтүнә атлаган уңайга  авызын учы белән каплап, рәхәт итеп көлеп куйды. – Андый читекне кем сатсын... Сатса да, бик кыйбаттыр инде ул... Хыялланырга ярый инде.

- Юк инде, алып бирәм дигәч бирермен, әйткән сүз – аткан ук!  Сүзендә тормаган кешене җенем сөйми... Менә туйлар ясап, миңа кияүгә чыккач, көннәрдән беркөнне шул ак читекне алып кайтырмын да тып итеп каршыңа куярмын әле, биисең килсә биерсең, аны киеп, керт-керт басып, чишмәгә йөрсәң дә бер сүзем юк...

Зәйтүнә аның сүзләрен ишетеп, инде тыела алмый көләргә тотынды.

- Кияүгә? Китчәле, Нургаян абый, мин бит әле мәктәпне дә бетермәгән. Син бит мине рәтләп белмисең дә. Әйтәм бит, кызык кеше икән син.

Нургаян аңа кушылып көлмәде, киресенчә:

- Мәктәпне дә бетерерсең, мин бит сине иртәгә үк кияүгә алам димим. Көтәрмен, - диде, тагын да җитдирәк итеп.

Алар тыкрык буеннан борылуга, сүзләре бүленде, кемнеңдер ишегалдында эт өргәне ишетелде. Аңа тагын берничәсе кушылды. Кайдадыр, саташып, әтәч тә кычкырды. Капка төпләрендә парлашып утырган яшьләр күзгә чалынды. Зәйтүнә кулын Нургаянның учыннан алырга теләде, тик егет аны ычкындырмады.

- Нургаян абый, мин оялам, – дип пышылдады Зәйтүнә, - берәрсе күреп әнкәйгә җиткерсә...

- Һи, алай курыксаң, бүтәннәр җиткергәнче,  Халисә апага үзем барып әйтермен: Халисә апа, диярмен, кызыңны җитәкләп кайттым, кулларымда күтәреп кайтсам да ярыймы, диярмен...

- Китчәле, Нургаян абый... –Зәйтүнә нидер уйлап башын иеп атлады. – Белде инде ул...

- Нәрсәне?

- Кич чыгам дигәч, кем белән, кая барасың дип ныгытып төпченде дә әйттем инде. Нургаян абый чакырды, дидем...

- Шуннан? – Ни кыю Нургаянның да эченә ут йөгерде. – Нәрсә диде?

- Саимә малаемыни, диде. “Армиядән кайткан, олы җегет бит ул”, – дип каршы килгәние дә башта. Торды-торды да, берүк әйбәт кенә йөрегез, дип чыгарып җибәрде. Бүтән кеше дисәм, мәңге чыгармас иде, син дигәч, нишләптер бик тыныч күренде әле әнкәй. – Зәйтүнә беркатлы гына шулай диде дә кыңгырау кебек чыңлап көлеп җибәрде.

Нургаян җиңел сулап куйды. Тик бу юлы да җитдилеген җуймады:

- Зәйтүнә, “бүтән кеше” булмасын иде шул, минем сине берәүгә дә бирәсем килми. Бер күрдем – яраттым. Гомерлеккә дип.

Зәйтүнәнең аяк астында җир тибрәлгәндәй булды. Тез асларына тиклем калтырау йөгерде. Чәч төпләре тирләп чыкты. Тавышы качты. Мизгел эчендә бер янды, бер туңды.

- Абау... Син бигрәк... батырланасың, Нургаян абый.

- Бәй, кыюсыз төлке ачка үләр ди. – Нургаян үз калыбына кереп, шаяруга күчте. – Яратам дип әйтергә сузып йөриммени? Аңа айлар, еллар кирәкмидер инде. Үз сүземне әйттем. Син дә беркөн шулай диярсең әле, менә күр дә тор. Мин көтәрмен, күпме кирәк – шулкадәр көтәрмен. Түлке егерме бишеңне тутырсаң, өйләнмим, карт кызга өйләнергә, син мине...

Зәйтүнәне баягы кебек көлү өянәге биләп алды. Күпме генә тырышмасын, тыела алмады, керфек төпләренә яшь тибеп чыкканчы көлде дә көлде.

- Миңа унҗиде дә тулмаган бит әле, Нургаян абый, нинди егерме биш... Карт кыз ди, абау!.. Унны бетерсәм, Алабугага – училищега, китапханәчелеккә укырга барыр идем, укытучылар да шулай ди... Анда да егерме биш булмый әле, Нургаян абый!

- Мин көтәрмен, Зәйтүнә, көтәрмен... Син, ни, абый димә инде, Нургаян гына диген, яме...

- Ярар, ярар, Нургаян абый!

 

Очрашып йөрүләренә дүрт ел булгач, Зәйтүнә Нургаяннар йортына килен булып төште – көзге муллыкта кулдан килгәнчә шаулатып туй ясадылар.

Яшь киленгә су юлы күрсәтергә барганда, иңбашына көянтә аскан ак күлмәкле Зәйтүнәгә дә, аны җитәкләгән Нургаянга да сокланмаган кеше калмагандыр: икесе дә күз явын алырлык чибәр, бер-берсенең күзенә генә карап торалар, бар булмышларыннан мәхәббәт нуры сирпелә.

- Зәйтүнәкәем, нәрсәгә дип дүрт елга сузганбыз инде, ә? Өйләнүнең бернәрсәсе дә юк икән бит, - дип пышылдады Нургаян, кәләшенең колагына иелә төшеп, гадәтенчә, шаярудан арына алмыйча.

- Китчәле, Нургаян, кеше ишетмәсен, болай да бөтенесе безгә генә карый, - диде Зәйтүнә, иренең беләгенә сыенып.

- Яратасың инде син китчәле дигән сүзне. Ну хәзер чыбыркы белән кусаң да китү юк, Зәйтүнәкәем. Син – минеке, мин – синеке! Законный төстә! 

- Сиңа шаяртырга гына булсын.

- Сөйләвен чын сөйлим. Тик менә вәгъдәмне үти алмадым, Зәйтүнәкәем,  шунысы күңелне кыра.

Зәйтүнә, сүзнең нәрсә турында икәнен аңламыйча, сәерсенеп китте, аптырап иренә карады.

- Нинди вәгъдә дисең?

- Туй булды, ак читек булмады бит әле. Әллә кайлардан белешеп карадым, дөньясында бер пар читек сатучы табылмасын инде. Су юлына шулар белән кетердәтеп кенә атлап барырсың дип хыялланган идем дә...

Әллә кайчангы сөйләшүне көчкә исенә төшереп, Зәйтүнә елмая-елмая читкәрәк тайпылды, тагын “китчәле” дигән сыман, кул селтәде.

- Янымда син булгач, читек тә, итек тә кирәкми, Нургаян, уйнап әйткән сүз белән башыңны катырма.

- Ирмен дигән ир-егет сүзендә торырга тиеш, Зәйтүнә... Алайса, ничу ир исеме күтәреп йөрергә...

 

Бәхет өчен күп кирәкми икән.

Яныңда өзелеп яраткан кешең булып, һәр иртәне аның янәшәсендә уяну, калын толымнарның хуш исенә исереп, берара күзне ачмый гына үзалдыңа елмаю да бәхет икән. Өйгә кайтып кергәндә, мич алдында табагач уйнаганын күреп, коймак исенә хозурлану да бәхет. Яулыкларын бердәй  арттан чөеп бәйләгән әнкәң белән хатыныңның кара-каршы чөкердәшеп чәй эчкәннәренә соклану да бәхет. Җырлый-җырлый эшкә дип чыгып китү дә, көн үткәнче, пар канатыңны өзелеп сагыну да,  йөгерә-йөгерә өйгә кайту да бәхет. Тупырдап торган нарасыеңны учларыңда сикерә-сикертә, аның гөнаһсыз күзләрендә үз чагылышыңны, дәвамыңны  күрү дә бәхет икән. Сау-сәламәт булып, гап-гади җан тынычлыгына кинәнү – бәхетнең үзе. Бу гадилек янында акча таулары да, алтын-көмеш тулы сандыклар да тузан бөртегенә тиң. Әгәр җир йөзендә һәр кеше шушыны аңлап, бәхетенең кадерен белеп яшәсә, дөнья елмаю белән тулыр иде.  Сугышлар да, җир һәм мал бүлешүләр дә, җан кыюлар да булмас  иде.

Нургаян бәхетле иде. Басу юлында Зәйтүнәне күреп калуы, йөрәгенең аны сайлавы, яратып туймавы белән бәхетле иде. Инде уллары Наилнең туп кебек тәгәрәп үсеп килгән чагы, әтисе белән әнисе сөеп туялмыйлар үзен,  ике яшен тутырса да, әле күкрәк сөтеннән дә аерылганы юк. Болар барысы да – бәхет иде.

 

Утыз җиде ел элек бәхетләре түп-түгәрәк иде аларның. Көзгә кергәнче. Урып-җыю башланганчы. Йорт бусагасын бәхетсезлек атлап кергәнче...

Язгы чәчү төгәлләнгән көннәрнең берсендә Нургаян Вәсимгә ияреп Уфага барырга җыенды. Дустының сеңлесе сабантуй алдыннан кияүгә китәргә әзерләнә, туйга кирәк-яраклар алырга дип, башкорт ягына чыгарга уйлаганнар икән. Ни дисәң дә, анда һинд чәенә дә, каплы-каплы ак майга да кытлык юк, машина юнәтә алсаң, бер барганда чемоданы белән төяп кайтасың. Вәсим рәисне йөрткән “Уазигы” белән шунда барырга ниятләгәч, Нургаянны да кыстады, җай булганда урап кайтыйк, диде.

- Тышына фил төшкән сары чәй булса, берүк алырсың инде, Нургаян, искәйләре үк такта чәйне бәреп ега бит, - диде Зәйтүнә, ниләр кирәген кат-кат исенә төшереп. – Үзеңә сабантуйга кияргә кыска җиңле күлмәк булмасмы... Наилгә колготки белән носки кирәк ие. Ак майны онытмассың да онытмассың инде. Әнкәй яраткан хәлвә күренмәсме; аңа ярардай прастуй оек күзеңә чалынмасмы...

- Ярар анысы булмаса да, әле искесе дә тузмаган. – Саимә, килененең сүзләренә күңеле булып, чәчәкле күлмәк кесәсендәге өч тәңкәне Нургаянның кулына сонды. – Митликаплы* прәннек күрмәссеңме, Зәйтүнә шуны ярата...

 

 

Нургаян, авызын ерып, туза төшкән сары тышлы чемоданны һавага чөйде.

- Сез мине ярминкәгә озаткандай кыланасыз, - диде ул, әнисенә дә, хатынына да елмаеп. – Уфа кибетендәге бөтен нәрсә монда сыеп бетәр микән соң?

- Чумаданыңа сыймаса, менә монавысын да ал әле, төшеп калмас, җәяү бармыйсың. – Саимә ишек буендагы кадакка эленгән чүпрәк сумканы алып, Нургаянга сузды. – Анда әйберне бүле* диләр бит. Безнең кибет киштәсендә генә ул... Кансирвыдан күп нәрсә юк. Эче агып, бер-берсенә ябышкан мендәр кәнфитне мәҗбүри бирәләр. Теш үтә торган булса ярар да иде...

*Митликаплы – диал., “мятные капли” дигәннән.

 

*Бүле – диал., “воля” дигәннән, ирек, ирекле, күп дигән мәгънәдә.

 

- Шул мендәр кәнфитне әллә нишләп яратам инде мин, - диде Зәйтүнә, шүрлектә кәгазь капчыкта беткәннән-беткәнгә торган кәнфитне күздә тотып, каенанасы алдында оялыбрак.

Нургаян ипләп кенә аның аркасына, толымнарына кагылып үтте: янәсе, кыенсынма да, оялма да...

 

Киткән кыздан, мине дә алып китмәсә ярар иде дип, пумала да куркып тора, ди: Вәсимнең әнисе белән сеңлесе юл буе ниләр кирәген санап бардылар. Тәрәзә челтәре, пәрдә, өстәл-карават җәймәсе, чыбылдык... Кияү йортына алып китәргә дигән исемлекнең очы-кырые юк иде.

- Акча калса, бер-ике яшник кымыз да апкайтырбыз әле, - диде Вәсимнең әнисе, Уфа урамнарының уң ягына да, сул ягына да башын боргалап. – И-и, өйләрнең күплеге! Бу тиклем халыкны ничекләр туйдырып бетерәләрдер...

Нургаян да, ничарадан бичара төстә, Вәсимнәргә ияреп, иң тәүдә туй бүләкләре эзләшергә мәҗбүр булды: кода-кодагыйга, туган-тумачага  җиңле күлмәк, капрон яулык, ситсы-мазар ише әйбер дә кирәк икән... Бер кибеттән чыктылар, икенчесенә керделәр. Хатын-кызлар тукыма төргәкләрен сүтеп-җәеп мәшәләнгән арада Нургаян күрше бүлеккә сугыласы итте. Тәрәзәдән шунда эленеп торган мандолинаны шәйләп калган иде, кызык итеп кенә шул тарафка юнәлде. Рәт-рәт итеп тезелгән гармуннарны, баяннарны күреп, исе китте. Алдына да, артына да әйләнеп карады. Һәм... түрдә, укалы камзуллар, каймалы җиләннәр, камчат бүрекләр, көмеш тәңкәле хәситәләр, шөлдерле барабаннар янәшәсендә кукраеп утырган ап-ак читекләрне абайлап, өнсез калды. Шулар иде, Нургаянның хыялында байтактан йөргән читекләр иде алар! Зәйтүнәсе ымсынган, аңа бүләк итәргә иде дигән читекләр! Биючеләр өчен генә дип махсус тегелгәндер, үкчәләренә кадәр көмеш йөгерткәндәй күренә. Сабыр иткән – морадына җиткән, ди, хак шул, хак!

Шатлыктан күкрәккә сыймый талпынган йөрәк тибеше үзенә үк ишетелгән шикелле тоелды. Нургаян ике атлап бер сикерде дә өстәл артында торган кара кашлы, кара күзле кызыкай каршына барып басты.

- Апаем, миңа шушы читекләрне төреп бир зинһар, – диде ул, ашыга-кабалана костюм кесәсенә тыгылып. Әйтерсең, акчасын шушы минутта эзләп алмаса, әле кул белән тотып карарга да өлгермәгән читекләр күз алдыннан эреп юкка чыгарга җыена.

- Абый, алар сатылмый бит! – Кызыкай, тип-тигез тешләрен балкытып, авызын ерды. – Болар бит күргәзмәгә куелган, сатуга түгел!

Аяк астындагы идән шуышып киткәндәй булды. Нургаян, нәүмизләнеп калган, ярдәм өмет иткән сабый шикелле, як-ягына каранды.

- Үскәнем, ни бәя дисәң дә алам, бик кирәк иде. Хатыныма вәгъдәм бар. Эзләп-эзләп таба алганым юк иде, менә бит, сездә бар икән!

- Абый, бу бит биючегә дип тегелгән. Урамда киеп йөри торган түгел! – Кыз, аны үртәгәндәй, елмаюын белде.

- Минем Зәйтүнәнең биегәнен күрсәң! Клубта бөтен бәйрәмне ул гына бизи, үскәнем! Бәясен әйт тә, алып китим... 

Нургаян, моңарчы холкына хас булмаганча, ялынырга ук тотынды. Каршыңа үзләре йөгереп дигәндәй чыксын да, шушы читекләрне алмый кит, имеш! Зәйтүнәнең аякларына үлчәп тегелгәндәй генә күренәләр!

- Үскәнем, синең берәрсен яратканың бармы әле? – Нургаян, күзен читектән аермый гына, кара күзгә эндәште.

Кыз аптырап калды, елмайган иреннәре җыелды, кашлары дугаланып чөелде:

- Нигә, абый?

- Бик каты яратканың булса, мине аңлар идең... Зәйтүнә апаңны сөендерәсем килә. Кайчаннан хыялландык, ак читек алырбыз дип, юк кына бит... Ерактан килдем, монда атна саен йөри торган түгел. Сат инде, апаем! 

- Сәер кеше булдыгыз... – Кыз икеләнеп калды, башын кыңгыр салып, бераз уйланып торды. – Хәзер, сорап карыйм әле...

Шулай диде дә, ширма кебек кенә күренгән ишектән башын тыгып, “Өлфәт агай!” дип, кемнедер чакырды.  Өлфәт дигәне – кара чалбар, ак күлмәк кигән, сары мыеклы, илле яшьләрдәге таза гәүдәле ир икән. Әбәдләп утырган мәле идеме, салфетка белән авыз тирәләрен сөртә-сөртә пәйда булды да:

- Ну? -  дип, кызга бер генә кәлимә ыргытты.

- Менә бу агай читекләрне сатыгыз, нык кирәк иде, ди... – Кыз, инде үзе дә Нургаянга кушылып ялваргандай, баягы самими елмаюы белән аның йөзенә текәлде.

- Бу бит аяк савыты сата торган кибет түгел, энем, анысы чаттагы кибеттә. – Өлфәт кире борылды.

-  Анысын әйттеләр әйтүен. Өлфәт агай... – Нургаян, чарасызлыктан ни дияргә белми, сүзен өзде. Тагын түш кесәсенә тыгылды. – Ничә сум дисәгез дә алыр идем.  Хатыныма, бүләккә кирәк, бик кирәк.

- Ал соң. Ике йөз сум. – Агай, керфеген дә какмый, шулай диде, үзе мыскыллы елмайды.

Ике йөз сум?! Чәйгә, майга, күлмәккә, оекка дигән акчаларның барысын бергә чыгарып салсаң да, алай ук җыелмас шул... Аена алтмыш тәңкә алып эшлә дә, ике йөз сум... Аны кем уйлаган... Алай да Нургаян кесәсеннән калын тышлы янчыкны тартып чыгарды, Өлфәт дигән ирнең әле дә булса  йөзеннән югалмаган карашы астында, янчыктагы берлекләрне, бишлек-унлыкларны кат-кат санады. Йөз җитмеш биш тәңкә...

- Егерме биш сум җитми... – Нургаян шулай дип көрсенде дә, авыр сулап, янчыкны кесәсенә тыкты. Кулга керәм дип торган бәхет кошы учыннан очып киттемени – шулкадәр кызганулы караш белән түрдәге читеккә карады.

Өлфәткә нәрсәдер кызык тоелды, күрәсең, ул борылып кереп китәргә атлаган җиреннән Нургаянның янына ук килеп басты.

- Кара, энекәш, шушы читекне ике йөзгә алыр идеңме? – диде ул, аю биеткәнне тамаша кылгандай, күзен шарландырып.

- Алыр идем. Хатыныма вәгъдә иттем. – Ватык патефон шикелле, Нургаян һаман баягы сүзләрен кабатлады. 

- Нәрсә, биимени, әллә сине биетәме?

- Өлфәт агай, хатыны матур бии ди... – Кара күзле кыз инде тәмам Нургаян ягына авышкан иде.

- Биюче... – Өлфәтнең ирен читенә янә мыскыллы елмаю кунаклады. – Ә абзаң үзе җырчыдыр инде...

Нургаянның сабыр савыты тулышты, бу агайның төртмәлегенә тәмам ачуы килде, шулай да кабынып китмәде:

- Безнең җыр капчыгының төбе тишелмәгән, агай. Юкка көләсең, -диде, тыныч булырга тырышып.

- Әллә “Карурман”ны, “Йәнбикә”не суза аласың?

Кара, мыскыллапмы мыскылларга маташа түгелме соң бу сары мыек? Шуңа сер биреп торырга соң...

Базарларга барсаң, акбүз атның

Хаккынаен үзем түләрмен.

Әҗәлләрең җитсә, әйт үземә, Йәнбикә,

Синең өчен үзем үләрмен...

 

Нургаян бернинди тартынусыз җыр сузды. Болын уртасында ирәеп  басып тора диярсең – киң сулыш белән, күзләрен йома-йома, рәхәтләнеп моңланып алды да эченнән генә көлеп тә куйды: акбүз ат дип җырлый да җырлавын, ат түгел, бер пар читек алырга да рәте җитеп бетми шул әле...

Күзен ачканда ни күрсен: сары мыек та, кара күз дә сихерләнгәндәй аңа карап катканнар, үз гомерләрендә “Йәнбикә”не ишеткәннәре юк диярсең.

- Ну моң икән үзеңдә, энекәш! Безнең кеше икәнсең бит! – Өлфәт агай ни өчендер бармак бите белән күз читен сөрткәләде. – Кая килеп, кая китмәгән – китер берәр... утыз тәңкә... Берәр ничек җайларбыз әле...  Зинфира, бир читекне агаеңа!

 

- Әнекәем! Тәки үз сүзеңне онытмадың, әй! – Зәйтүнә аягына тап-таман булып кереп утырган читекне, бик кыйммәтле нәрсә күреп, сак кына сыпырды, сыйпады. – Бигрәкләр матур, бигрәкләр ак!

- Синең кебек.

- Нәрсә минем кебек? – Иренең ни дип шаяртуын аңламагач, Зәйтүнәнең күкчәчәктәй күзләрендә сорау чагылды.

- Читекне әйтәм. Синең кебек матур. Синең кебек ак...

Хатыны тыелып кына көлеп куйды. Үзе дә шаярып, иренең борын очына бармагы белән кагылды да:

- Алайса, сыңары – мин,  сыңары – син инде. Берсе матур, икенчесе батыр, үзсүзле, - диде, көлә-көлә. – Боларны киеп биергә чыксам, көлеп егылмам микән, Нургаян? Уңын –син, сулын – үзем дип күз алдына китереп?

- Көлә-көлә биерсең, Зәйтүнәкәем, болары тузса, яңасын алырбыз, рәхәтләнеп, аякларың талганчы биерсең...   

- Сүз бирсәң, таш яуса да үтәрсең икән, Нургаян...

- Гомер буе яратырмын дидем – анысын да үтәрмен, әнисе. Шушы ак читек кебек пар булып, гел янәшә яшәрбез, яме.

Аш бүлмәсендә чәй әзерләп  йөргән Саимә, улы белән килененең сүзләренә елмаеп колак салган җиреннән, үз-үзенә: “Алла боерса... Алла боерса диегез, балалар”, - дип кат-кат пышылдады. Сүзен түр яктагылар ишетмәде. Саимә, юкарып һәм кыскарып калган толым очын бер үрә, бер сүтә, алар янына чыкты.   

 

***

- Без рәтли торганга охшамаган. – Әйтерсең, сүз имгәнеп килгән яшь хатын турында түгел, тәгәрмәче тишелгән йә булмаса ишеге каерылган “Запорожец” машинасы турында бара – баш врач үз артыннан ияргән Нургаянга җилкә аша гына шундый кәлимәләр ыргытты. – Умырткалыкта җитди повреждениелар. Казанга күчерәбез, иртәгә вертолет була.

Ике көн буе палатада ятып, Зәйтүнәсенә юньле-рәтле диагноз куелмагач,  Нургаян тәмам пошаманга төшкән иде. Витамин дип, сәдәф биргән булдылар, авыртуны баса торган укол кададылар, система куеп маташтылар – селкенә алмый яткан хатынның хәле аз гына да яхшырмады.

Стена буяулары кубып, идән сайгаклары шыгырдап торган больница коридоры көндез дә әллә нинди шом белән өретелә, төнен исә, янәшәдә кизү өстәлендә пыскып янган лампа яктысында, бөтенләй котсыз булып күренә. Нургаян бүген дә төнен Зәйтүнә яткан палата төбендәге урындыкта үткәрә иде. Кичә дә йокы күрмәү үзенекен итте: керфекләрне кургаш авырлыгы басып, изрәп киткәч, ирнең башы бер якка янтаеп төште. Йокы ястык теләмәс диләр шул, шушы уңайсыз халәттә бераз черем иткәч, кулларына кемдер кагылудан  Нургаян ипләп кенә башын күтәрде. Рәтләп айнымаган килеш, “Зәйтүнә!” дигән татлы уйдан ирен читенә елмаю йөгерде. Шул минутта ук, коты очып, күзен ачты.

- Жәлләп уяттым, бигрәк җайсыз утырасың. – Кизүдә утыручы шәфкать туташы икән. Шактый өлкән яшьтә күренә, пенсиядә килеш эшләп йөрүеме. Тәбәнәк кенә буйлы, ябык гәүдәле, күзлеген ак косынкасы өстенә күтәреп куйган хатын коридорның теге башына кулы белән изәп күрсәтте. – Бар, санитаркалар бүлмәсендә йоклап ал, улым. Кеше-кара йөри башлаганчы үзем эндәшермен.

- Ә-ә... – Нургаян кулы белән йөзен сыпырды, күзләрен угалады. – Рәхмәт. Мин шушында гына...

- Синең дә аяктан егыласың киләмени? Көчеңне сакла, әле бик кирәк булыр. – Күпне күргән хатын нидер белә идеме, сизенә идеме – авыр сулап куйды. Аның шул ымын тотып алган Нургаянның йокысы мизгел эчендә югалды.

- Зәйтүнә турында... Анык кына әйтүче юк... – Ирнең өмет тулы карашы үз өстәленә таба атлаган ак халатлы хатынның аркасына укталды. Шәфкать туташы тиз генә эндәшмәде. Урындыгын алып утырды, алдында яткан зур дәфтәрне ачып, кайсыдыр битенә каләм белән нидер төртеп куйды, өстәл тартмасын тартып, бүлем-бүлем тутырылган дару сәдәфләрен барлагандай итте. Шуннан соң гына, күзлеген киеп, Нургаянга борылды.

- Казанга озатуларына сөен, энем. Район бүлнисендә, ни дисәң дә сукыр эчәктән ары китәлгәнебез юк. Монда җаваплылыкны үз өсләренә алырга тормаслар... Башкалада карарлар, белерләр, врачлар да, аппаратлар да җитәрлек.

- Озак яткырырлар микән?

Нургаян хатынын уйлап та, өйдә калган әнисе белән улы өчен борчылып та, сөрелеп бетмәгән басуны исенә төшереп тә беркатлы гына шулай дип сорады. Казан, ни дисәң дә, бакча артында гына түгел, Зәйтүнәсенә атналап-атналап ятарга туры килсә, көнендә генә урап килермен димә...

Хатын кызганулы карашын Нургаянга күрсәтмәде, шуны яшерер өчен, янә өстәленә иелеп, нидер эзләгәндәй кыланды.

- Кем белә инде, энем, кем белә... Тиз булмас инде ул. Байтак озак булыр. Тегенди-мондый җир генә түгел  бит, умырткалыгына, биленә килеп төшкән. Алла сабырлык бирсен, хатыныңа да, сиңа да җиңел булмас, энем...

Зур уку йортларында укып врач булмаса да, саллы тормыш тәҗрибәсенә ия шәфкать туташы гомер юлында бу икәүне ни көткәнен ачык чамалый иде. Нургаян исә ул әйткән “озак”ның чыннан да озакка, бик озакка сузыласын кайлардан белсен...

 

***

- Ашыйсым килми. – Зәйтүнә күзләрен йомды.

Аш кашыгы белән аңа ботка ашатырга җыенган Нургаян берни дәшми сабыр гына көтеп торды. Хатыны күзен ачкач, үҗәтләнеп, кашыкны аның авызына китерде.

- Фигура саклау турында уйлар чак түгел. – Юри шаяртты ир, үзенең күз яшьләрен эчкә йотып шаяртты. Аз гына да кыймылдый алмый как ятакта яткан хатынын кызганып, аның сызлануларын үз йөрәге аша үткәреп, Нургаянның йөрәге елый иде. Шул халәтен ничек тә яшерергә, сиздермәскә кирәк иде – ир, җай чыккан саен, сүзне шаяруга борырга теләде. – Син нәрсә, әнисе, авылга кайтканда, күбәләк авырлыгына калып, мине оятка калдырыр идеңме? Ашатмаган, кысмыр диярләр, кеше көләр миннән... Яле, ач авызыңны. Син пешергән кебек булмаса да, Казан боткасы да хәтәр тәмле, мин әле аңа үзем май да өстәдем. Менә шулай. Яле, тагын бер кашык. Тагын, тагын...

- За маму, за папу... – Почмак караватта яткан Люба бу палатага Зәйтүнәне урнаштырганчы, татарча бер кәлимә сүз белми-аңламый иде, тормыш өйрәтә икән, ярыйсы гына төшенә башлады үзе. Менә хәзер дә, Нургаянның, сабый баланы ашаткандай, хатынын кашыклап ашатуын карап ятты-ятты да, түзмичә сүзгә кушылды. – Мине дә сеңлем шулай ашатты баштагы мәлләрдә. Ир курыкты, термос белән алып килгән ашын калдырды да чыгып тайды. У тебя, Зайтуна, муж не такой, как у меня. Он у тебя золотой. Ешь, если не за себя, то за мужа...

Любаның хәле яхшырак, үзе тотып ашый ала. Балконда кер элгәндә, дүртенче каттан егылып төшкән дә, умырткалыгын сындырган. Тулы иренле, керфекләре курчакныкы шикелле өскә кайтарылып торган зур зәңгәр күзле, кырык яшьләрдәге бу хатынның матурлыгы да, вакыт-вакыт усаллыгы, төртмәлеге дә җитәрлек. Нургаянның, дүртенче пациент шикелле,  көне-төне палатада булуын Люба башта мыгырданыбрак кабул итте. Янәсе, ничек инде, хатын-кызлар яткан палатада... Тик биредә һәркемнең үз хәле хәл иде, Нургаянның җенесе тиз онытылды. Өченчеләре, Рәзифә дигәне – авыл хатыны, сыерына печән төшергәндә, лапас түбәсеннән егылган, муенын имгәткән. Муенчак кигән килеш, ул да караватка кадакланып ята, торырга рөхсәт итмиләр әле. Аны, ичмаса, төзәлер, оныкларыңның туенда тыпырдап биисең әле, дип юаталар.  Палатадагы өч хатын, тышкы дөнья яктысын алама пәрдәле тәрәзә аша читтән генә, почмаклардан гына күзәтеп яталар. Һәрберсе бүген булмаса иртәгә аякка басачагына өмет итә, шул өмет булмаса, алар өчен тормыш күптән туктаган булыр иде. Җан түренә караңгы уйлар үрмәләргә итсә, өмет уты ул уйларның юлына аркылы төшә. Өмет яшәтә, өмет иртәгә кояш чыгачак, иртәгә таң атачак, иртәгә якты булачак дип искәртә. Бер-берсенә ялганган “иртәгә”ләр айга сузылырмы, елгамы? Тәкъдир китабына кемнәргә ни язылган, нинди сынаулар әзерләнгән – мәңгелек каршында тузан бөртегенә генә тиң адәм баласына боларны белү мөмкин түгел шул...

Авырулар янына туган-тумача килә тора. Күчтәнәчләрен калдыралар, хәл-әхвәл белешеп бераз утыралар да, үз дөньяларын искә төшереп, кайтырга ашыгалар. Ә Нургаян кала. Инде менә ничәнче көннәр, атналар, ул хатыны янында. Люба белән Рәзифә дә аңа инде тәмам ияләшеп бетте, сөйләшергә дә, шаяртырга да көч табалар. Нургаянның, тегеннән-моннан урындыклар ташып, көн саен Зәйтүнәсе янында кунуыннан да мәзәк ясарга күп сорамыйлар, үртиләр, елмаялар. Төннәрен исә, бер-берсенә сиздермәскә тырышып, больницаның сизрәп беткән юрганы белән йөзләрен каплыйлар да, әкрен генә елыйлар.

Зәйтүнә дүрт-биш кашык ботканы мәҗбүриләп йоткач, бүтән кирәкми дип, керфекләрен түбән төшерде. Больницаның тозсыз солы боткасы күңелен болгаткандай булды, шулай да, иренең күңелен төшермәс өчен:

- Тәмле шул. Җитте, тамагым туйды, Нургаян, - диде ул, күз карашы белән генә рәхмәт әйтеп.

- Туярга, әле чәй эчмәдең бит. Кара, кибеттән нәрсә табып кайттым? – Нургаян тумбочка читеннән нәзек борынлы кечкенә чәйнек күтәреп күрсәтте. – Суны шулай да банкада кипәтелник белән кайнаттым әле, моңа ышаныч юк, ярылып китсә... Хәз-зер, бушатабыз да...

Бераздан палата эченә болын исе, урман исе таралды. Тәрәзә буендагы караватта яткан Рәзифә дә түзмәде:

- Җен белән бер икәнсең, үскәнем. Мәтрүшкә кайнаткансың түгелме? – диде Нургаянга таба борылып. – Кайлардан таптың аны?

- Казанда юк әйбер юк икән бит, Рәзифә апа, мәтрүшкә генә түгел, лимонга тиклем таптым әле мин монда. – Нургаян кояш кебек сап-сары лимонны кулында әйләндергәләде. – Шәһәрнең хлорлы суын тәмләтеп җибәрмәсме. Хәзер, барыгызны да сыйлыйм...

Аларны тыңлап яткан Люба:

- Не поняла, матрешка – это душица чтоли, душицей же пахнет, - диде аптыраулы тавыш белән.

Нургаян бераз башын кашып торды, аннан:

- Душитсамы, түгелме, анысын белмим, тетя Люба, матрушка  - Казанда да матрушкадыр инде ул, - диде аптыраган үрдәк арты белән күлгә чума дигәндәй, белгәненчә ярып салып.

Зәйтүнәнең әрнүдән генә торган күзләренә, каны качкан иреннәренә, очлаеп калган иягенә сизелер-сизелмәс кенә елмаю йөгерде. Ул, иренә теләктәшлек күрсәтеп, әйе дигәндәй, керфек какты.

Зәйтүнәгә яткан килеш чынаяктан су эчү дә җайсыз булгач, Нургаян менә шушындый нечкә борынлы чәйнек эзләп йөргән иде. Аннан эчү уңайлырак булыр шикелле иде, тик беренче коймак төерле була – кош баласын туендыргандай, чәй эчерәм дигәндә, мәтрүшкәле чәй Зәйтүнәнең битенә, муенына агып төште.

- Әбекәй гел теләп утыра иде, кеше кулларына калдырма, ди торган иде, мәрхүмә... -  Зәйтүнә бу юлы кызганыч елмайды. – Интекмә,  Нургаян. Эчәсем дә килми.

- Тәмле чагында эчми ди. Син ярата дип, мәтрүшкә, лимон эзләп, Казан базарын аркылы-торкылы әйләндем. – Ире, кечкенә сөлге белән хатынының битен сөртеп, чәйнек борынын янә аның авызына китерде. – Яле, ипләбрәк салсам, түгелми дә, как наять* кенә була,  әнисе...

 

*как наять – диалект., таман гына, нәкъ кирәгенчә генә дигән мәгънәдә

 

***

 

Больницаның тынга каплана торган һавасы тәмам туйдырды инде, тар, каты караватта аунап яту турында әйтәсе дә юк. Тик врачлардан гына һаман бер дә өметле сүз ишетелми шул, тегеләй тикшерәләр, болай тикшерәләр, бирмәгән дарулары, кадамаган уколлары калмагандыр – билдән аста бернинди җан әсәре сизелми, аяклары да төптән киселгән диярсең, тәүбә, тәүбә.... Район больницасында ике көн яткан арада да малаен уйлап үзәге өзелгән Зәйтүнәгә Казанга күчерүләре җәза өстенә җәза кебек булды. Операция өстәлендә үткән җиде сәгатьне чамаламаса да, наркоздан айнып күзен ачкан мәлендә, хатынның күкрәге тулы татлы өмет иде: барысы да артта калгандыр, аякларына җан иңгәндер, табибларның алтын кулы төзәтәсен төзәткәндер...  Бүген булмаса иртәгә аякка басармын дип өметләнә торгач, ай артына айлар ялганды. Ярый әле Нургаяны янәшәдә, һич ялгыз калдырганы юк. Баштарак аннан уңайсызланып иза чикте Зәйтүнә, кыенсынудан янды, пеште, шабыр тиргә батты. Үз ирең булса да, бар булмышыңны аның кулына калдыру, ирнең юеш чүпрәкләр күтәреп палатадан чыгып китүләрен күреп тору һич кенә дә җиңел түгел иде.

- Берәрсен яллыйк, Нургаян, син авылга кайт, әнкәйгә берүзенә авырдыр, - дип тә карады Зәйтүнә.

Юк, ирнең үз киресе кире иде:

- Әйтмә дә, сөйләмә дә. Чит кешегә каратырга ни, син мине кем дип беләсең! – диде ул башка бу хакта сөйләшмәслек итеп. – Врач та шулай дигән була, сиделка яллагыз, ди. Тапкан сүз...

Зәйтүнәне дәвалаучы Клара Денисовнаны Нургаян башта, авыл гадәте буенча, өнәмичәрәк кабул итте. Бераз тәкәббер дә, усал да, кирәгеннән артык кырыс та тоелды ул аңа. Табиб янына утырып, өеп-өеп сораулар бирәсе, барысын җентекләп сорашасы, Зәйтүнәсен тизрәк аякка бастыру өчен кайдан нәрсә табып булуы турында төпченәсе килә – юк инде, ул фикерләрне татарча уйлап, аны күңелдә русчага әйләндереп, вата-җимерә чыгарып салганыңны иркенләп тыңлап тора дисеңме. Күзлек пыяласы аша кадалып дигәндәй бер карап ала да:

- Умыртка баганасына җитди зыян килгән дидем, компрессионный перелом – миннән ни таләп итәсез? Аңлыйсыздыр, уен нәрсә түгел! – ди сораган саен бер үк җавапны тәкрарлап.

Нургаянның да үҗәтлеге җитәрлек, китеп барырга ашыккан табибның юлына аркылы төшеп,  үзенекен кабатлый:

- Аякка басармы? Йөрерме?

Әлегә тиклем анык кына җавап бирмичә, һәрчак “көтәбез, өметләнәбез” диюче табиб, ниһаять, дүртенче айга чыккач, җанга  җылы бирерлек сүзе белән шатландырды.

- Әллә ничә тапкыр әйттем: хатыныгызның имгәнүе бик җитди, шулай да иртәме-соңмы таяк белән булса да йөрер дип уйлыйм, - диде ул, үз кабинетына килеп кергән Нургаянның чираттагы сорашуына җавап итеп. – Кстати, без аның арка миеннән пункция алырга җыенабыз, риза дип, документларга кул куюыгыз кирәк булачак.

Бу минутта, Зәйтүнәсе тиздән аякка басачак, дип торганда, Нургаян үз башын кисәргә дигән кәгазьгә дә кул куярга риза иде. Нәрсә ул пункция, нигә, ни рәвешле алалар – күңелендә бөреләнгән бу сорауларны яңаданга калдырып, ир сөенә-сөенә башын селкеде.

Алар монда килеп эләккәндә, табигатьтә җәй ахыры хакимлек итә иде. Гомернең үтүен җырда гына аккан суга тиңләмиләр икән лә: больницада һәр көн, һәр сәгать тышаулап куелган ат шикелле тоелса да, монда да үтә гомер, алай да үтә, болай да... Кара инде, кыш җиткәнен күргәч, күңел ышанмый. Тышта шулкадәр аклык, матурлык, ә монда, шом белән өртелгән стеналар арасында, түшәменә кояш элеп куйсаң да яктырмас палаталар, коридорлар, кабинетлар. Шулай да “таяк белән булса да йөрер” дигән хәбәрдән бөтен больница эченә нур кереп тулгандай булды.

Нургаян күтәренке күңел белән палатага кергәндә, Зәйтүнәсе, башын стенага борып, мышык-мышык елап ята иде.

-  Әнисе, сызланасыңмы әллә? – Нургаян, юа-юа уңып, сизрәп беткән простыняны читкә этте дә, хатынының аяк очына утырды, юеш битенә кагылып, күз яшьләрен сөртте. Тәне авыртмасын, чиләнмәсен өчен, Зәйтүнәне йөзтүбән борып яткыра Нургаян, хәзер хет анысын рөхсәт итәләр. Хатыны, арып китсә, керфек кенә кагып ала – ире, аны шунда ук аңлап, тагын уңайлап куя.

Зәйтүнә, соңгы айларда инде гадәтенә кергәнчә, яшь аралаш елмайды, башын бу якка борды. Тәүге тапкыр күргәндәй, бик озаклап иренең йөзенә карап торды. Нургаян бөтенләй тартылып, ябыгып китте, каракучкыл йөзендә ике күзе генә утырып калгандай. Шулай инде, такы-токы ашап, айлар буе дүрт урындык өстендә йоклап, тәненә ит кунуны көтәсеме... Ә менә күзләрендәге җылылык шул килеш, кыз белән егет булып йөргәндә ничек өзелеп-томырылып караса, әле дә шулай, аз гына да кимемәгән. Люба белән Рәзифә дә, торган саен аның сабырлыгына, кайгыртучанлыгына шаккатып:

- Дөньяның бер бәхетлесе икән син, Зәйтүнә. Кешенең ире түгел, туганы да түзми, болай итеп карамый авыруны, - диләр.

И, никадәр бәхетле икәнеңне аңлау өчен шушындый сират күперләре кичү кирәк микәнни соң...

Наилен уйлап йөрәге телгәләнә яшь ананың. Инде менә дүртенче ай китте – сабыеның бит очларын чокырайтып, челтерәп көлгәнен ишеткәне, кулларына алып дуылдатып сөйгәне, аяк бармакларына тиклем үбә-үбә иркәләгәне юк. Баштагы мәлдә күкрәкләренә сөт төшеп изаланган иде, нарасыен кочагына сыендырып имезә алмагач, сөт тә бетте, күкрәкләре корышып калгандай булды. Улын сагынудан, аны юксынудан кар өстеннән яланаяк чыгып чабар иде дә соң. Юк бит, юк, инде кайчаннан бирле аякларының барлыгын да тоя алганы юк. Авылда да кыш бит инде, Казанга гына ашыгып килүе түгелдер. Каенанасы берүзе тилмерәдер инде: балага күз-колак булырга кирәк, сыер әле ташланмаган ди Нургаян – иртә-кич аны саварга, бозауны карарга, сәндерәдән печәнен төшерергә, тиресен чыгарырга, карын көрәргә кирәк. Тавык чүпләп бетермәс эшләр диген. Зәйтүнәнең әнкәсе дә булыша булышуын, ике кодагый, ике ялгыз хатын ничек тә дөнья көтәргә тырышалар. Ә менә Зәйтүнә әле дә булса кадаклангандай ята. Кайчан аякка басар – белсә, бер Алла беләдер. Нургаянны да авылга кайтырга күндерә торган түгел, ерак араны бер итеп, хәл белеп, ике-өч тапкыр урап килде дә, янә хатынының җан сакчысына әйләнде. Югыйсә, Зәйтүнәнең әнисе, Халисәттәй, беренче тапкыр хәл белергә килгәч, киявенә елардай булып ялынды:

- Кызым янында калыйм, син ир-ат, хатын-кызның төрле чагы бар, миңа җайлырак бит, - диде. – Кайт, дөньяңны көт, колхозда да сүзе булыр, - дип тә карады.

- Янымда Зәйтүнә булмаганда миңа колхозы да, дөньясы да кирәкми, әби, - диде Нургаян, кырт кисеп. – Хатынымны үзем карыйм!

Менә хәзер, янына килеп утыргач, Зәйтүнә газаплы йөз белән иренә озаграк төбәлеп торды бугай, Нургаян борчылып сорап куйды:

- Әнисе дим, әллә врачка эндәшимме?

- Кирәкми. Наилемне сагындым. – Хатын простыня почмагын бөтәрләп яшен  сөртте. – Үсеп беткәндер инде, теле дә ачылып беткәндер. И Ходаем, кайчаннар кайтып күрермен... – Ул янә мышык-мышык еларга тотынды.

Нургаян узган кайтуында әллә баланы да Казанга алып килергә микән дип талпынган иде. Белә ич ул, хатыны әйтмәсә дә бик яхшы күреп тора: улын уйлап, җаны мең телемгә теленә бит җанкаеның. Янына алып килсәң, күңеле күтәрелеп китәр иде дә соң. Шулай да барысын да бизмәнгә салып, аек акыл белән уйлагач, фикереннән кире кайтты. Юлы юлмы, йөк машинасында кечкенә бала белән дүрт йөз чакрымны узу аңа манный боткасы ашату түгел. Машина дигәнең батып яки ватылып  калса, баланы харап итүең бар... Болай, әбисе янында булгач, җаны тыныч ичмаса.

- Зәйтүнәкәем, Наилнең аның асты коры, тамагы тук, аның өчен борчыласы юк. Әле монда ни бит... Бая врач ни дип сөендерде: таякка таянып булса да йөрер, диде, ишетәсеңме, әнисе? Түз инде, җаныкаем, тагыннар түз инде бераз.

- Һай, Нургаян, андый көннәр дә булыр микән...

  

***

  Любаның бу арада бер генә дә кәефе юк, башкаларга сүз катмый, иртән янына килгән апасы белән чыш-пыш, кирле-мырлы гына сүз алышты да, “арыдым, йоклыйм” дип, тизрәк чыгарып җибәрү ягын карады. Моңарчы атнага бер-ике күренеп киткән ире бу араларда бөтенләй күзгә-башка чалынмады, шуңа борчылуымы, әллә врачлар өметен җуярлык берәр сүз әйткәнме – Рәзифә сорашып-сорашып караса да, авызы йозакка бикләнгән диярсең – рәтле җавап алалмады.

Хатыннар палатада үзләре генә иделәр. Нургаян көн уртасында кибеткә дип китте – иртәнчәк Зәйтүнәнең, нәрсәгәдер бәйләп, үзе яраткан мендәр кәнфит турында сүз кузгатуы булды, шуны эзләргә чыгып та чапты.

Адәм баласы барысына да күнегә икән. Беренче көннәрдә котсызның котсызы булып тоелган шушы палата да, аның акшары купкан биек түшәме дә, калшаеп беткән тумбочкалары, яртылаш караңгы зәңгәргә, яртылаш акка буялган стеналары да көннәрдән беркөнне сиздермичә генә үзеңнең  бер өлешеңә әйләнә дә куя. Биредәге тормыш гел үзгәрештә һәм шул ук вакытта бер үзгәрешсез килеш үз түгәрәгендә әйләнә. Җанны әле таш авырлыгы баскандай була, ул авырлык күкрәк читлеген изә, сыта, сулышны буа; шулчак кайдадыр еракта, офык артында өмет чаткысы ялтырап китә дә, әлеге ташны кубарып ата, җан иркенгә чыга, рәхәтләнеп тын ала. Больницаның фәкать үзенеке генә булган исе бар, берничә көн эчендә борын ул искә шулкадәр күнегә, тәрәзәне ачкач ургылып кергән һава кайчагында ят һәм кирәгеннән артык саф булып тоела башлый.

-А-аһ!

Любаның җан ачысы белән сулкылдап җибәрүе Зәйтүнәнең очы-очка ялганмаган уйларын бүлде, ул куркып күзен ачты.

Рәзифәнең йокымсырап яткан мәле иде, ахры, ул да дертләп китте, куркынган тавыш белән:

- Сестра! – дип кычкырды.

- Кирәкми. – Любаның тавышы кирәгеннән артык тыныч иде. – Нигә чакырасың сестраны?

- Син бит... йөрәкне алдың. Ни булды? – Рәзифәнең хәле көннән-көн арулана бара, инде аягына басты, муенчагын, төшеп китмәсен дигән сыман ике кулы белән тота да уклау йоткандай ипләп кенә йөри.

- Все мужики сволочи. – Люба түшәмгә төбәлгән килеш, боз салкыны бөркелгән тавыш белән дәвам итте. – Все, без исключения!

Хатынның тавышындагы салкынлык Зәйтүнәнең эченә йөгергәндәй булды.

Рәзифә дә аптырап Любаның караваты янына килеп басты, нишләргә белмичә, янә үз урынына барып утырды.

- Минеке киткән. – Люба борынын мышкылдатты. – Белгән идем, озакка түзмәс дигән идем. Әмма шулай тиз? Минем өйгә кайтканны да көтмичә? Сволочь!

Кем, кая, нигә киткән – әлеге сорауларга җавап башкаларның башына тиз генә барып җитмәде, ахры, палатада үле тынлык урнашты. Бераздан Зәйтүнә, ишетелер-ишетелмәс тавыш белән:

- Кая киткән? – диде, мәгънәсез сорау бирүен шул мизгелдә үк аңлап.

- Кая, кая... сәламәт сөяркәсе янына... Нигә кирәк аңа гомерлеккә инвалид коляскасына калган хатын.

- Ай Алла... Гомерлеккә дип... Нишләп алай дисең? – Рәзифә тагын кузгалып, Любаның караватына күчеп утырды. – Иреңне әйтәм... Үзең генә гоманлап ятасыңмы? Юньле генә кешегә охшаган кебек иде бит.

Люба мышкылдаудан туктады, истерикага бирелеп, тәнне чемердәтерлек ямьсез көлү белән көләргә тотынды.

-  Юньле? Ха-ха-ха... Мин монда эләккәнче дә сөяркә арты сөяркә алыштырды, шулмы юньле? Паразит! Балаларның чыраен да күрсәтмим мин аңа!.. Иртән апа әйтте. Әйберләрен төяп чыгып китте, диде. Трус! Үзе килеп, минем күзгә карап әйтергә курка, паразит! Ну ничего, ул да күрми калмас... Сәламәт, тупырдап торган хатын кочагында ятасы килгән берәүнең...

Зәйтүнә минут эчендә әле салкын, әле кайнар тиргә батты, хәтта берни сизми, агач кебек яткан аякларын да көзән җыергандай тоелды. Их, авыл башындагы буага йөгереп төш идең дә, салкын суында колач җәеп йөз идең. Тәнгә-җанга таралган менә бу ут бераз булса да сүрелмәс идеме... Инвалид коляскасы ди Люба. Йә Хода, әгәр Зәйтүнәне дә шул язмыш көтсә? Юк, юк, ул беркөн килеп барыбер аякка басачак! Врачлар алдамас, таякка таянып булса да йөрерсең диюләре юатыр сүз генә булмас! Таякка таянып бассамы? Үз аякларына? И-и, ул чагындамы, ул чагында...

- Зайтуна, ты тоже не очень надейся... Не будет так вечно продолжаться... Твой тоже уйдет. Нургаян молодец, конечно, но ул тоже китәчәк. – Люба, хөкем карары укыган судья шикелле, бертөрле, тигез, хиссез, тимер чыңы ишетелгән тавыш белән аңа эндәште. – Иртәме-соңмы, китәчәк, мин әйтте диярсең. Ирләр алар тыштан гына көчле күренә. Алларында аз гына авырлык булса, йә урап узалар, йә сынып төшәләр.

- Юк, юк, Нургаян андый түгел!

Зәйтүнәнең тавышы үз яныннан ерак китмәгәндәй иде, шулай да Люба ишетеп алды. Баягы кебек ямьсез хихылдап куйды. Үз ярасы белән ялгыз каласы килмәү булдымы, Зәйтүнәнең дә ачык ярасына учлап-учлап тоз сибәргә тотынды.

- Ирләр барысы да бер чыбыктан сөрелгән! Нәрсә, синеке генә аерым камырдан әвәләнгән дисеңме? Ладно, бүген ул синең чәчләреңне шампунь белән юа, астыңны алыштыра, пролеженьнәреңә мазь сөртә... И күпмегә кадәр шулай дәвам итәр дисең? Бер ел, ике, өч?  О-о, юк, душечка, сабырлыгы аңа да җитмәячәк. Ул әле япь-яшь, каны кайнап торган егет. Аңа үзе кебек янып торган хатын кирәк булачак. Синең дә, минем дә язмыш бер, коляска көтә безне. Ко-ляс-ка, инвалид арбасы! Кайсы ир үз янында шундый хатынны күрергә теләр? Эндәшмисеңме? Дөрес сүзгә җавап юк.

Рәзифә дә ошатмады Любаның явызларча тантана итеп көлүен, өстендәге чәчәкле халат итәген сыпыра-сыпыра:

- Кит әле, Люба, Зәйтүнәнең йөрәген бозып, теләсә нәрсә сөйләмә! Нургаянны күреп торасың, хатыннан хатынга сикерә торганга охшаганмы? – диде шелтәле тавыш белән.

- Бүген, да, сикерми. Чөнки ул хатыны аякка басар, терелер дип өметләнә. Но, увы...

- Юк, юк! Нургаян андый түгел!

- Хатын-кыз җүләр бит ул, ирен яратам ди, шул ирдән тәнен ерта-умыра бала таба, иренең температурасы утыз җидегә күтәрелсә, алдында бөтерелә. Чөнки ул хатын-кыз! Ул түзә! Чөнки ул... хатын-кыз!– Люба җанны куыра торган салкын тавыш белән палатаны яңгыратты. – Ә ир-ат сына. Түзми. Ул җайлырак юл эзли.

- Юк, юк! Нургаян андый түгел!

Зәйтүнә үзалдына ничәнче кат шул сүзләрне пышылдады, ике күзеннән кайнар яшь тамчылары бәреп чыкты. Сикереп торасы иде дә, сары чәчле бу марҗаны уңлы-суллы яңаклыйсы иде. Кара инде, Нургаян ничәмә ничә айлар Зәйтүнәнең фәрештәсе кебек, аны саклап, яклап утыра. Ә Зәйтүнә иренә аткан ташны күкрәге белән дә каплый алмый, шакшы су кебек агылган сүзләрдән дә аралар җае юк, мәлҗерәп ята менә... Юк, Нургаян андый түгел! Ул башка, ул бөтенләй башка. Ул беркемгә дә охшамаган! Башкаларның сабырлыгы чамалыдыр, әйе, сынып төшүчеләр дә күптер, тик Нургаян андыйлардан түгел! Ул Зәйтүнәсен беркайчан да язмыш кочагына ташлап калдырмас, яратып туялмаган ире, тупырдап үсеп килгән улының әтисе, бердәнбере бит ул! Яшь бит әле алар, бик яшь! Яши генә башладылар бит. Барысы да үзгәрәчәк. Зәйтүнә аякка басачак, әле Нургаянына вәгъдә биргәнчә, аның кебек коңгырт күзле бер-ике кыз, үзенә охшап, күгелҗем күзле тагын берәр малай алып кайтасы бар... Хатынның күзләреннән чишмә кебек яшь түгелде, кайнар тамчылар биттән муенга, муеннан ак җәймәгә тәгәрәп, тап-тап булып җәелде. Әгәр? Әгәр Любаның әйткәннәре рас булып, беркөн Нургаянның да түземе бетсә? Беркөн килеп ул да “җитте, туйдым” дисә? Зәйтүнәнең менә болай кеше күзенә карап, тилмереп ятулары тагын, тагын сузылса? Ул арада иренең юлында чәчрәп торган, Люба әйтмешли, янып торган хатын-кыз очраса? Аның ут-ялкыны Нургаянның йөрәген көйдерә калса?... Куркыныч һәм  коточарлык уйлардан хатынның битенә кисәк кенә сәер кайнарлык китереп бәрде, тәне дерелдәп калтырарга, башы кысылып-кысылып авыртырга тотынды. Кычкырып нидер әйтергә теләде – авызын ачса да, телен селкетә алмады. Рәзифәнең аңа карап торган мәле булдымы – нидер сизенеп, Зәйтүнә янына килеп басты, үрә каткан килеш кенә бераз чүгеп, хатынның йөзенә кагылды.

- Уеннан уймак ди. Кан басымың күтәрелгән түгелме, үскәнкәем? Тыңлама шуны, үз ачуына буылып кына әйтә ул...

Зәйтүнәнең эндәшерлек хәле юк иде. Рәзифә, муенчагын ике кулы белән тотып, ишеккә юнәлде. Бераздан, аның артыннан иренеп кенә атлап, шәфкать туташы килеп керде. Зәйтүнә янына утырып, пошмас кына бер кыяфәт белән кан басымын үлчәде дә, тонометрга күз салуга, берни әйтми, ашыга-ашыга чыгып йөгерде. Күп тә үтмәде, Клара Денисовнаны ияртеп кире керде. Юантык гәүдәле, чәчен җыйнак кына итеп баш артына төйнәп куйган, борын очына кара кысалы күзлеген элгән табибә Зәйтүнәнең кулын күтәреп, пульсын санап торды. Аннан карашын күзлек өстеннән генә йөртеп, палатаны айкап алды:

- Ире кайда?

- Кибеткә китте бугай. Кәнфит дидеме... – Рәзифә борчулы йөз белән тәрәзәгә борылды. Кара инде, кирәк чакта анысы да кайтып керми бит...

- Тик торганнан ни булды? Кан басымын кисәк кенә  болай күтәрергә... – Клара Денисовна Зәйтүнәнең йөзенә иелде. Аннан шәфкать туташына борылып:  - Әлегә валокордин бирегез, бераздан карарбыз.  Бу патология түгел, артык борчылудан, стресстан, мөгаен. Үтәр дип ышанам.

(Дәвамы бар)