ИЛБАШЫ

Шәкерт
Татарстан тирәсендә мәкерле гамәлләр, астыртын эшләр башланды.
Илбашыбыз белән киңәш-табыш итмичә, ракеталарны Татарстаннан
ашыгыч рәвештә алып чыгып киттеләр. Димәк, бу ракеталар башка өлкә,
республикаларга чыгып, Татарстанга төбәп куелачак. Ярый, без беркем белән
дә сугышырга җыенмыйбыз, алсыннар ракеталарын! Ләкин ракеталар өстенә
ике танк дивизиясен Татарстан чикләренә китереп куйдылар бит әле. Ни өчен?
Сәясәтчеләр арасында Татарстан турында өзлексез имеш-мимеш
тараттылар, имештер, Татарстан Казанны саклау өчен су асты көймәсе әзерли
икән, диделәр. Ул вакытта Идел буе хәрби округы белән генерал Макашов
идарә итә, Казанга һөҗүм итәр өчен бөтен нәрсә әзерләнгән иде. Ләкин һөҗүм
булмый калды, шөкер. Ельцин бу ахмаклыкны тыйган булып чыкты.
Кем белә, әлеге гамәлләр, бәлки, Шәймиевне шүрләтер өчен генә дә
кылынгандыр. Ихтимал. Мари Илендәге хәрби уеннардан куркып, бәлки,
Шәймиев Татарстанда референдум уздырмас дип тә уйлаганнардыр. Әмма
алар ялгышты. Инде дә булмагач, Шәймиевне үгетләргә Фикрәт Табиевны
ризалаттылар.
Минтимер Шәймиев Фикрәт Табиевка үзгә-аерым мөнәсәбәттә була килде.
Табиевның да Шәймиевкә мөнәсәбәте бик уңай, йогынтысы да гаять куәтле
иде. Сәнәгать өлкәсендәге эреле-ваклы җитәкчеләр Табиевның күз карашыннан
ук калтырап тора иде. Әмма никадәр генә кырыс булмасын, Фикрәт Табиев эш
майтарган, сүзендә торган шәхесләрне күтәрә белә, аларның күңелен үстерә,
хәтта кайбер ялгышларын да кичерә торган иде. Гайрәтле җитәкчеләрне ул
хөрмәт итә, аларны кирәк чакта мактый, бүләкли иде. Ниндидер күләмдә
Табиев шәхесендә Пётр Беренче, Сталин холкы да чагыла иде. Ул Шәймиевне
эш оештыра белгәне өчен хөрмәт итте. Шәймиевкә исә Табиевның кырыс-
таләпчән җитәкче булуы ошый иде.
Татарстанда узачак референдум турында сөйләшер өчен, Шәймиевне
Мәскәүгә чакыртып алдылар. Дөресрәге, ул чактагы вице-премьер, Дәүләт
хокук идарәсе башлыгы Сергей Шахрай арадашчылыгында Табиев белән
Шәймиевне очраштыру оештырылган иде.
Ахыры. Башы узган санда.
11
Шәймиевне каршы алырга Казан вокзалына Табиев үзе килгән иде. Аны
вокзалда күргәч, Минтимер Шәрипович бераз каушабрак та калды. Ни әйтсәң
дә, Табиев озак еллар Татарстанда олы җитәкче булды, аның Шәймиев алдында
да, Татарстанда да абруе зур иде. Димәк, сөйләшү җитди булырга охшаган.
Чыннан да, Шахрай белән Табиевның максаты ап-ачык иде:
– Шәймиев Татарстанда референдумны уздырмаска тиеш!
Минтимер Шәрипович сабыр гына әйтеп куйды:
– Референдум игълан ителде бит инде! – диде.
– А ты отмени! – диде Табиев. – Всё же в твоих руках!
– Ә демократия, Фикрәт Әхмәтҗанович? Халык белән керделе-чыктылы
уйнарга ярамый.
Тарткалаш озакка сузылды, Шахрай да, Табиев та Мәскәү Кремле сүзен
сөйли һәм алар шулай сөйләргә мәҗбүр дә иде. Шәймиев яхшы аңлады:
болар референдумнан курыкмый, ә Татарстанның Россиядән бөтенләй
аерылып чыгуыннан шүрли. Гәрчә көн тәртибенә андый катгый мәсьәлә
куелмаса да. Татарстан бары тик союздаш республика хокукларына гына
дәгъва итә. Россиядә яшәүче бөтен халыкларның тигез хокуклылыгын яклый.
Чын федерация идеясен алга сөрә. Яңа Огарёво җыены да шул тарафка
юнәлтелгән иде бит югыйсә. Кайбер җитәкчеләр, автономиялеләргә әйтмичә
генә, Союз килешүеннән соң алар белән ни кылырга дип фикер алышкан,
ягъни автономиялеләр элеккеге шартларда калачак булып чыга. Менә ни өчен
Татарстанда референдум уздыру бик кирәк, хәтта мәҗбүри иде!
Ихтимал, Шахрайның бар теләге, Табиевның абруена аркаланып,
Шәймиевне референдум үткәрүдән ваз кичтереп, җитәкләшеп, Борис Ельцин
янына кереп, зур җиңүне бәйрәм итү булгандыр. Алар алмаш-тилмәш, гел бер
сүзне кабатлап, Шәймиевне нык үгетләде. Әмма Минтимер Шәрипович каты
торды, аның бу мәсьәләдә хәтта икеләнүләре дә булмады: референдум узарга
тиеш. Соңгы чиктә ул салмак, әмма нык тавыш белән әйтте:
– Нигә сез референдумнан куркасыз? – диде. – Сез бит демократиягә каршы
түгелдер, Конституциягә дә каршы түгелдер, мөгаен?
Шәймиевне күндерүнең мөмкин түгеллеген аңлагач, барысы да тынып
калды. Табиев үзенең элеккеге буйсынарына озак кына текәлеп, гаҗәпсенеп
карап торды: ул каршысында йомшак холыклы, буйсынучан Шәймиев түгел,
нык ихтыярлы, көчле рухлы олы җитәкче торуын аңлады һәм әйтә куйды:
– Упёртым ты стал, Минтимер Шаймиев!
– Мин – сезнең шәкертегез! – диде Шәймиев, аннары Шахрай да аңласын
өчен урысча да өстәп куйды: – Я же ваш ученик, Фикрат Ахметзянович!
Яһүд Гурион белән татар Шәймиев
Журналист Лев Овруцкийга бер сорау:
– Сез Татарстанның беренче Президенты Минтимер Шәрип улы Шәймиев
эшчәнлегенә нинди бәя бирер идегез?
О в р у ц к и й . Татарстанның Беренче Президентының ике тарихи
казанышы бар. Беренчедән, ул Россиядәге федераль революциянең башында
торды. Икенчедән, яһүд милләтенә Бен Гурион ни эшләгән булса, Шәймиев
татарлар өчен шундый ук эшне башкарды: ул татарларга үз милләтен хөрмәт
итү хисен кайтарды. Бу казанышларның берсен дә инкяр итеп булмый... Һәм
шуларга ике зур проектны – Болгар белән Свияжскины өстәр идем. Өстәвенә,
12
үз халкың белән горурлану хисеннән тыш, Шәймиев татарларга карата бөтен
җиһанның, бөтен инсаниятнең хөрмәтен дә кире кайтарды...
Әйе, Илбашыбыз Минтимер Шәймиевнең халыкара сәясәт мәйданында
абруе үскәннән-үсә барды. Әллә соң Минтимернең тууы фәрештәләрнең «амин»
дигән сәгатенә туры килдеме? Гап-гади инженер булып тугыз ай эшләгәч тә,
аны үстерделәр, һич тоткарлыксыз, җәнҗалсыз, кешеләр белән бозылышмыйча,
министр, обком секретаре, Илбашы дәрәҗәсенә кадәр күтәрелүе бер могҗиза
кебек тиз булды. Химаячесез, туган-тумачасыз, башлыклар алдында тәлинкә
тотмыйча, ничек шундый дәрәҗәләргә ирешеп була икән? Шулай ансат кына
күтәрелеп, ансат кына җимерелеп төшкән түрәләрне дә тарих яхшы хәтерли.
Акыллы җитәкче иң шөһрәтле вакытында үзе теләп тәхеттән китәргә тиеш.
Тарихның сабагы юк бит аның. Ә күпләр түрә булып ала да мәңге шунда
утырырмын дип ялгыша.
Минтимер, үзенең аек зиһене белән, бу мәсьәләне бик яхшы аңлый иде.
Шуңа күрә ул үзенә алмаш әзерли килде һәм 2005 елда ук Россия Президенты
алдына, Татарстан Президенты вазифаларыннан азат итүен сорап, мәсьәләне
кабыргасы белән куйган иде. Кайсы шәхеснең үзен тәхеттән алуларын үтенеп
гариза язганы бар? Кайсы шәхеснең үзе теләп хакимияттән баш тартканы бар?
Шул сәбәпле Минтимернең Илбашы булудан үз теләге белән китәргә
теләвенә кайберәүләр ышанмады: уйный, бәясен күтәрә, оригинальничать итә,
диделәр. Уйнау, оригинальничать итү Минтимернең табигатендә, холкында
юк. Аңа табигыйлек хас.
Ул вакытта бөтен республикалар да үз конституцияләрендәге Президент
сайлау турындагы маддәне юкка чыгарды, ә Татарстан ул маддәдән ваз
кичмәде, вакытлыча гына туктатып торды.
Шәймиев, әлеге мәсьәләне хәл итәр өчен, Путин белән күзгә-күз очрашып
сөйләшергә булды. Путин аны бик теләп каршы алды шикелле.
– Владимир Владимирович! – диде Минтимер Шәймиев. – Менә мине
һәрвакыт сайлап куя торганнар иде. Бу мәсьәләдә мин каршылыкларга
очрамадым. Халык мине ничек бар, шулай кабул итә. Мин һәрвакыт үз
республикамда эшләдем һәм Татарстан халкының миңа булган мөнәсәбәте
белән горурланам, ә нигә әле мине хәзер өстән билгеләргә тиешләр? Ни
өчен мин хәзер, халык сайлауларыннан курыкканнар белән беррәттән, өстән
билгеләнергә тиеш?
Путин аны дикъкать белән тыңлады, аннан соң үгетләгәндәй әйтә куйды:
– Минтимер Шәрипович, зинһар, өстән билгеләнергә ризалыгыгыз
турында гариза языгыз, – диде. – Сез безгә бик кирәк, сез Татарстанга кирәк,
үтенеп сорыйм, зинһар, өстән билгеләнергә риза булыгыз. Барыгыз, хәзер
журналистлар каршысына чыгып, Президент үзе үтенде, дип әйтегез һәм
ризалыгыгызны белдерегез...
Татарстан Республикасы Президенты буларак, дүртенче тапкыр Татарстан
халкына һәм Татарстан Конституциясенә тугры булырга ант итте. 2005 елда
Минтимер Шәймиев, Татарстан Президенты буларак, халык тарафыннан сайланып
куелды. Һәм ул Илбашы вазифаларын 2010 елга кадәр тайпылышсыз башкарды.
Чыннан да, Шәймиевнең Президентлыктан китүенә 2010 елда да күпләр
ышанмады: кем инде үз теләге белән властьтан китсен, диделәр.
Минтимер Шәрипович киеренке рәвештә уйланды, мәсьәләнең алдын да,
артын да, ян-якларын да җентекләп тикшерде. Кемгә калдырып китәчәк ул
Илбашының урынын?
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
13
Шөкер, Татарстанда сайлап алырлык шәхесләр бар! Ләкин тәхет тирәсендә
борын-борыннан астыртын эшләр була килде. Астыртын эшләр өскә чыгып,
халыкка ничек тәэсир итәсен дә Шәймиев чамалый иде. Аның идарәдән
ваз кичүе аппаратта көтелмәгән каршылыклар китереп чыгарырга мөмкин.
Ходаем сакласын! Бу үзгәрешне җәмгыять тыныч, табигый кабул итәргә тиеш.
Кандидатлар да үзара дуслык-иптәшлек мохитеннән читкә чыкмаска тиеш.
Аларны психологик яктан да, рәсми мөнәсәбәтләр җәһәтеннән дә әзерләргә
кирәк. Алар бер-берсенә көндәш булмасын иде.
Шәймиевнең Татарстан Президенты урыныннан китәргә ныклы карар кылганына
Русиянең сәясәт мәйданында абруй казанган олы шәхесләр дә ышанмады. Нигә, ни
өчен? Дөреслекне белгәч, алар аптырап калды һәм бу эшне кылмаска, тагын бер
срокка идарәдә калырга үгетли башлады. Үгетләүчеләр арасында Путин, Медведев,
Сурковларның булуы Шәймиевнең бик тә югары абруе турында сөйли иде.
Минтимер Шәриповичның карары нык һәм нигезле иде. Табигый ки, ул
олыгаеп та китте. Ә җитәкчеләрнең уртача яше отыры яшәрүгә таба бара. Үҗәт,
эшне тамырыннан белүче яшьләр килә идарәгә. Аннан соң шактый арылды да.
Чыннан да, Илбашының ничек талчыкканын ике генә кеше белә иде: хатыны
Сәкинә ханым белән Минтимер үзе. Олы-олы мәшәкатьләрдән арынып, гаиләдә
дә ешрак буласы килә иде аның. Тугарылып бер ял итәсе дә килә: сөекле эте
Маһмай белән ауга чыгасы, балыкка йөрисе, туйганчы йөзәсе, болыннарда
ауныйсы, урманнарга барып, чыршы-нарат төпләрендә, Тукай әйтмешли, хәл
җыеп, күккә карап истирахәт кыласы килә иде...
Шулай да Минтимер Шәймиевкә Президент постын калдырып китү җиңел
булгандыр дип уйламыйм. Чөнки халык аңа һәрчак теләктәш булды, үзе дә
гамәленең халыкка, милләткә кирәклеген аңлап, бар тырышлыгын куеп эш
майтарды. Кеше үз эшенең остасы булса, аңа яшәве дә рәхәт, үз эшенең остасын
бер кеше дә ачуланмый, чөнки ул вазифасын төгәл вә сыйфатлы итеп башкара.
Минтимернең бәхете дә шундадыр, мөгаен: аның эшен өстәгеләр дә, халык
та хуплый, ярата иде. Ул – үзенә йөкләнгән эшне сыйфатсыз башкарырга
күнекмәгән шәхес. Бу – аның яшәү мәсләге. Аның иң сөймәгән кешесе – үз
вазифасына туры килмәгән, үз вазифасын дөрес аңламаган, үз вазифасын
әштер-өштер генә, миннән киткәнче, иясенә җиткәнче, дип кенә эшләүче.
Аннары яшьләр дә үкчәгә басып килә, аларга да юл сабарга кирәк. Бәлки, ул
инде моннан ары Илбашы вазифаларын яшьрәк вакытындагы кебек сыйфатлы
итеп башкара да алмас, ни дисәң дә җитмеш өч яшь. Әйтик, эш башында
калган тәкъдирдә, аңарда Рөстәм Миңнехановтагы кебек гайрәт, җитезлек,
эшкә алгысып тору дәрте булырмы?
Президент Дмитрий Медведев Шәймиевкә турыдан-туры әйтте:
– Минтимер Шәрипович! Үзегезнең урынга каласы кешенең исемен
әйтсәгез, Татарстан Президенты шул кеше булачак! Бу бары тик сездән генә
тора! – диде.
Нинди ышаныч, нинди хөрмәт Илбашына!
– Рөстәм Нургали улы Миңнеханов! – диде ул.
Һәм ул хаклы булып чыкты! Илбашының үз сүзе белән әйткәнчә, без бит
суга ыргытылган таш кузгаткан түгәрәк дулкыннарны гына күрәбез, ә су
төбендә энҗе ятканын күрмибез.
Башка кандидатлар белән бүгенге Илбашыбыз Рөстәм Миңнехановның
кулга-кул тотынышып уңышлы эшләве Минтимер Шәймиевнең зиһене төбендә
энҗе ятканы турында сөйләмимени!
И Л Б А Ш Ы
14
Төп сәбәп
Күпкырлы вазифалар башкарыр өчен, Илбашына акыл да, хәйлә дә, үзсүзлелек
тә, кай очракларда килешүчәнлек тә, сәясәтче-дипломат булу да бик кирәк.
Илбашының тормышында шатлыкларга, бәйрәмнәргә караганда бимазалы,
мәшәкатьле чаклар күбрәк буладыр, шиксез. Ил белән идарә итү ул – йокысыз
төннәр, җиде кат кына түгел, кырык кат үлчәүләр, шикләнүләр, хәтта
шомланулар белән тулы. Ил белән идарә итү ул – шахмат уены. Фигураларны
күчерер алдыннан, йөзләгән вариантларны барлап чыгу зарур.
Минтимер Шәймиев үзе дә чын шахматчы. Ул җиңелүгә дә, җиңүгә дә
иммунитетлы кеше. Җиңелсә, кара көймәс, җиңсә, җиңелгән кешенең ачуын китереп,
артыгын шатланмас. Җиңсә дә, җиңелсә дә, ул көндәшенә ихластан рәхмәт әйтер.
Кешеләр тарафыннан, бигрәк тә зыялылар ягыннан, обком секретаре
вазифаларын башкарган чакта да, Илбашы итеп сайлангач та, Шәймиевкә
тәнкыйтьләр, хәтта рәнҗетердәй сүзләр дә күп булды. Бу – табигый хәл.
Аны заманында партия функционеры буларак кына кабул итәләр иде. Халык
мәйданга чыкмаса, эндәшми калса, ул, бәлки, үзеннән алда эшләп киткән
«партбосслар» юлыннан да киткән булыр иде. Әмма тәнкыйтьчеләргә, аңа
каршы чыккан шәхесләргә Шәймиев үпкә-сапка сакламады, гәрчә үзен «татар
җанлы» булмауда гаепләгәннәр аның күңелендә әче юшкын калдырган иде.
Үз халкыңнан җан җәрәхәте алу җәһәннәм газабына тиңдер. Без су төбендәге
энҗене күреп җиткермәгәнбез шул. Ничек инде Минтимер Шәрип улы
Шәймиев, саф татар авылында туып үскән, саф татарча белем алган, татар
китапларын укып рухи баеган кеше, татарга каршы гамәл кылсын ди?
Дөресен әйткәндә, Татарстан АССР төзелгәннән алып (Мулланур Вахитов,
Минтимер Шәймиев, Рөстәм Миңнехановтан кала) безнең үз туфрагыбызда туып
үскән, татар йолаларында тәрбия алган җитәкчеләребез булмады дип әйтерлек.
Һәм бу хәл татарның тарих фәненә, мәдәниятенә тискәре йогынты ясады. Обком
секретарьлары, министрлар сәхнәгә чыгып (хәтта мәгариф, мәдәният министрлары),
радио-телевидениедән ана телендә сөйләргә курка, ояла яки татарча бөтенләй белми
иде. Ә инде башлыклар да ана телен инкяр иткәч, бүтәннәр нишләсен?
Болар барысы да – Минтимер Шәймиевнең күз алдында булган хәлләр.
Аның зиһенендә бу мәсьәләләр үз кардиограммасын сыза килде.
...Бервакыт Илбашыбыз Санкт-Петербург шәһәрендә яшәүче татарлар белән
очрашкан иде. Сөйләшү арасында олы яшьтәге бер татар кешесе латин язуына
күчү турында аңа сорау бирде. Күрәсең, ул балачагында латин имлясындагы
дәреслекләрдән белем алгандыр.
– Минтимер Шәрипович, миңа инде үләр вакыт җиткән, без кайчан
латиницаны куллана башларбыз икән? – дигән иде ул.
Шәймиев әлеге сораудан югалып калды кебек. Ничек җавап бирергә бу зыялы
агайга? Күчәргә ярамый, дисә, ул сорау биргән агайның кәефен кырыр иде.
Әлбәттә, Илбашы латин язуының ана телебезгә иң ярашлы икәнен дә бик
яхшы аңлый. Анда барысы да кулай, сүзләрне дөрес әйтер өчен, ана телебезнең
гүзәллеген күрсәтер өчен бөтен тамгалар да тулы. Бу турыда бәхәснең булуы
мөмкин түгел. Әмма Илбашы буларак ни әйтсен? Чынлыкта ул латиницаны
кабул итәргә риза түгел иде. Гәрчә зыялылар, тел галимнәре латиницага күчәр
өчен бик каты әзерләнә, уртак алфавитны камилләштерә, җыелышлар уздыра.
Барысы да «Яңалиф» латиницасын яклый. Хәтта Илбашының үз киңәшчеләре
дә латиница ягында иде.
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
15
Ярый, хуш, без латиницаны Татарстанда кабул да иттек, ди. Ә читтәге
татарлар нишләр? Анда бит мәгариф системасы тулаем Россия кануннарына
буйсына. Татарларның күпләп яшәгән урыны Россия бит. Федераль мәркәз
латиницага каршы төшәчәк, бер генә губернатор да татарларның язуын
латиницага күчерүгә кул куймаячак. Татарстан латин язуын кабул итсә,
татарлар бер-берсеннән аерылачак, бүлгәләнеп бетәчәк. Татарстан читтә
яшәүче миллионлаган татарлардан үзен аерып куячак. Илбашына латиница
бик тә ошый, әмма сыкрап-сызланып булса да, ул бу эшкә кул куймаячак.
Болай да татарларны бүлгәләү эше шактый актив алып барыла: мишәрләргә,
керәшеннәргә, типтәрләргә, нугайларга, болгарларга, тагын әллә кемнәргә
аерылырга котыртучылар бар. Хәзер инде «латиница» мәсьәләсе калкып чыкты.
Бу да болгатучыларның тегермәненә су коя. Юк! Аеры-чөере килеп бетмәс
өчен, латин язуы көн тәртибендә тормаска тиеш.
Ул шулай булып чыкты да: Мәскәү татарларга латин әлифбасын куллануны
тыйды. Тыюның сылтавы – имеш, татарлар латиницаны кабул итсә, бу гамәл
Россиянең бердәмлегенә зыян салачак икән.
Мантыйкый фикер йөртсәк, әлеге сылтау ишелә дә төшә. Россия составында
яшәүче татарлар мең елдан артык гарәп имлясын кулланган, гарәп хәрефләре
аркасында Россия таркалмаган-җимерелмәгән, көчәя генә барган. Татарлар совет
чорында латиницага күчкән, татарлар латиница куллана башлады дип, СССР
да таркалмаган, киресенчә, ныгый гына барган. Кыскасы, татарларга кабат
латиницаны кулланудан тыйган фәрманның сылтавы нигезсез, мантыйксыз
иде. Татар язучыларына нинди имля белән язарга кирәклеген Мәскәү түгел, ә
Татарстан җитәкчесе белән татарлар үзләре хәл итәргә тиеш иде...
Оптимальләштерү шартларында Татарстаннан читтәге төбәкләрдә татар
мәктәпләрен саклап калу да – бик кыен-катлаулы мәсьәлә. Ярый әле, Татарстан
татар авылларындагы мәктәпләрдә ана телен укытуны, нигездә, саклап кала
алды. Аз балалы мәктәптә бер укытучы дүрт сыйныфка дәрес бирә. Әгәр
дә татар мәктәпләрен саклап каласыбыз, ана телен коткарасыбыз килсә,
оптимальләштерү белән мавыкмаска кирәк!
Күп кенә регионнар белән чагыштырганда, Татарстан укучылары рус теле
буенча БДИны чагыштырмача яхшы тапшырып килә. Шулай да, шатланганчы,
иң элек бу турыда уйланырга кирәк. Татарстан укытучылары балаларны
сыйфатлырак укытамы? Әллә соң Татарстан укучылары башлыракмы? Ай-һай,
кодагый, шигем бар. Димәк ки, аларның имтихан алучылары яхшы... Бәлки,
ана телебезгә караганда рус теленә артык дәресләр бирелүнең нәтиҗәседер бу?
Дөрестән дә Татарстанда рус теленә дәресләр күбрәк бирелә, һәм рус теле
сыйфатлырак укытыла. Юкса әле һаман зарланалар, имеш, рус теленә дәресләр
аз бирелә, диләр. Әлбәттә, ике дәүләт теле дә тигез укытылырга тиеш! Белем
бирү стандартларын әзерләүче федераль хезмәткәрләр бу тигезлекне сакламый.
Шулай итеп мәгариф системасында аксаклык барлыкка килә. Гадәттә, бу
аксаклык татар теле файдасына булмый.
Ә без бит, Татарстанда яшәүче башка милләт балалары да татар телен
белсен, дибез. Бу – конституцион норма. Монда башка юлның булуы мөмкин
түгел. Илбашының әлеге нормадан ваз кичәргә хакы юк. Тел – дәүләтчелекнең
беренче билгесе.
Димәк, безгә телгә өйрәтүнең үтемле ысулларын эзләргә кирәк.
Бу мәсьәләдә журналист Лев Овруцкий бервакыт Минтимер Шәймиевне
шактый кыен хәлгә дә куйган иде.
И Л Б А Ш Ы
16
– Ә кем эзләргә тиеш соң ул ысулларны? – дигән иде ул.
– Без – татарлар! – диде Шәймиев.
– Ә нигә эзләмисез ул ысулларны? – диде Овруцкий. – Миңа калса, сез
эзләргә дә теләмисез кебек. Әгәр кешеләр ул ысулларны табарга тели икән, алар
белгечләрне үз янына туплый. Аның үз алымнары, ысуллары бар. Психологлар,
тарихчылар, социологлар тупланырга тиеш, «түгәрәк өстәл» янында фикер
алышулар, конференцияләр оештырылырга, шул турыда китаплар нәшер
ителергә, мәсьәләне уртага салып, барысы турында да тәфсилле бәхәсләр
кайнап торырга тиеш, халыкка, җәмәгатьчелеккә идеяләр ташларга, бу
эшкә Интернетны җигәргә кирәк... Мин әлегә татар теле өчен җан атучылар
хәрәкәтен сизмим, күрмим.
Шәймиевнең җавабы конкрет түгел иде, чынлыкта аның катгыян җавабы
да юк иде шикелле.
– Шартлар тудырырга тырышабыз, – диде ул. – Ләкин нәтиҗәле хәрәкәт
итәрлек ысулларын әлегә таба алганыбыз юк.
– Сәяси мәсьәлә алга куелган, – диде Овруцкий. – Сез әйттегез: ысулларын
табарга кирәк, дидегез. Ә Фәннәр академиясе кайда? Пиар-агентлык кайда?
Тупас кына әйткәндә, пиар өчен ул сабын сату белән бер. Татар телен сатыгыз!
Сез аларга менә шулай дип әйтергә тиеш идегез. Татар телен һәйбәтләп төрегез
дә сатыгыз!.. Татарстанда тел сагында торучы андый кешеләр юк, әйтик, Олжас
Сөләйманов, Чыңгыз Айтматов кебек...
Шәймиев үзенә хас сабырлык белән журналистка каршы төште:
– Сезнең белән килешә алмыйм. Мин мәсьәләне ул кадәр үк артык
гадиләштермәс идем, монда ансат юллар юк – мәсьәлә комплекслы хәл ителергә
тиеш. Хәтта сез исемнәрен атаган берничә атаклы шәхес тә бу төенне чишә
алмас иде.
– Эш нәрсәдә соң? – диде Овруцкий. – Президентка мөрәҗәгать итегез,
галимнәрне, остазларны җыйсын, җыйсын да аларның алдына мәсьәләне
кабыргасы белән куйсын!
– Мин инде элеккеге Президент, Лев Мирович!..
Овруцкий үзе мәсьәләне кабыргасы белән китереп куйды:
– Турысын әйтик, Минтимер Шәрипович, – диде ул. – Бу бит сез чишәргә
тиешле мәсьәлә иде. Сез бу мәсьәләне үзеннән-үзе хәл ителер дип уйладыгыз,
бәлки, сез иллюзиягә бирелгән булгансыздыр?
– Мин алгарышның башланганын һәм аның дәвам итүен күрдем, – диде
Шәймиев.
– Әйе, беренче елларда алгарыш булды, һәм сез аны шулай үзеннән-үзе
дәвам итәр дип уйладыгыз.
Минтимер Шәймиев беравык сүзсез торды һәм:
– Мин алгарыш үзеннән-үзе дәвам итәр, дип уйламый идем, – диде. – Татар
телен өйрәтү өлкәсендә аерым механизмнар, үзгә ысуллар кирәк. Кабатлап
әйтәм: алар табылачак, һәм ватандашлар татар телен беләчәк. Менә сез бая
гына «ул хәрәкәтне күрмим, сизмим» дидегез... Ә чынлыкта, фикер алышу
мәйданында, идеяләр ташлау, бәхәсләр мәсьәләсендә Интернетта бу процесс
шактый кыза бара. Нигездә, ул бәхәсләр татар телендә бара. Минемчә, бу –
табигый хәл. Кызганыч, электрон ресурсларда татарча фикер алышуларны һәм
галимнәребезнең, социологларыбызның, тарихчыларыбызның, яшьләребезнең
бу тема буенча күтәргән тәкъдимнәрен сез укый алмыйсыз... Ни өчен? Чөнки
сез дәүләт теле булган татар телен белмисез... Бик күп халыклар бер дәүләттә
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
17
яшәгәндә, реаль милли сәясәт һәрвакыт актуаль була килде. Беләсезме,
дәүләтнең бердәмлеге өчен иң куркынычы нәрсә? Әнә шул факторны бәяләп
бетермәү. Реаль милли сәясәт!
Россия җитәкчеләренең, сәясәтчеләренең Илбашыбыз Минтимер
Шәймиевкә булган теләктәшлеге, Татарстан халыкларының да аны хөрмәтләве,
тагын бер срокка Илбашы булып калуын теләүләренә карамастан, ни өчен
Минтимер Шәрип улы үз теләге белән хакимлектән баш тартты? Бу гамәлнең
төп сәбәбе, сере нидә икән?
Моны ул бары үзе генә беләдер. Бүтәннәргә юрарга гына кала.
Россияне тигез хокуклы, чын федератив дәүләт итеп корабыз, дип күпме
көрәшеп тә, өмет-ышанычның акланмавы этәрдеме аны бу адымга? Әллә, чыннан
да, Шәймиевнең олыгаеп баруы, арыганлыгы сәбәпче булдымы? Әллә ул картлык
көнен, чыннан да, гаиләсенең җылы учагы янында каршыларга җыендымы?
Юк шул. Шәймиев учак янына елышмады. Ул дәүләт белән идарә итүне
үзенең шәкерте Рөстәм Миңнехановка тапшырып, яңа вазифага – Дәүләт
Киңәшчесе вазифасына кереште.
Татарстан Президенты кәнәфиен калдырып китү мәсьәләсе хәл ителгәндә,
Дмитрий Медведев киңәше белән, Владислав Сурков Шәймиевкә Мәскәүдә
яхшы эш урыны тәкъдим итте. Ләкин Минтимер Шәрип улы, Сурковка
тәкъдиме өчен рәхмәт әйтеп, аннан катгыян баш тартты. Шәймиевне заманында
СССР мелиорация һәм су хуҗалыгы министры урынбасары итеп тә, тагын
әллә кемнәр сыйфатында да Мәскәүгә чакырып карадылар, әмма ул гел баш
тарта килде.
Шуннан соң Сурков, югары җитәкчелекнең кушуына күрә, тагын тәкъдим
кертте:
– Алайса, сезнең өчен махсус урын – Дәүләт Секретаре вазифасы! – диде.
– Бу вазифаның атамасы артык купшы, артык кычкырып тора, аннан соң
Дәүләт Секретареның кеше күзенә күренми торган мәшәкатьләре дә бик күп...
– диде Шәймиев.
Килештеләр: бу яңа вазифаның атамасы – Дәүләт Киңәшчесе булды.
Юк, ялга китмәде Минтимер Шәймиев, үзенә тагын эш тапты: бу гамәл
дә аның яраткан шөгыленә, бөтен татар халкының, Татарстан халкының
горурлыгына әйләнде. Ул, җиң сызганып, республикабызның йөзек кашына
әйләнәчәк тарихи һәйкәлләрне торгызу эшенә кереште.
Аның җитәкчелегендә тарих, сәнгать, архитектура өлкәсендәге эзләнүләр
һәм ул эзләнүләрнең нәтиҗәсе, Болгар, анда төзелгән Ак мәчет, Казандагы
Кол Шәриф мәчете, Зөя каласы мәңгегә калачак.
Шулай ук бөтендөнья татарларының беренче корылтаен, Казанның 1000
еллыгын үткәрү дә халкыбыз тарихына алтын хәрефләр белән язылды.
Нәрсә булды, Минтимер?
Журналист Лев Овруцкийның
«Минтимер Шәймиев белән
әңгәмәләр» дигән китабыннан
О в р у ц к и й . Ещё две, с Вашего позволения, избирательные загадки –
особенно, когда их ставишь рядом. Голосование за Ельцина в первом туре
президентских выборов 1996 года и голосование за Путина в 2001-м. Получилось
следующее. Ельцин говорит: берите столько суверенитета, сколько сумеете
И Л Б А Ш Ы
18
проглотить. Он подписывает с вами Договор-94. Все в восторге, и Ельцин на
гребне популярности. Но в 96-м Татарстан в первом туре голосует примерно
одинаково и за Ельцина и за Зюганова. С другой стороны, Путин в 2001-м
заявляет, что он против республиканских суверенитетов, он обещает вернуть
всех в правовое поле России, но Татарстан огромным большинством голосует
за Путина. Парадокс?
Ш а й м и е в . Я и сам удивился в 96-м году. Как Президент Татарстана, я
недооценил эти выборы. Считал, что у нас Ельцин «на ура» пройдёт, победит
уверенно. Даже не сомневался, а на следующий день Ельцин мне позвонил:
«Минтимер, что случилось?» – он всегда так ко мне обращался. Я не ожидал.
Чувствовалось, что он был поражён: неужели даже Шаймиев не поддержал?
Мне тяжело было объясняться, но я сказал честно, Ельцин любил прямые
ответы. «Борис Николаевич, я могу объяснить только одно – мы недооценили,
были уверены, что у нас в Татарстане вообще не будет проблем, мы же знаем,
что вы для нас сделали».
О в р у ц к и й . И неблагодарность какая-то получилась. И это не в Вашем
стиле.
Ш а й м и е в . Как угодно называйте. Было стыдно. Что бы он ни сказал, я
бы воспринял. Конечно, мы сделали выводы, во втором туре раскрутились.
О в р у ц к и й . И надавили прилично. Колоссальный был разрыв между
первым и вторым турами. Я смотрел по районам. Татарская деревня в первом
туре проголосовала за Зюганова. А во втором туре она вдруг проголосовала за
Ельцина. И, конечно, все понимали, что это были первые нечестные выборы
России. В 93-м были честные выборы, в 95-м были честные выборы в Думу,
в 96-м – и в этом упрёк демократам – нечестные. Хотя у Карла Ясперса я
встретил прекрасную спорную мысль: иногда надо жертвовать процедурами
демократии – во имя самой демократии.
Ш а й м и е в . Вопрос судьбоносный решался. Или возвращаемся опять
в коммунистический строй, или вперёд... У нас, наверное, был такой
психологический момент. Договор был уже заключён, все в этом плане
успокоились, а на первый план вышли экономические проблемы... Коммунисты
говорили: вас ограбили, зарплаты не платят и так далее. Этот популизм имел
успех в 96-м. Это было моим упущением. Шаймиев недооценил, так будем
говорить. Мы были слишком уверены.
О в р у ц к и й . Ошибка Президента.
Ш а й м и е в . Да. Потом опомнились, и всё встало на место.
О в р у ц к и й . Поработали – две недели было до второго тура.
Ш а й м и е в . Поработали. И многие главы были удивлены, что не было
грубого нажима с моей стороны.
Овруцкий. А теперь пережали, надо бы немножко обратный ход дать.
Ш а й м и е в . Теперь урны прозрачные, камеры наблюдения – голосуйте,
товарищ Овруцкий.
О в р у ц к и й . Я думаю, всё равно чиновники придумают что-нибудь.
Хәмер мәсьәләсе
Минтимер Шәймиевнең өскә күтәрелә баруы коммунистик режимның
гөрләгән чагына, совет властеның иң куәтле дәверенә туры килде. Колхоз-
совхозлар гөрли, нефть миллиардлап кына суыртыла, заводлар корыла, анда-
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
19
санда бөек төзелешләр барлыкка килә. Социалистик илләр белән дуслык
шәп. Ләкин иң гаҗәбе шунда ки: шушы шау-шулы уңышлардан баш әйләнгән
чагында, эчкечелек арта барды илдә. Бер генә бәйрәм дә, бер генә рәсми җыен
да хәмерсез узмый торган иде. Дипломыңны ю, яңа костюм алгансың икән
– аны ю, футбол-хоккей командаң җиңгән икән – аны бәйрәм ит. Балаң туган
икән – атналар буе аның тәпиен ю. Кайгысын да, шатлыгын да хәмергә салып
чайкый иде халык.
Ни гаҗәп, соңгы елларда эчкечелек күзгә күренеп кими башлады, шөкер.
Бигрәк тә яшьләр эчми. Сабан туйларында да сугыштан соңгы чордагы кебек
егылып эчүче, сугышучы юк.
Обкомнар вакытында партия җитәкчелегендә эчми кара! Бөтен кеше аракы
чөмергәндә син генә эчми утырасың икән, димәк, син чирле яки әләкче.
Минтимер Шәймиевнең Минзәләдә «Сельхозтехника» директоры
булып эшләгән чагы иде. Ул чагында Түбән Кама ГЭСы белән Түбән Кама
Нефтехимы корыла башлаган вакыт. Бөтенсоюз төзелешләренең чәчәк аткан
чоры! Ә машиналарга, тракторларга запас частьлар «Сельхозтехника» аша
уза. Минтимер Шәймиев – төбәкара куәтле «Сельхозтехника»ның япь-яшь
яңа директоры, бөтен запас частьлар – аның кулында. Шул ук вакытта яшь
директор да кайбер нәрсәләргә кытлык кичерә: йә торбалар, йә металл әйберләр
җитешми. Сөйләшә-килешә башлыйсың, ахырда эш барыбер шешәгә килеп
төртелә. Шулай кирәктер, күрәсең, дип, Минтимер дә башкалар салган
сукмактан барырга мәҗбүр иде. Шөкер, ул үз вакытында аңлады: бу – аның
юлы түгел. Эчәргә кыстаган саен, яшь җитәкче хәйләли башлады. Шуннан соң
аны мәҗлесләрдә кыстамый башладылар: янәсе, аның фәлән җире авырта, аңа
эчәргә ярамый. Юк, ул үзе тимер кебек нык, әмма хәмердән башкача котылыр
чара юк иде. Бу афәттән котылыр өчен, ул «чирләшкә» булырга да риза иде.
Гөнаһсыз ялган – шулдыр инде ул!
Обкомга эшкә күчкәч тә, Министрлар Советында эшләгәндә дә, барысы
да белә иде: Шәймиевне кыстарга ярамый. Бетте-китте! Үзеңне ничек куясың
бит?!
Аның нәселендә хәмер эчкән кеше булмады.
Ил өстенә килгән сәрхушлек афәтеннән Минтимер әнә шулай котылып
калды. Ә ул афәт күпме булдыклы кешеләрне үзе белән алып китте.
Минтимер, егерме биш яшендә директор булып алгач, Минзәлә
«Сельхозтехника»сында 1962 елда ук «коры закон» кертте. Һәм аның нәтиҗәсе
дә күзгә күренде. Эшче-белгечләрнең хатыннары, рәхмәт әйтергә дип, директор
янына агыла башлады. Иң мөһиме: эчкече ирләр хатыннарына да, бу «коры
закон»ны чыгарган җитәкчегә дә үпкәләмәде. Димәк, ирләр үзләре дә хәмердән
ничек итеп котылырга белми йөргән, кемдер килеп аларны айнытыр дип көтеп
яткан.
Ягулык аппаратын, гидронасос, электр җиһазларын көйләү буенча осталар
сирәк була, «Сельхозтехника»да да аларны санау өчен өч бармак җитә. Бөтен
төбәгенә – шул өч-дүрт мастер. Уникаль белгечлек. Аларны анда чакыралар,
монда чакыралар, машина төзәттерергә чират торалар. Абруй бар, үзләрен
әллә кемгә куючылар да юк түгел, аларга еш кына ялынырга, мәгәрич куярга
кирәк була торган иде. Кайберләре атналар буе эчеп ята, әмма эштән дә куып
булмый, чөнки куллары алтын. Аларны эштән кусаң, ике кулсыз каласың.
Димәк, син дә сәрхушлекне яклаучы булып чыгасың! Сәрхушлекне якларга
түгел, якаларга кирәк! Ә ничек якаларга? Шәймиев ысулы белән!
И Л Б А Ш Ы
20
Андый осталар үзенә күрә өстенлекле катлау иде инде.
Минтимер эчкечеләрне эштән чыгармады, артык кырыс ысуллар да
кулланмады, әмма коллектив сафланды, эштә тәртип урнашты. Хатыннар да,
балалар да бәхетле иде.
Җимерелү
Моннан егерме биш-утыз еллар элек Советлар Союзының таркалачагы,
коммунистик режимның җимереләчәге турында сүз әйткән кешене шундук
зинданга ябып куярлар яки юләрләр йортына олактырырлар иде.
Коммунизмга ихлас ышанган кеше өчен бу җимерелеш – фаҗига. Гомерең
буе парторг, райком секретаре, обком секретаре, комиссар булып, ертыла-
ертыла кычкырып, утны-суларны кичеп, коммунизм идеясе өчен кан коеп,
гөнаһсыз җаннарны кыеп та, бер сәгать эчендә синең хыялың, киләчәккә
өметең юкка чыксын әле! Моннан да олы бәхетсезлекнең булуы мөмкинме?
Карьера өчен генә коммунист булып, коммунизм идеяләренә ышанмыйча
гына партиягә кереп өскә үрләгәннәрнең бу җимерелешкә әллә ни исе китмәде
бугай. Алар партбилетларын тиз генә сандык төбенә яшереп, тагын да шул
төшемле урыннарга кереп оялады.
Үзгәртеп кору (халык арасында бу гамәлне «үзгәртеп кыру» дип тә атыйлар)
үзе дә өстән башланды бит. Барысы да хакимият кулында иде: реформалар
ясаргамы, әллә юкмы?
Карагыз сез, Кытай ничек үсә! Озакламый бу дәүләтнең нинди иҗтимагый
корылышта икәнен дә аера алмабыз, шәт. Кичәге капиталистик илләрне инде
«капиталистик» дип атап та булмый. Бөтен дөнья үзгәрештә. Без «капиталистик»
дип атаган илләрнең иҗтимагый төзелеше отыры «социалистик»ка охшый бара.
Яңартылган Союзны саклап калып була иде әле. Ләкин без ул форсатны
кулдан ычкындырдык, бәс, алга таба вакыйгалар ничек алмашыныр иде икән,
әйтүе кыен. Шулай килеп чыкты ки: СССРның җимерелүе социализмның
һәлак булуына китерде.
Ул вакытта (1991 елда) СССР Конституциясенә үзгәрешләр кертелгән иде.
СССР халык депутатлары корылтае Минтимер Шәймиевнең тәкъдимен кабул
итте. СССР Президенты катнашында Яңа Огарёвода яңа Союз килешүенең
текстын әзерләү өчен көн-төн тырыштылар, һәм Шартнамә нигездә расланды.
Бөтен союздашлар да бу текстны яклап кул куйды, бары тик Украина гына
имза салмады. Кравчук әйтте:
– Минем бу документка кул куярга вәкаләтем юк. Көз көне парламент эшли
башлагач хәл итәрбез! – диде.
Минтимер Шәймиев яңа Союз килешүенә имза салды, ләкин бер шарт
белән.
Килешү нигезендә, әгәр союздаш республика составында автономия бар
икән, иң башта аңа союздаш республика җитәкчесе кул куя, аннары гына,
вертикаль буенча, автономияләр кул куя булып чыга иде. Шәймиев, Татарстан
моның белән риза түгел, Татарстан ул вертикальдә торырга теләми, дип игълан
итте. Татарстан союздашлар белән тигез хокукта горизонталь кул куярга тиеш.
Украина кебек үк, Татарстан да парафлауга әзер түгел иде.
Шәймиев ул вакыттагы Россия Федерациясе Югары Советы Рәисе Ельцин
белән очрашырга тиеш, һәм алар ике якны да канәгатьләндерерлек уртак бер
фикергә килергә бурычлы иде.
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
21
Аннан алда Минтимер Шәрипович Михаил Сергеевич Горбачёв белән
киңәшеп алды.
– 20 августта Татарстан Союз килешүенә кул куячакмы? – дип сорады
Горбачёв.
– Шартыбыз бар, Михаил Сергеевич! – диде Шәймиев. – Әгәр дә Татарстанга
горизонталь буенча кул куярга рөхсәт булса, кул куярбыз.
– Татарстан белән Украина мәсьәләсе һаман кала бирә, – диде Президент.
Ләкин 20 августта гына имза салырга димәгән бит. Соңыннан да кул куеп
була лабаса.
Шәймиев 19 августта Ельцин белән очрашырга тиеш иде.
Союздашлар белән автономиялеләрнең җитәкчеләре, Килешүгә кул куярга
дип, барысы да Мәскәүгә җыелды. 20се көнне кул куелырга тиеш иде.
Нәкъ шуның алдыннан, 19 августта ГКЧП дип аталган фетнә башланды.
Шаукым
Имеш, бу фетнәчеләр – коммунистик режимны торгызырга алынган төркем,
дигән хәбәр тараттылар.
Куркыныч хәбәрләр Казанга да килеп җитте. Татар тарихына кагылган
китапларны, тарихи романнарны, корректуралары әзер булуга карамастан,
бастырудан туктатып, авторларына кайтарып, яшереп куярга куштылар.
Имеш, цензура тагын кире кайта, диделәр. Әдәбият цензурасының җитәкчесе
итеп, имеш, Мансур Хәсәновны куйганнар. Имеш, тиздән кулга алулар да
башланачак икән.
Фетнә оештырган комитетның гомере 18 августтан 21 августкача гына
булды. Өч көнлек гомерендә дә ГКЧП бөтен Советлар Союзын куркытып
өлгерде.
Шуннан соң ил буйлап ГКЧПда катнашканнарны кулга алу, аларга
теләктәшлек белдергәннәрне эзәрлекләү башланды. Бигрәк тә Татарстан
Президенты Шәймиев өстендә кара болытлар куера барды. Имеш, безнең
Илбашы да шушы фетнә яклы булган, дип коткы тараттылар.
Мәйданга җыелып, көннәр, атналар буе «Шәймиев! Шәймиев!» дип,
Илбашыбызны алкышлаган, яклаган меңләгән халык, шушы коткыга
ышанып: «Долой Шаймиева!» – дип кычкыра башлады. Бу – шовинистлар һәм
Татарстанның мөстәкыйльлегенә каршылар тегермәненә су кою иде, билгеле.
Әлеге «долой»га хәтта татар милләтчеләре дә кушылды.
Бу бик шомлы, шаукымлы вазгыять иде. Бер-берсенең бугазына ябышырга
торган ике көчнең берләшүе гарасатка китерергә дә мөмкин иде.
Альфа
Ельцин тагын ашыгыч киңәшмә җыйды. Һәм «Альфа» командиры
Головановка үзенең «бөркетләрен» җыярга кушты. Киңәшмәдә Россия
Президентының яраннары – РСФСР Югары Советы Рәисе Руслан Хасбулатов,
Сергей Шахрай һәм Сергей Филатов утыра иде.
– Почему я вас срочно собрал? Потому что дело срочное и безотлагательное!
Сегодня утром в Казани начнётся сессия народных депутатов Татарстана.
Пора покончить парадом суверенитетов! Шаймиев который раз нас подвёл?
Этот Чингиз-хан – участник ГКЧП, преступного террористического заговора,
И Л Б А Ш Ы
22
который намеревался совершить государственный переворот и взять власть
в свои руки! Никто не должен избежать строгого наказания! Трое из этих
преступников покончили собой, остальные җдут суда, соучастники, пособники
тоже будут строго-настрого наказаны! Твои орлы готовы, Василий Михайлович?
– Так точно, Борис Николаевич! – дип кычкырды Голованов.
– Жду ваших мнений, господа присяжные!
Хасбулатов тамак кырды.
– Говори, Руслан Имранович! – диде Ельцин.
– Привезти Шаймиева, как Пугачёва, в железной клетке! Давно пора с этим
Пугачёвым поговорить тет-а-тет!
Калганнар шаулашып алды.
– Борис Николаевич! – диде Президент администрациясе башлыгы Сергей
Филатов. – Ашыкмаска иде. Как бы не наломать дров. Да, Шаймиев вёл себя
неоднозначно... Надо без «Альфы» поехать в Казань... чего гусей дразнить...
надо поглядеть, что там творится...
Киңәшә торгач, уртак тел таптылар: Сергей Шахрай белән Сергей
Филатовны Казанга юлларга! Карасыннар, баксыннар. Әгәр дә кирәк булса,
Шахрай белән Филатов шундук «Альфа»га хәбәр бирә. «Альфа» аэропортта
хәбәр көтеп утыра, хәбәр килүгә, шундук Казанга оча да, Шәймиевне кулга
алып, Мәскәүгә кайта...
Шахрай белән Филатов Казанга очты.
Мәскәүдәге киңәшмәдә ниләр булганы, чакырылмаган кунакларның
Татарстанга киләсе Казанга да хәбәр ителгән иде.
Табигый ки, Шәймиевнең үзенә дә бу турыда хәбәр килеп ирешкән иде.
Хәлнең бик тә мөшкел икәнен Минтимер яхшы аңлый иде. Ләкин ул
сабырлыгын җуймый, чәбәләнми. Ә эчендә ут яна. Үзе өчен курыкмый ул. Ә
менә Татарстан өчен нык борчыла. Эшләнгән күпме эш әрәмгә китәчәк.
Мәйдандагы халык та чакырылмаган кунакларның сәгать уникедә Казан
аэропортына килеп кунаклаячагын белә иде.
– Минтимер Шәймиевне кулга алырга киләчәкләр! Хасбулатовның хыялы
тормышка ашты! Президентны читлеккә ябып алып китәчәкләр! – дигән сүз
бөтен мәйданга таралды.
Мәйданга утыз меңләп халык җыелган. Мәйдан тирәли БТРлар, эт
җитәкләгән ОМОНчылар, милиционерлар шыплап тутырылган. Яңа хәбәрне
ишеткәч, халык аптырап калды. «Демократ» шовинистлар гына аптырамады:
алар икеләтә куәт белән «Долой Шаймиева!» дип кычкыра һәм, әйтергә кирәк,
татарларның да яртысы «демократлар» белән бергә «долой» кычкыра, яртысы
дәшми. Мәйдан Шәймиевкә каршы котыртылган иде. Эш бик тә хәтәр төс алды.
Шәймиевне алып китсәләр, аның урынына вице-президент калачак, ә
бу Мәскәүгә бик тә кулай булыр иде. Президентсыз калгач, Татарстанны
Россиянең бер губернасы итеп кенә калдырачаклар. Икесе дә Мәскәүгә кулай.
Ә Татарстанга – фаҗига! Ләкин мәйдандагы татарлар моны әлегә аңламый иде.
Шәймиевнең кыен вакытлары күп булды: Казанга танклар, гаскәр кертү
ихтималы барлыкка килгәч, аның җаны өшеде. Йөзе агарды, учларына, бөтен
тәненә салкын тир бәреп чыкты. Монысы тагын да шөбһәлерәк иде.
Шулай итеп, яңартылган куәтле илне саклап калыр өчен бөтен мөмкинлекләр
дә харап булды. Әгәр саклап кала алсак, ялгышлар да азрак булыр, халык
та азрак җәфа күрер иде. Союзның таркалуы аркасында, БДБ дәүләтләре
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
23
икътисади кыенлыкта калды, элемтәләр өзелде. Без тарихи форсатны кабат
кулдан ычкындырдык.
Кыскасы, фетнәчеләр, Союзны саклап калырга теләп, аны җимерде генә.
«Ура» кычкырып башладылар, «каравыл» кычкырып харап булдылар.
Путчистларның эше барып чыкмагач, Ельцинга хакимиятне үз кулына
алудан башка чара калмаган иде.
Фетнә вакытында Ельцин үз яраннары белән җәйлек йортында ябылуда,
һәм ул Шәймиев белән күрешә дә алмый иде. Автономиялеләр СССР
Югары Советы Рәисе Лукьянов белән очрашырга булды. Ул чагында Мәскәү
урамнарында танклар йөри иде инде.
– Урамда нинди танклар ул? – дип сорады автономиялеләр.
Лукьянов үзе дә белми иде, дөресрәге, соңрак мәгълүм булганча, ул
белмәмешкә салышкан икән.
Шулчак Минтимер Шәймиев әйтте:
– СССР Югары Советын җыярга кирәк! – диде, автономиялеләр аның
белән килеште.
Бу карарны ишеткәч, Лукьянов премьер-министр Валентин Павловка
шылтыратырга булды. Ләкин телефоннары эшләмәдеме, башка бер мәгълүм
булмаган сәбәпләр килеп чыктымы, Лукьянов, канәгатьсез чырай белән, телефонны
урынына куйды. Берни дә барып чыкмагач, автономиялеләр үзара киңәште дә:
– Янаев янына йөгерергә кирәк! – диде.
Алар баш гэкачепист Янаев белән очрашты. Ул әйтте:
– Михаил Сергеевич авырып тора, димәк, мин, вице-президент буларак,
Конституциядә каралганча, ил белән идарә итүне үз кулыма алырга тиеш!
– Алайса, – диде Шәймиев, – Горбачёв авыргач, аның авыруы турында
мәгълүмат булырга тиеш.
– Хөкүмәт каршындагы медкомиссия Горбачёвның сәламәтлеге турында
рәсми нәтиҗә чыгарырга тиеш, – диде Коми Республикасы җитәкчесе Юрий
Спиридонов.
Бу сорауга җавап икеле-микеле генә иде. Алга таба Дәүләт комитетының
күрсәтмәләрен көтәргә куштылар.
Эш болайрак тора. Әгәр дә ГКЧПның халыкка мөрәҗәгатен укып карасагыз,
анда барысы да конструктив рәвештә тәфсилләп аңлатылган. Мөрәҗәгатьтә
демократиягә каршы, шәхес хокукларын чикләү турында бер генә сүз дә юк.
Шушы этапта бөтен гамәлләрне гадәттән тыш хәл кысаларында башкарырга,
дигән сүз бу. Монда «теләктәшлек» дигән сүз урынлы түгелдер, бәлки.
Татарстанның хәле киеренке вә шөбһәле иде. Төбәкләрдә гадәттән тыш
комиссия төзергә, дип телеграмма килгәч, Татарстан алар кушканны үтәмәде.
Гәрчә безнең премьер-министр Мөхәммәт Сабиров ашыгыч рәвештә гадәттән
тыш комиссия төзү ягында иде. Минтимер Шәрипович шул чакта әйтте:
– Комиссия төзүнең кирәген күрмим! – диде. – Хәзергә барысы да
тыныч. Урамнарда болганыш күренми. Массакүләм мәгълүмат чараларын
кыскартмадык. Хокук саклау органнары һәм башка структуралар белән тиешле
эшләрне башкардык.
Бу вазгыятьтә иң мөһиме – сабырлыкны, тынычлыкны сакларга кирәк иде.
Әлеге вакыйгага караш та гел бертөрле генә түгел иде, әлбәттә. Фикерләр
соңрак, көн азагында гына формалаша башлады. Ә безгә бер якка да
катнашмаска кирәк иде. Сабырлык! Саклык кирәк! Шулай гамәл кылу
яхшырак, дип уйлады Минтимер Шәймиев.
И Л Б А Ш Ы
24
Ельцин, демократик хәрәкәтнең байрагын йөртүче буларак, халыкка
ошый иде. Менә ни өчен, илдә демократия шытымнары күренүгә, Татарстан
иң беренче булып мөстәкыйльлек таләп итә башлады. Халык үзе күтәрелде
көрәшкә. Башка республикаларга караганда, татарлар иртәрәк уянды. 1917
елгы революциядән соң өч тапкыр бер үк мәсьәлә күтәрелә: Татарстан белән
Башкортстаннан союздаш республикалар ясаргамы, әллә алар автономияле
генә булып калырга тиешме? Менә шул сәбәпле, Татарстан Союз килешүенә
өметләнә иде. Ельцин, һичшиксез, Татарстанның Россия Федерациясендә
калуы ягында тора, ә монда Татарстан тулы мөстәкыйльлек таләп итә. Бу ансат
кына чишелешле мәсьәлә түгел иде.
Горбачёвның гайрәтле Ельцинга ниндидер күләмдә каршы чыгарга
тырышуының үз сәбәпләре булгандыр. Ул, әлбәттә, автономияләр уенын оста
башкарды, Татарстанның аерым бер статуска ия булачагын инкяр итмәде. Ул
чакта Татарстанның тулы мөстәкыйльлеге турында сүз юк иде әле. Барысы да
яңартылган Союзны сакларга ыргылды, ә Татарстан, Союз килешүен тәртипкә
китергән вакытта ук, башка автономияләргә караганда, мөстәкыйльлекне
киңрәк алып калырга тырышты. Горбачёв Татарстанның теләгенә каршы
килмәде.
Шаккаткыч вакыйга иде ул, шундый бөек куәтле илнең таркалуын беркем
дә күз алдына китерә алмый иде. Бу эш путчтан соң үзеннән-үзе килеп чыкты.
Ельцин яңа Союз составында Россиянең тулырак мөстәкыйльлеген тели иде.
Асылда, Союз килешүе чып-чын федераль килешү иде. Ә кайберәүләр, бу
конфедератив килешү иде, ди. Юк, әлбәттә, ул алай түгел иде.
Армия, КГБ, разведка, Эчке эшләр министрлыгы, бердәм көч буларак,
үзәктән идарә ителергә тиеш. Союз таркалганнан соң да әле, Татарстан
җитәкчелеге килешү тәртипләре турында Ельцин белән күп тапкырлар
очрашты. Бу сөйләшүләр путчка чаклы ук башланган иде инде. Исегездәме,
«мөстәкыйльлекне теләгәнегезчә алыгыз» дигән иде ул. Аның батырлыгы
җитте, путчтан соң да, Татарстан җитәкчелеген путчка теләктәшлек белдерүдә
гаепләгән чакта да, ул килешү турында онытмады. Бу – әле безнең тарих
тарафыннан бәһаләнмәгән чынбарлык.
Ни сәбәпле путч килеп чыкты соң? Союз килешүен төзү бер-ике көн
дәвамында гына түгел, айлар буе эшләнде ләбаса. Язов та, Лукьянов та,
Крючков та ни кылынганын, нинди документ әзерләнгәнен – барысын да
күреп торды бит. Алар Федерация Советында әйтте, Союз зәгыйфьләнә,
диде. Рыжков та, Крючков та Михаил Сергеевичка күп тапкырлар ирештерде:
процесс идарәгә буйсынмаячак, диде. Власть тирәсендәге кешеләр унитар
фикерләүче шәхесләр иде. Аларны да аңлап була. Кинәт кенә шундый хөрлек
килде: ирекле рәвештә берләшкән зур федераль дәүләт корыла башлады.
Ләкин бу фикерләүнең путчка әвереләсен Горбачёв күз алдына китермәгәндер.
Путчистлар Союзны иске хәлендә саклап калырга маташты. Путч барып
чыкмады, һәм Союз таркалды.
Путч җиңгән очракта да, үзгәрешләр аз булыр иде. Бәлки, яңа Килешүнең
әзер тексты үзгәртелер, һәрхәлдә, ул чорда илдәге мөнәсәбәтләр барыбер
яңартылган булыр иде, чөнки җәмгыять яңалык, үзгәреш көтә иде. Бу –
Горбачёв башлаган ачык мөнәсәбәтләр заманы иде.
Минтимер Шәймиев Россия турында, Татарстан һәм башка милли
җөмһүриятләр хакында һәрчак уйлана килде. Аның фикере утырган, урнашкан,
ул фикерне какшатып булмый. Россия демократик юл белән барганда да, бер
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
25
куркыныч яный – ул аның унитаризм юлына салулап китү ихтималы. Россиядә
яшәгән халыклар структурасы, аның тарихы, аның күпмилләтлелеге – уникаль
күренеш. Россиядә яшәүче һәр халыкның үз тавышы, үз тарихы булырга тиеш.
Демократия үсеш кичергәндә, бу халыкларның тавышы ныграк ишетеләчәк.
Бәлки, ул тавышлар ниндидер канәгатьсезлек рәвешендә, милли шартлардан
ризалашмау шәкелендә дә булырга мөмкин. Шуңа күрә үз-үзеңне алдарга
кирәкми, түземлек, сабырлык белән хакыйкый федерализмга әзерләнергә
кирәк. Әйе, бу – унитар дәүләтне саклап калуга караганда, шактый катлаулы
гамәл. Ләкин, ахыр чиктә, Россиянең, цивилизациягә барганда, бүтән сайлар
юлы юк.
Салым
Россия Федерациясенең салым турындагы кануннарында, Россия составына
кергән республикаларның салым салырга хокукы юк, диелгән. Минтимер
Шәймиев Татарстандагы тузган торакларны бетерер өчен салым кертте.
Татарстанда керем күләменнән бер процент салым ала башладылар. Россия
кануннары буенча, бу гамәл Минтимер Шәймиев тарафыннан кылынган
җинаять булып санала. Федеральлекне ихлас яклаучы Илбашыбыз, аңлы
рәвештә, федераль кануннарны боза түгелме? Шәймиевнең төрле якны
тәфсилләп тикшергәч кенә гамәл кылуы яхшы мәгълүм, әмма бу очракта
ничек итеп ул канун бозды икән? Гаҗәп. Шул турыда сүз чыкса, Шәймиев
болай җавап кайтара:
– Мин һәрвакыт әйтә килдем: бу эшем өчен мин суд эскәмиясендә утырырга
да әзер!
Татарстан Президентының гаепләнүче сыйфатында суд залында утыруын
күз алдына китерү кыен, әлбәттә. Ләкин ул судтан курыкмый иде. Әгәр дә
хокук кагыйдәләреннән чыгып кына эш йөртсәң, билгеле, бу гамәл канун
бозу булып тора. Ә инде әхлак кагыйдәләре һәм халык мәнфәгатьләреннән
чыгып гамәл кылганда, Шәймиевнең әлеге фәгалиятен аңлап та, аңлатып
та була. Димәк ки, республиканың һәм анда яшәүче халыкның мәнфәгате
Шәймиев өчен кимчелекле федераль кануннардан өстен тора! Татарстан
Президенты мәсьәләнең әхлакый ягын шулай хәл итте. Ә сәяси яктан
бакканда ничек? Татарстан кебек субъектлар бездә дистәләгән. Әгәр дә
һәр республика шулай эш кыла башласа? Сәяси яктан бу гамәл бик күп
аңлаешсыз хәлләр тууга сәбәпче булыр иде. Кануннарны бозмас өчен, ни дә
булса уйлап чыгарырга кирәктер ләбаса? Әйтик, закон начар икән – судка
бар, бу законның халык мәнфәгатьләренә каршы килүен исбат ит! Ә кем
белән судлашырга соң? Федераль үзәк беләнме? Әгәр Минтимер Шәймиев
федераль канунны бозган икән, аны хөкемдарлар үзләре судка куярга тиеш
булып чыга.
Бик яхшы принцип бар, ул – Россия Конституциясендә язылган тулы
вәкаләтләрне чикләү принцибы. Бар Федерациянең махсус-аерым вәкаләтләре,
бар уртак вәкаләтләр, менә шунда без киңәшергә һәм уртак-килешенгән
законнарны кулланырга тиеш. Бар субъектларның махсус-аерым вәкаләтләре,
монда инде мәсьәләне без генә хәл итә алабыз, безнең бу гамәлебезгә беркемнең
дә килеп катнашырга хакы юк.
Татарстан бюджеты ул – республиканың тулы вәкаләте. Ә Россия
Федерациясенең Салым кодексында язылган: субъектлар салым җыярга
И Л Б А Ш Ы
26
хокуксыз, диелгән. Ничек инде ул алай булырга тиеш?! Бу – мантыйкка сыймый
торган канун. Бюджетны Татарстан хәл итә, ә керем акчасының язмышын
Татарстан хәл кыла алмый. Вәкаләтләрне чикләү принцибы белән бу берничек
тә яраша алмый. Конституцияне ачып карагыз, кайда, кайсы урында шулай
язылган?
Бәлки, Татарстан предприятиеләренең керем күләменнән бер процент
алып, республика башка кешеләрне кыен хәлгә куйгандыр? Элек җимерек
торакларны бетерер өчен тотыла иде акча, хәзер социаль ипотекага китә.
Безгә килгән инвестор безнең эш шартларын кабул итә – бернинди проблема
юк. Җир бүлеп бирүне дә, коммуникацияләр мәсьәләләрен дә Татарстан хәл
итә. Соңыннан 50 процент торак аның хезмәткәрләренә бирелә. Бизнеста бу
аңлашыла, анда ахмаклар утырмый: аның хезмәткәре җимерек йортта түгел,
уңайлы фатирда яшәсә, ул яхшырак эшли. Моннан да акыллырак эшнең булуы
мөмкин түгел!
Шуңа күрә Татарстан Президенты шушы эшне башларга җөрьәт итте дә.
Ләкин Мәскәү бу эшне канунлаштырмады, керем күләменнән бер процент
акча алырга башка субъектларга рөхсәт итмәде.
Татарстан Президенты Минтимер Шәймиевне (үзенең үтенече буенча)
Россия Президенты Владимир Путин Барвихадагы җәйлек эш урынында кабул
итте. Очрашу вакытында Шәймиев ничек итеп җимерек торакларны бетерү
эшен башлаганы турында да сүз кузгалтты:
– Владимир Владимирович, без бер генә ел эшләдек, бик күп гаиләләрне
яхшы торак белән тәэмин итәргә өлгердек, – диде. – Кешеләр туры
мәгънәсендә тормышның иң төбендә яши иде бит, ниһаять, алар подваллардан
чыкты.
Путин кунагын игътибар белән тыңлап бетерде дә әйтте:
– Хәзер монда Фрадков килеп җитәр, – диде. Фрадков ул вакытта премьер-
министр булып эшли иде. – Без аның белән бергә бу мәсьәлә турында тагын
сөйләшеп алырбыз.
Фрадков килгәч, Минтимер Шәймиев барысын да тәфсилләп кабат сөйләп
чыкты.
Путин белән Фрадков икесе беравыздан:
– Шәп бит бу! – диеште.
– Михаил Ефимович! – диде Путин. – Уйлап карагыз, бу эш безгә күпмегә
төшәр икән? Бәлки, безгә Татарстан юлы белән китәргәдер? Ә?
Минтимер Шәриповичны гаҗәпләндергәне шул булды: Путин аның
федераль законны бозуы турында ләм-мим бер сүз дә әйтмәде.
Әгәр дә Татарстан дотацион республика булса, ихтимал, эшләр мөшкелләнер
иде, ярый әле Татарстан читтән мал алмый, үзе мал бирә.
Ни өчен Минтимер Шәймиев җае чыккан саен:
– Законны бозганым өчен, мине судка куйсыннар! Ләкин ул суд ачык
булырга тиеш! – ди.
Суд булмаячагын белеп әйтә ул. Әгәр дә Татарстан Президентын суд
эскәмиясенә утыртсалар, халык ни әйтер? Менә Шәймиев картларны
яхшы фатирларга күчереп утыртты – шуның өчен ул хөкемгә тартылды, ә
губернаторлар безне юеш подвалларда черетә, алар законны бозмаган, алар
иректә йөри, дип әйтер иде.
Һичшиксез, бу игелекле гамәл Минтимер Шәймиев җитәкчелегендәге
хөкүмәтнең сәяси ихтыярыннан килә иде.
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
27
Фәрит Хәбибуллин
Фәрит Хәбибуллин (1941-2006) – үзе оештырган Татар яшь тамашачы театры
директоры һәм режиссёры. Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе. Хәзер
бу театр, дәүләт театры буларак, Габдулла Кариев исемен йөртә.
– Бар иде шундый бер кеше – Фәрит Хәбибуллин, – дип искә ала Минтимер
Шәймиев. – Ул шундый ихлас милләтпәрвәр, гыйсъянчы-бунтарь кеше иде.
Бер митингны да калдырмый йөри, ярсып сөйли торган иде. Ул үзен Татар яшь
тамашачы театры директоры һәм режиссёры буларак күрсәтте. Шулай бервакыт
Фәрит минем кабул итүемне теләде һәм үзенең театры ничек, кайда урнашасын
барып карарга чакырды. Островский урамында иде ул бина, рус ТЮЗыннан
ерак түгел. Бик тәвәккәл, үҗәт иде ул. Мин аның ялваруларына түзмәдем,
әйдә киттек, дидем. Үзебез белән Казан шәһәре башлыгы Камил Исхаковны
да алдык. Килеп җиттек, ишегалдына кердек. Ниндидер ярымҗимерек дивар.
Тирә-юньгә тәмсез ис таралган... Бу – аерым бер ис, мин бит авылдан килгән
кеше, күпне күргән кеше, ә бу ис – аерым бер ис, шәһәр исе, миңа таныш
булмаган ис иде. Кешеләр йөгерешеп чыкты, Президент килгәнне күрделәр.
Кайсысыдыр баласы белән чыккан. Кычкырышмыйча гына, усалланмыйча
гына сөйләшәләр. Миннән бина эченә кереп каравымны үтенделәр. Беркайчан
да онытасым юк: анда коммуналка. Коридорда бер олы яшьтәге хатын караватта
ята. Сорадым, синең фатирың бармы, дидем. «Прописка бар, ләкин анда миңа
йокларга урын юк, – диде хатын. – Менә хәзер шушында ятам. Суларга һава
юк». Мин тетрәнеп киттем. Моны берничек тә күз алдына китереп булмый.
Мин аптырап хәйран калдым. Бу күренеш башыма сукты, шаккаттым. Үз
күзең белән күрү ул кәгазьгә язганны уку түгел икән. Без бит адәм балалары.
Без Камил Исхаков белән киңәштек тә, Югары Совет белән бергәләшеп,
законлымы, законлы түгелме, кешеләргә ныклап ярдәм итәргә кирәк, дигән
фикергә килдек. Бичараларга ярдәм итәргә булдык. Бу кешеләр үзләре генә
беркайчан да моннан чыга алачак түгел.
Фәритнең урыны оҗмахта булсын! Ул чын татар җанлы, затлы шәхес иде.
Атама
«Президент» атамасын башкасына алыштыру-алыштырмау – ул
республикаларның үз вәкаләте.
– Әгәр дә аны өстән алыштырырга кушалар яки мәҗбүр итәләр икән, без
референдум оештырырга яки халык фикерен тупларга һәм халык ихтыярына
буйсынырга тиеш булачакбыз, – диде Минтимер Шәймиев. – Бу бик
принципиаль мәсьәлә. Әлеге эшкә килеп катнашырга беркемнең дә хакы юк.
Хәтта Советлар вакытында да Татарстан АССР СССР Конституциясендә
«дәүләт» дип атала иде. Формаль генә булса да, шундый статусы бар иде.
Бүген дә «республика-дәүләт» статусын Конституциядән беркемнең дә алып
ташлаганы юк. Бу – Россия Федерациясенең Конституциясе. Һәм без аның
кануннарын бозмыйбыз.
Лев Овруцкийның «Минтимер Шәймиев белән әңгәмәләр» дигән китабыннан
О в р у ц к и й . Я часто слышу, что татар выдвигают ещё потому, что
они владеют двумя языками.
Ш а й м и е в . Допустим, есть две равнозначные кандидатуры, но один
И Л Б А Ш Ы
28
из них знает русский и татарский, а другой – только русский. Кого бы вы
назначили?
О в р у ц к и й . [...] Ваш «центризм» прошёл главные испытания в конце
80-х – начале 90-х, когда шла борьба вокруг суверенитета Татарстана. Эпоха
бури и натиска...
Ш а й м и е в . Когда люди выходили на площадь, критиковали меня, что
я ненастоящий татарин, мне было обидно. Как будто я меньше татарин, чем
крайние националисты, которые требовали полной независимости. Но в
данном случае, как человек и как Президент, я болел не только за свою нацию,
я болел за всю республику. Я же за неё отвечаю! Есть русские, есть другие, есть
смешанные браки. Я исходил из этого. Как же с этими людьми не считаться...
Иногда просыпался среди ночи, жутко бывало. Я всегда опасался какой-то
дикой случайности. Эти митинги... Как бы кто-то кого-то не пырнул. Русский
– татарина, или татарин – русского. В такой переломный момент не заявлять
о своих правах было бы непростительной ошибкой. Тем более, что у татар
была своя государственность, память об этом живёт и передаётся из поколения
в поколение. Мы в 90-е годы прожили очень короткий, но ответственный
революционно-эволюционный период времени.
О в р у ц к и й . Мне кажется, имеет место и разочарование.
Ш а й м и е в . Немало таких, которые говорят: мы приняли Декларацию,
объявили суверенитет, но ничего не вышло, всё повисло в воздухе и так далее.
Кто-то пренебрежительно относится. А ведь это неправильно. Что дали эти
годы? Главное – рост самосознания татар. Когда что-то достигнуто, значимость
этого познаётся со временем.
О в р у ц к и й . Я писал, что к татарам вернулось самоуважение.
Ш а й м и е в . И не только самоуважение. Уважение со стороны остальных
народов... Это ценное достижение... Я и раньше говорил, что в России должна
быть национальная политика. Её нет. Это дело президентское... Если ты
Президент, ты должен заниматься национальной политикой, больше некому.
Министерство может быть как инструмент – собрать информацию, мнения
экспертов, подготовить варианты, но решать должен Президент. Отсутствие
понятной всем национальной политики – это фактор риска, особенно в таком
многонациональном государстве, как Россия.
О в р у ц к и й . Отсутствие политики – это тоже политика.
Ш а й м и е в . Но в чью пользу такая политика? Когда есть национализм
большинства, он подогревает национализм меньшинства, он делает его
качественно другим.
О в р у ц к и й . Это воспринимается как внешняя угроза.
Ш а й м и е в . Отчасти, да.
О в р у ц к и й . Вы всегда настаивали, что России необходимо Министерство
по делам национальностей.
Ш а й м и е в . Министерство, агентство – неважно. Какой-то государственный
орган, который будет готовить решения. Как я уже говорил, там должны быть
эксперты, специалисты, ресурсы, чтобы развязать тот или иной вопрос. А
принимать решения должен Президент. Он – всенародно избранный. Он должен
этим заниматься. Обязан! В таком государстве, где более ста национальностей,
этим должен заниматься лично Президент. Я в этом убеждён... Мы жили с вами
в Советском Союзе. Помните, были Декады национальных культур в Москве,
обмены и так далее. Вы в последнее время видели выступление каких-либо
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
29
национальных коллективов на российском телевидении? Мы видим русскую
культуру, ещё больше – американскую. А где татарская, башкирская, якутская
и так далее?
О в р у ц к и й . У нас 150 народов. Как всех показать?
Ш а й м и е в . А сколько каналов? Раньше было всего два – однако
показывали, а сейчас сто каналов...
О в р у ц к и й . Мы что-то зациклились на показах культуры,
самодеятельности. Если брать проблему крупно, целиком, то это «мелочь».
Ш а й м и е в . Лев Мирович, не могу с вами согласиться, что это мелочь.
Тут мелочей нет.
О в р у ц к и й . Я не смог выразить это интонацией – «мелочь», конечно,
в кавычках.
Ш а й м и е в . Часто подчёркивается, что у нас страна православная. Я
согласен: подавляющее большинство – православные, в этом некого винить,
так исторически сложилось, но нужно об этом говорить очень тактично. Чтобы
не задевать чувства других. Представьте себе, что было бы в Америке, если
бы там каждый день напоминали, что в этой стране большинство белых. Как
себя чёрные чувствовали бы?
О в р у ц к и й . Американцы – политкорректная нация.
Ш а й м и е в . А мы ещё нет. В этом и дело. Это настолько тонкая материя,
нужно сто раз подумать, прежде чем сказать. Ты выпячиваешь, что Россия
православная, а другой это воспринимает остро, иногда даже как оскорбление.
Я как всегда говорил? Когда мой народ критикует татарина, мы на него
не обижаемся. Но когда татар критикуют другие, мы воспринимаем это
болезненно. Может быть, это неправильно, но такой уж менталитет, и не
только у нас.
О в р у ц к и й . ...естественная человеческая реакция.
Ш а й м и е в . Например, хотели в армии ввести институт священников. А
если солдат, к примеру, мусульманин – ему что, креститься вместе со всеми
или в стороне стоять? Или взять преподавание православной культуры.
О в р у ц к и й . Нам не помешало бы ведомство по внедрению
политкорректности и деликатности.
Ш а й м и е в . Обо всём нужно говорить и тон должен задавать Президент.
Он должен обозначить принципиальную позицию государства. И слова
подобрать такие, чтобы никого не обидеть.
О в р у ц к и й . Ленин предсказывал, что националы потонут, как мухи в
молоке, «в море великодержавной швали».
Ш а й м и е в . Ну, это вы очень сильно выразились.
О в р у ц к и й . Не я – Ленин. Получается так: мы татар, их культуру и
язык 450 лет дискриминировали, а теперь все равны. Как же можно быть
равными, если один развивался, а другой – дискриминировался? Нужны
годы и дополнительные ресурсы, чтобы выпрямить ситуацию. Это и есть
национальная политика, как я её понимаю. Сначала надо признать, что есть
очень серьёзный дисбаланс и неравенство!
Ш а й м и е в . Главное, надо признать, что такая политика должна быть.
Никто сегодня не ответит, что и как делать, но важно заняться. Уверен, решение
будет найдено.
О в р у ц к и й . Условно говоря, садятся вместе с татарами и выясняют,
что им мешает, что беспокоит, раздражает и так далее. Составляют
И Л Б А Ш Ы
30
перечень проблем, ранжируют его и начинают работать. То же самое – со
всеми национальностями России. В моём понимании это и есть национальная
политика.
Ш а й м и е в . Я бы к этому добавил – не множить проблемы. Для этого и
ресурсов никаких не надо. Учёт интересов не всегда требует каких-то трат.
Скажем, не писать и не говорить, что в России все должны быть русскими
или, как вседозволенный Жириновский и ему подобные говорят: «Россия –
для русских». Когда нам из Москвы пытаются навязать сколько и как обучать
родному языку в национальной школе, это нас обижает.
О в р у ц к и й . Вы думаете, что здесь не какая-то национальная спесь, а
просто привычка или глупость?
Ш а й м и е в . Есть и то, и другое. Национальная политика – это сложно.
Это деликатная среда, во многом предопределяющая стабильность такой
федерации, как Россия.
О в р у ц к и й . Ваш тезис о сложности наводит на мысль, что у нас очень
мало подготовленных в этом плане людей. Кому работать в Министерстве
по делам национальностей, если даже интеллигентные, вполне тактичные
люди из Минобраза вам спускают программу для национальных школ? И где
министра такого взять?
Ш а й м и е в . Почему, у меня был конфликт, когда Фурсенко приехал с
руководителем Центра национальных проблем образования Федерального
института при Минобразе РФ Ольгой Артеменко. Русская женщина, которая
вообще не хотела признать, что есть необходимость уроков на татарском
и так далее. У меня скандал даже вышел... Я человек сдержанный, но тут
не выдержал. Промолчала бы ещё, я и не узнал бы, но хорошо, что она
заговорила. Она же определяет образовательную политику в изоляции от
всех нас.
О в р у ц к и й . Она ещё и доктор наук.
Ш а й м и е в . Вот вам один из штрихов отсутствия в стране национальной
политики. Видимо, до приезда к нам она не сталкивалась с такой жёсткой, но
справедливой позицией.
Иго
Мы в ответе за тех, кого приручили.
Антуан де Сент-Экзюпери
Минтимер мәктәптә укыганда да, институтта чакта да «иго» сүзен сөймәде.
Тарих дәреслекләрендәге «татар-монгол игосы», «монгол-татар игосы», «татар
игосы» гыйбарәләрен аның күңеле кабул итми иде. «Иго» сүзенең гаебе-
гөнаһы юк анысы, бу кәлимәнең тамырында татар сүзе ятмыймы икән әле?
«Игә китерү» (яхшы итеп тәрбияләү, акылга утырту) гыйбарәсендә «и» сүзе –
исем-тамыр, «гә» – кушымча. Баш и (буйсын, игә кил), и-гелекле (яхшы кеше),
игәүләү (шомарту, яхшылау). Кире мәгънәсендә, сатирик мәгънәдә «игәүләү»
талауны, изүне аңлата: «Абыстай белән икәүләп, Мужикның сыртын игәүләп...»
(Кандалый). Бу очракта «игәүләү» эксплуатация, иго мәгънәсендә килә. Димәк,
татарлар русларны игә китерергә тырышкан. Чынлап та, Русь, Алтын Урда
составында яшәгәндә, татарлардан бик күп нәрсә алган: сүзләр (иң башта рус
теле татар теле хисабына байый башлаган), дәүләт-идарә системасы, гаскәр
төзелеше, халык санын алу тәртибе һ.б.
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
31
Лев Овруцкийның «Минтимер Шәймиев белән әңгәмәләр» дигән китабыннан
О в р у ц к и й . Я нередко встречал татар, которых обижает упоминание о
Татаро-монгольском иге. Если бы мне сказали, что некогда в древности евреи
покорили полмира, я бы скорее гордился, нежели сердился.
Ш а й м и е в . Я не согласен с тем, что таких татар много. Вы меня спросили,
как татарина, и я вам, как татарин, скажу: наоборот, многие гордятся. Если
и есть обида, то потому, что в школьных учебниках роль татаро-монголов
показывали односторонне. Только как варваров и разрушителей. Мол, дикари,
татары. А я сказал бы, что сильных не всегда любят.
О в р у ц к и й . Кто в те времена не был жестоким – по нашим сегодняшним
меркам? Иван Грозный? А крестовые походы? Такие были нравы... Вообще,
сейчас набирает силу концепция, что исторически Россия стоит как бы
на двух «китах» – это Киевская Русь и Золотая Орда. В самом деле, иначе
непонятно.
Ш а й м и е в . Да, как Орду триста лет не замечать? Как быть с Евразией,
великим переселением народов и так далее?
О в р у ц к и й . Казалось бы, где ещё сказаться предрассудкам о Татаро-
монгольском иге, как не в Татарстане?
Ш а й м и е в . Само слово «иго» мне не нравится. Нехорошее какое-то слово.
Там ведь за триста лет всякое бывало. Во многих вопросах роль Орды была
положительной. Исторических фактов в подтверждение тому предостаточно.
Главное – не смотреть на это через жёстко идеологизированный взгляд
прошлого... Мы однажды приехали в Испанию. По протоколу у нас была
встреча с мэром Мадрида. Мы познакомились, началась беседа, и он говорит:
«Вы представители такого великого народа, который чуть ли не весь Запад
завоевал». А у нас за протокол отвечала ныне покойная Флюра Зиятдинова,
она раньше в горкоме КПСС занималась идеологией. Такая активная. И вдруг
она встревает и говорит: «Это не мы!»
О в р у ц к и й . Мэр хочет вам сделать комплимент, а она…
Ш а й м и е в . Он говорит: «Мол, вы, татары...» Человек хочет нам сказать
приятное. Я ей по-татарски шепчу: «Ты что?!» Такой момент был. Это частично
ответ на ваш вопрос: кто гордится, а кто стыдится.
...Бу вакыйга 1971 елда Мәскәүдә, Кремль сараенда, Совет язучыларының
V корылтаенда булды. Корылтайда катнашучы совет язучылары текә
баскычлар буйлап төшеп килә. Каршы диварга алагаем зур картина эленгән,
рәсемдә татарлар белән руслар арасындагы сугыш – Куликово сугышы
сурәтләнгән. Татар сугышчылары ямьсез чырайлы, кәкре аяклы, трахома
күзле, алама-сәләмә киемнән. Кыскасы, без кыргый татарларны күрәбез. Ә
руслар баһадир, бай киенгән. Уртада ап-ак атта Дмитрий Донской татар
яугирләре мәетләрен таптап бара. Алгы планда бер чибәр рус сугышчысы
ямьсез бер татарны акыртып суеп маташа.
Арттан төшеп килүче грузин язучысы шунда татарларга әйтеп куйды:
– Как ви терпите такой издевательство? – диде.
Шулчак татар язучысы Гази Кашшаф:
– Это не мы! – дип куйды.
Грузин тагын сорады:
– А кого же русские на картине реҗут?
– Мы – другие татары! – диде татар язучысы.
И Л Б А Ш Ы
32
– Да, ви җе, я виҗу, красивые люди, а там адни уроды!
Шулчак яшь язучы Батулла өстәп куйды:
– Ямьсез татарларны ясар өчен, рәссам натурщикларны руслар арасыннан
эзләп тапкандыр.
Бөтенесе шаркылдап көлде.
Дөрестән дә, русның яулап алуларына каршы көрәшкән халыклар барысы
да «кәкәй» итеп тасвирлана иде. Хәтта Пушкин да бу гамәлдән читтә кала
алмаган. Ул Кавказга басып кергән рус солдатларын кисәтә килгән: «Не
спи, казак, во тьме ночной, злой чеченец ходит за рекой». Лермонтовта да
бар андый юллар: «Злой чеченец ползёт на берег и точит кинжал». Генерал
Ермоловның көндәлегендә исә болай язылган: «Я не успокоюсь до тех пор, пока
не истреблю до единого чеченца». Чит халык җиренә басып кергән солдат
«тәтәй», үз азатлыгы, үз җире өчен көрәшкән кеше «злой». Татарлар белән
дә шул ук хәл. Биш йөз ел буена яман атын сату аркасында, татарларда
мескенлек, кимсенү кәсафәте барлыкка килде.
Ш а й м и е в . Но сейчас мы видим, что пошли уже иные публикации и
русских историков...
О в р у ц к и й . Более взвешанные?
Ш а й м и е в . Да. Уже абсолютно другое...
О в р у ц к и й . Если сегодня, через 500-700 лет, кому-то по-прежнему важно,
кто кого завоевал, значит, есть какие-то глубинные межнациональные проблемы.
Ш а й м и е в . Это действительно важно. У наших народов история сложная.
И разом всех учёных ведь не обвинишь, на них сильно давила идеология. У
каждого свои ученики, уже столько трудов издано, ему тяжело отказываться
от своих учений. Вывод таков: нужны исследования в условиях свободы.
О в р у ц к и й . Когда читаешь историю вражды с Казанским ханством,
скажем, того же Худякова, то видишь, что ханство предпринимало походы
на Москву, они забирали в плен, продавали пленных и так далее. Тут не только
Иван Грозный был такой-сякой. Просто, в конце концов, русские оказались
сильнее – вот и всё.
Ш а й м и е в . Становлению империй и их распаду, как правило,
предшествуют завоевания, военные конфликты, революции и так далее.
О в р у ц к и й . Но меня смущает, когда историю Казанского ханства
идеализируют, а историю Руси, соответственно, принижают.
Ш а й м и е в . Это – зеркало. Вы о нас так, и мы о вас так. Какая-то
историческая конфронтация на этой почве. Надо от этого уходить через
объективное изучение, освещение нашего прошлого.
Ләкин монда бер нәрсәне искәртергә кирәк: Худяков язганча, Мәскәү белән
Казан арасындагы соңгы ун олы орышның җидесе Казан капкасы төбендә
барган, калган өчесе Казан ягыннан җавап яулары булган.
Янәшәлек
Мөселман халыклары телендә Иерусалимның атамасы «әл-Кодес» була.
Шуннан татар исеме Котдус, рус фамилиясе Кутузов килеп чыга. Кот – бәхет,
җан мәгънәсендәге гарәп сүзе. Кодес – игелек, мөкатдәс, изге. Бәлки, «кодекс»
сүзе дә шуннан яралгандыр әле. Кодекс – кануннар җыелмасы, тәртипкә,
бәхеткә, котка ирештерүче кагыйдәләр, дип тә шәрехләргә була.
Иерусалимны зиярәт иткән чакта, бигрәк тә «Зар дивары» («Стена
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
2. «К. У.» №2 33
плача») янында үзеңне күк капусы ачылганны күргән кебек хис итәсең.
Гыйбадәтханәнең ишегалдына килеп керүгә, кешене ниндидер могҗиза урап
ала, таш диварның эче шомлы да, серле дә гүелдәү белән тулган. Әйтерсең
лә бу гүелдәү күктән – Тәңредән килә. Баксаң, инанганнарның Тәңрегә
ялваруы-зарлануы шулай гүелдәү авазы чыгара икән. Яһүдләрнең изге китап
тотып, диварга йөзләре белән басып гыйбадәт кылганнарына битараф калып
булмый. Инанучы яһүд халкының гасырларга сузылган фаҗигаләрен уйлап,
ул фаҗигаләрнең тагын да кабатланмавын теләп Аллаһка ялваруларын күреп
күңел тула, тамакка әче төер утыра.
«Зар дивары» янында ук Йосыф мәчетенә алып чыга торган баскычлар бар.
Моңа Минтимер дә, аның белән килгән якыннары да шаккатты.
Яһүдләрнең фөрьядын тыңлаганнан соң, Татарстан вәкилләре Йосыф
мәчетенә алып бара торган баскычтан йөри башлады.
Минтимернең вөҗүдендә аңлатып булмас тойгылар, хисләр пәйда булды.
Ике бөек дин янәшә яши. Тыныч, дустанә яши. Гасырлар буе яһүд белән гарәп
халкы үзара сугышып гомер иткән. Әмма монда изге урын, котлы урын, ике
халык та Бөек Кодрәт иясенә баш орган. Алар тигез.
Бу тойгылар, бу хисләр зиһниятне кузгатты. Менә шушы тигезлекне,
тәңгәллекне үз Казанында да сакларга тырышкан көне иде Минтимер
Шәймиевнең.
Кол Шәрифнең изге рухын, Кол Шәриф мәчетен, Кол Шәриф һәйкәлен
мәңгеләштереп калдыру, Изге Болгар хәрабәләрен яңадан торгызу фикере дә
Минтимернең зиһенендә әл-Кодес шәһәрендә яһүд әхрамыннан изге Йосыф
мәчетенә күчкән чакта уянгандыр, бәлки.
Уянуын уянган, әмма тора салып Кол Шәриф мәчетен торгыза башласаң,
Казандагы христианнар, руслар ни әйтер?
Минтимер Шәриповичның иңенә бик авыр, чишелмәслек мәсьәлә килеп
төште. Кырыкмаса кырык сәяси мәсьәләләр, халыкны торак белән тәэмин
итү мәшәкате, Мәскәү һәм чит илләр белән катлаулы мөнәсәбәтләр хәттин
ашкан...
Хәлбуки, борынгы биналарны торгызу Минтимернең башка вазифаларыннан
бер дә ким түгел. Дөресен генә әйткәндә, Кол Шәрифкә һәйкәл салу, Болгарны
торгызу башка бөтен проблемалардан да өстен иде. Боларны җиренә җиткезеп
эшләү өчен, ул бөтен вак-төяк һәм артык катмарлы проблемаларны да чишәргә,
сират күперен узарга, уртак бер фикергә килеп хәл кылырга тиеш иде. Һәм,
яшерен-батырын түгел, ул «эт өрә торыр, бүре йөри торыр» принцибы буенча
эш йөртергә мәҗбүр иде.
Әгәр дә Шәймиев җитәкчелегендә иң башлап сигез манаралы Кол
Шәриф мәчетен төзергә керешсәләр (сүз иярә сүз чыккач, әйтик: бу
мөселман-татар архитектурасының гүзәл үрнәген җимерсәләр дә, аның
сызымнарын Мәскәүгә алып китәләр, Кол Шәриф мәчетеннән күчереп
салынган Василий Блаженный чиркәве Мәскәүдәге Кызыл мәйданның иң
күркәм архитектура истәлекләреннән санала), нигә Шәймиев үз татарын
гына кайгырта, нигә рус һәйкәлләренә игътибар итми, дип, ихтимал, буза
куптарырлар иде.
Һәм 1995 елда берьюлы, бер Указ нигезендә, Казан Кирмәнендә Кол Шәриф
мәчетен һәм Благовещение соборын торгызу эшләре башланды.
Бу хәбәрне ишеткәч, Казанда яшәүче руслар чиксез куанды, ә татар
милләтчеләре өчен әлеге хәбәр утка керосин сибү белән бер булды, алар:
И Л Б А Ш Ы
34
– Ни эшли ул Шәймиев? Шәймиев татар җанлы түгел! Аңа чиркәү төзәтергә
кирәк! – дип ризасызлык белдерде.
Шәймиев шулай буласын алдан ук белә иде. Ул эчтән янса да, тыштан
сабыр булды. Вакыты җиткәч, аны татарлар аңлаячак. Һичшиксез, аңлаячак!
Һәм аңладылар да! Благовещение соборы яңартылгач, олы бәйрәм ясап
соборда литургия узып киткәч, Кирмән уртасында, иң калку урында гүзәл
бина – Кол Шәриф мәчете калкып чыккач, татарлар аңлады: Шәймиев акыллы
эш йөртә, ул ике якны да тигез тотарга тырыша.
Казанның – Татарстанның ике символы булды: Сөембикә манарасы һәм
Кол Шәриф мәчете.
Бу гамәл татарларның горурлыгын арттыра төште, аларның Илбашына
хөрмәте дә икеләтә артты. Читтән килгән кунакларның Кол Шәриф мәчетен
күреп соклануы татарларның иелгән башын бераз күтәрә төште.
Бу фагыйлияте белән, Минтимер Шәймиев үзенә дә мәгънәви һәйкәл салды.
600–800–1000
Фикрәт Табиев хакимлек иткән чакта, бөтен Татарстан, бөтен татар
халкы, Казанга нигез салынуга 800 ел була, дип ду килде, рәсемле букчалар,
открыткалар, түш билгеләре ясап сата башладылар. Ләкин бераздан сүз
таралды: имеш, Казанга 600 ел гына икән, имеш, Табиев бу бәйрәмне тыйган
икән, диделәр. «Ура» кычкырып башлаган идек, «каравыл» кычкырып тын
калдык.
Табиев, чыннан да, бер җыелышта (сорауларга җавап вакытында) әйтте:
– Мәскәүдән дә борынгырак буласыгыз киләмени? (Вы что? Хотите быть
древнее Москвы?) – диде.
Әлбәттә, бу – Табиевның үз сүзе булмагандыр, аны Мәскәүгә чакыртып,
Казаныңа кайтып шулай әйт, дип шелтәләгәннәрдер.
Минтимер Шәймиев Илбашы булганнан соң, бу мәсьәлә яңадан калыкты.
Җитди археологлар, тарихчы галимнәр, нумизматлар Казан каласына нигез
салынган вакытны ачыклый алды: пайтәхет 1005 елда корыла башлый. Һәм
Казанның меңьеллыгы гөрләп, шаулап, тантана белән узып китте. Машалла!
Чыннан да, Казан Мәскәү салыначак урында җилләр уйнаган чакта ук төзелә
башлаган икән.
Кол Шәриф һаман көрәшә
Мәскәүдәге Кызыл мәйданда илне тышкы дошманнардан коткарып калган
ике каһарманга куелган һәйкәл тора.
Россия Президенты Владимир Путин әйткән сүз (2010 ел, 27 декабрь):
Чит ил яулап алучылары (ул чагында – поляклар) Мәскәүне басып ала,
һәм рәсми идарәчеләр, йомшак кына әйткәндә, тулысынчы каушап кала.
Ватанны сакларга-якларга кем күтәрелә соң? Гап-гади кешеләр. Каян килеп
чыга соң алар? Аларны бергә туплаучы җитәкчеләрнең берсе – гражданин
Минин, аның һәйкәле Кызыл мәйданда тора. Хәтерлисезме Минин белән кенәз
Пожарский һәйкәлен? Кем соң ул Минин? Гап-гади бер гражданин, чыгышы
белән – татар. Ул бөтен малын ватанны сакларга бирә, кешеләрне көрәшкә
күтәрә, кенәз Пожарский белән Мәскәүне коткарырга яуга чыга. Һәм алар
Мәскәүне дошманнардан азат итә!
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
2.* 35
Сүз иярә сүз чыккач әйтик: Дмитрий Пожарский – үзе дә болгар-татар
нәселле кенәз. Ул – Кубрат ханның турыдан-туры торыны. Аның анасы
Кубратның улы Котрактан килә, Пожарскийның атасы – кыпчак ханының
оныгы.
Татар кешесе Көҗмә (Кузьма) Минин (Миңлебай) Урта Идел буенда башлап
җибәргән ватанпәрвәрлек хәрәкәте тиздән бөтен мәмләкәтне каплап ала.
Мәскәүне дошманнардан азат иткәннән соң, Минин, керәшен татары буларак,
чиркәүгә кереп, татарча гыйбадәт кыла. Аның үз исеме Кириша була, ихтимал,
ул «керәшен» сүзеннән килеп чыккандыр.
Алдарак искәртелгәнчә, Кызыл мәйданда татарларга кагылышлы тагын бер
гүзәл бина басып тора. Ул – Василий Блаженный соборы. Күз явын алырлык
матур бина бу. Манаралары чалма кебек ясалган. Рус тарихчысы Михаил
Худяков «Очерки по истории Казанского ханства» дигән китабында язганча,
Кызыл мәйдандагы бина – Кол Шәриф җәмигъ мәчетенең күчермәсе икән.
Ул мәчет сигез манаралы булып, хәзерге Благовещение соборы урынында
торган. Җиңүчеләр, гүзәл мәчетне җимереп, сызымнарын Мәскәүгә алып
китеп, Василий Блаженный соборын корып куйган, имеш...
Илбашыбыз Минтимер Шәймиев, ярдәмчеләре белән киңәш-табыш иткәч,
тарихи биналарны, һәйкәлләрне саклау өчен, Казан Кирмәнен музей-тыюлык
итү максатын куйды. Форсаттан файдаланып, Кол Шәриф җәмигъ мәчетен
дә торгызмак булды. Шушы теләк белән ул тиешле оешмаларга, Мәскәү,
Европа белгечләренә, ИКОМОС белән ЮНЕСКОга, Венеция Хартиясенә дә
мөрәҗәгать итте.
Әмма җавап-нәтиҗәләр куаныч китермәде. Борынгы биналар уртасында
Кол Шәриф мәчетен корып куйсагыз, Казан Кирмәнен, музей-тыюлык буларак,
ЮНЕСКО кабул итмәячәк, диделәр.
Монда халыкара хокук белгечләренә дә, үзебезнең тарихчыларга да эш
җитәрлек иде. Кол Шәриф мәчетен торгызып музей-тыюлык ясау өчен, бөтен
зиһниятне, акыл шәрифләрен эшләтергә кирәк иде. Кайчандыр баскынчылар
җимергән мәчет урынында чиркәү утыра. Благовещение соборын без
яңартырбыз, әмма Кол Шәрифнең рухы рәнҗеп ятар бит. Гаделлек хакына,
бәлки, искәрмә буларак, Кол Шәрифнең рухын кайтарырга кирәктер.
Казан белгечләре дә, халыкара хокукчылар да әйләнеч юллар белән булса да
җаен тапты, шөкер: Благовещение соборы да, Кол Шәриф мәчете дә, Сөембикә
манарасы да, Кремль дә музей-тыюлык булып теркәлде, Аллага шөкер!
Гомумән, Кол Шәриф җәмигъ мәчете белән Сөембикә манарасы, Болгар
тарих-археология комплексы – Татарстанның, юк, Татарстанның гына түгел,
бөтен татарларның йөзек кашы.
Минтимер Шәрип улы Шәймиевнең каһарманлыгын киләчәк буыннар
бәяләр. Әмма бүген үк икърар итик, егетләр: Татарстанның кайсы җитәкчесе
Кол Шәриф җәмигъ мәчетенә җан өрде? Казанның хәзер ике бөек символы
бар: манара очына алтын һилял (яңа туган ай) куелган Сөембикә манарасы,
Кол Шәриф мәчете! Казанга килгән кунаклар да, транспортта узып барган
мосафирлар да Сөембикә белән Кол Шәрифкә карамыйча уза алмый. Бу –
безнең горурлыгыбыз!..
Җимерелеп беткән, хәрабә хәленә килгән Болгарны кайсы җитәкче
торгызырга алынды? Бүген Болгарга чит илләрдән, бөтен Россиядән халык
агыла. Бу – безнең горурлыгыбыз!..
Минтимер, тарихи һәйкәлләрне торгызырга алыныр алдыннан, алар
И Л Б А Ш Ы
36
турындагы тарихи-фәнни материалларны тәфсилләп өйрәнә башлады. Ул Казан
Кирмәне буйлап сәгатьләр, көннәр дәвамында йөрде. Кем ул Кол Шәриф? Башка
кеше ихтыярындагы колмы ул? Әллә Аллаһның колымы, бар вөҗүде белән
дингә бирелгән шәхесме? Казан яулап алынган вакытта, ул кайда булган? Аның
язмышы ничек тәмамланган? Әлбәттә, рухи җитәкче, шәйхелислам, сәедләр
токымы Кол Шәриф илгә афәт килгәндә кул кушырып утыра, качып китә алмый.
Минтимер тарихчылар, археологлар күрсәткән җирләрдә күп уйланып йөрде, һәм
аның зиһенендә ватан азатлыгы өчен көрәшчеләрнең сурәте җанлана башлады...
Кол Шәриф качып китмәгән, дошман ягына чыкмаган, ул халыкны азатлык
сугышына – җиһадка күтәргән һәм батырларча һәлак булган!
Шәһидлек
1552 ел, 2 октябрь.
Баштанаяк коралланган сәед Кол Шәриф сигез манаралы мәчетенә таба
йөгерде. Шәкертләрнең барысы да, коралланган килеш, аны көтә иде. Ике
рәкәгать намаз укылды, аннан соң сәед Кол Шәриф хәзрәтләре соңгы вәгазен
сөйләде.
– Әгузү билләһи минәш-шәйтанир-раҗим, бисмилләһир-рахмәнир-рахим.
Әссәламәгаләйкүм!
Фарыз залы гүелдәп җавап кайтарды:
– Вәгаләйкүмәссәлам!
– Шәкертләрем, бүген дәрес булмый. Сез бүген дарелфөнүн шәкертләре
түгел, сез бүген – яу ирләре! Барыгыз да яу киемнәрен киегез! Сөембикәбез
үзен корбан итте, Ядигәр хан да әсир төште. Яугирләребез кырылып бетте.
Авыр туфраклары җиңел булсын. Иннә лилләһи вә иннә иләйһи рәҗигун.
Мәскәү күз яшьләренә ышанмый! Бары бер юл кала – кылыч! Кылыч белән
кергән – кылычтан кичәр.
Сөекле шәкертләрем! Мин сезне кылыч тотып Мәскәү капкасына барырга
өндәмәдем. Мәскәү үзе килде Казан капкасына. Мин сезне Өстүк, Муром
калаларын таларга да өндәмәдем, Өстүк белән Муром үзе килде Казанга яу белән.
Мин сезне җиһад өчен кылыч тотарга өйрәттем. Вакыт җитте, шәкертләрем.
Коръәнне янга куеп, Коръәнне җанга алып калкынырга форсат җитте. Капка
төбендә дошман тора. Казан эче тулы кяферләр өере йөри. Кырым безгә ерак,
ярдәм килмәс. Бүген Кырымның үз хәле хәл. Нугай килмәс, анысы – Мәскәү
тарафдары. Башкорт та килмәс ярдәмгә, арабызда – Урал таулары. Көчебез дә аз,
дарыбыз да юк, тупчыларыбыз да үлеп бетте. Кошчакны саттылар. Сөембикәбез
корбан булды. Нишләмәк кирәк, шәкертләрем! Ләкин һәрберегезнең кулында
икешәр кылыч бар. Кылыч сынса, билхәнҗәрләр кынысыннан чыгар. Хәнҗәр
сынса, тешегез, тырнакларыгыз, нәфрәтегез бар. Безгә бүген җиңү булмас. Җиңү
булмасын белгән көенчә, ни өчен бикяр шәһид китик яшьләй, дип әйтүчеләр дә
бардыр арагызда. Вак җаныгыз бәрабәренә коллыкмы сатып алырсыз, шәкертләр?
Мордар Камай мирза кеби, ике яклы пәке Ядигәр кеби, нәҗес Харис мирза кеби,
Мәскәү әнчекләре Ширин Булат, Солтан бәк кеби? Шуны телиме кайберәүләр?..
– Әстәгъфирулла! – дип гүләде мәчет.
– Аллаһ исеме белән әйтәмен ки, андый кеше булса, китсен Иван ыстанына,
аңа юл ачык. Валлаһи, димен ки, аңа кагылучы булмас. Аңа үпкәләүче дә
булмас. Мин эчтән генә уйлармын: ничәмә-ничә еллар мин бу кешегә вәгазь
сөйләдем, вәгазем бикяр, бифайда булган икән. Мөэмин кабыгы астында
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
37
монафикъ, мөшрик, кяфер, потпәрәст асраганмын икән, дип сызланырмын.
Бармы арагызда исән калмак эстәгән берәүсе? Исән калып, гасырлар буена
кол булып яшәргә теләгәннәр бармы?
– Юк! – диде шәкертләр.
– Машаллаһ! Балаларым, ачыгыз Коръәни Кәримне, табыгыз «Бәкарә»
сүрәсенең 154 нче аятен. Дөрес, сез аны яттан беләсез: үә ләә тәкъуулүү, лимәй
юкътәлү фии сәбилилләһи әмүәәтүм әхйәәүү – Аллаһ юлында һәлак булганнарга
«мәет» димәгез. Алар үлми, алар, шәһид китеп, турыдан-туры Аллаһ хозурына
барачак. Без дә шәһидләр. Без изге сугышта, җиһадта, Аллаһ юлында шәһид
китәчәкбез. Аллаһ әмер итеп, ичмасам, берәрегез генә исән калып, иманын
ташламаса, сөйләсен балаларына, оныкларына, сөйләсен торыннарына:
без сугышып, аягүрә шәһид киттек. Әйе, җиңү безгә булмас. Дошман изге
мәчетләребез өстенә хач кадаклар, ата-бабаларыбызның баш сөякләреннән үзенә
һәйкәл салыр. Салсыннар! Вәхшилеккә дә гыйбрәт һәйкәлләре кирәк. Казан
каласыннан таш өстендә таш калмас. Әмма вәхшилек дәлиле, нәҗеслекнең
шаһиты буларак, каберләребез өстендә алар салган һәйкәлләр калыр. Ләкин
безнең рухны, безнең җанны алар кимсетә алмас! Кимсенгәннәр, чыдый
алмаенча, шул хачларны, тәреләрне, шул һәйкәлләрне шартлатырга, көлен күккә
очырырга теләр. Шартлатмагыз дошман һәйкәлләрен! Зинһар, шартлатмагыз!
Без вәхшиләр түгел. Шартлатмагыз каберләребез өстенә салынган чиркәүләрне.
Алар – вәхшилекнең тере шаһитлары. Шартлатмагыз тере шаһитларны! Әмма
сез, исән калганнарыбыз, оныкларыбыз, шул чиркәүләрдән дә, шул һәйкәлләрдән
дә биегрәк, мәһабәтрәк мәчетләр салдырыгыз. Без – җимерүче халык түгел! Без
– төзүче халык! Аларның үз дине, безнең үз динебез, әлхәмдүлиллә! Ләәкум
диинүкум үәлийәддиин. Рухыбызны җиңә алмагач, дошман әнчекләре гайбәт
тарата безем падишаһларыбыз турында. Сафа Гәрәй хан, имеш, сәрхуш булган.
Сөембикә, имеш, фәлән-төгән кылган икән. Ышанмагыз сез нәҗесләрнең сүзенә.
Ышанмагыз!
– Әстәгъфирулла! Ышанмабыз! – дип кычкырды шәкертләр.
– Балаларым, торыннарым, сезнең арада да булыр Мәскәүгә ярарга
тырышып динебезне сүгүчеләр, хан-падишаһ һәм тарихыбызны хурлаучылар,
изге ханбикәбезне дә кимсетерлек лаф оручылар. Ышанмагыз сез андый
нәҗесләрнең сүзләренә. Без шаһит аларның сафлыгына. Без шәһид Аллаһ
юлында. Биззат хирыс адәмнәр вак җаннары хакына олуг җаннарны сатып
көн күрә. Иле барның – Иблисе булыр. Казанны җимерерләр, яугирләребез
кырылып бетәр. Ләкин узар заманнар, шушы урында, безнең кан коелган
җиребездә рухыбыз, манараларыбыз янә калкыр.
– Янә калкыр!
– Инанамын ки, торыннарым, менә шушы җирдә, без шәһид киткән урында,
Кол Шәрифнең рухы сезгә вәгазь укыр! Аллаһу әкбәр!
Бөтен шәкертләр дә аякланды, аларның кулында кылыч, ук-җәя, сөңгеләр
иде. Беравыздан тәкбир яңгырады:
– Аллаһу әкбәр, Аллаһу әкбәр! Ләә иләәһә илләллаһу, Аллаһу әкбәр, Аллаһу
әкбәр, вә лилл хәмде!
Бу яшь егетләрнең барысы да һәлак булды, Кол Шәриф үзе дә җиһадта
шәһид китте. Иннә лилләһи вә иннә иләйһи рәҗигун! Урыннары җәннәттә
булсын!
Җиһад сугышында үлгәннәргә мәет димәгез, алар мәет түгел! Алар мәңге-
мәңге үлемсез! Алар Аллаһ янында!
И Л Б А Ш Ы
38
Без җимерүче халык түгел
Татарлар Һиндстанны җимерер
өчен түгел, төзер өчен яулап
алды.
Җәвәхәрлал Нәһру
Элек, имеш, Казандагы ял бакчасының капкасына «Татарларга һәм
этләргә керергә ярамый» дигән язу эленгән булган. Татарларны Казанга да
кертмәгәннәр. Авылларыннан куптарып, шәһәрдән 40 чакрым ераклыкка
куганнар.
Әле 50-60 еллар чамасы элек кенә, Казанны яулап алганда һәлак булган рус
сугышчылары каберлеге өстендәге һәйкәлгә ат башы кадәр хәрефләр белән
«В честь победы над татарами» дип язылган иде.
Ярый, халык сүз әйтә башлагач, ул язуны цинк йөгертелгән калайлар
белән каплап куйдылар. Ләкин халык барыбер әледән-әле бу һәйкәлгә үзенең
ризасызлыгын белдерә килде. Аннан соң татар зыялылары, теге һәйкәл
янәшәсендә шәп мәчет корып куярга кирәк, дип тәкъдим итте.
Ләкин Шәймиевнең фикере башка юнәлештә иде. Ул күп уйлады бу хакта,
уйлый-уйлый башы катты, күп тарихи китаплар укый-укый, ниһаять, бер
нәтиҗәгә килде. Һәм ул инде тарихи шәхесләребезне хыялында күрә, алар
белән сөйләшә, алардан киңәш сорый иде.
Хыяллар тормышка ашканда
2009 елның 30 декабре, сәгать кичке алты.
Яңа елның үз вазифаларына керешер вакыты җитеп килә, Мәскәү Кремлендә
хөкүмәт әгъзалары Яңа елны каршы алырга җыена. Шунда Россия премьер-
министры Путин Татарстан Президенты Шәймиевне кабул итте.
Керә-керешли дип әйтерлек, Минтимер Шәрипович сүз башлады:
– Владимир Владимирович! Сез беләсез инде, мин Президентлыктан
китәргә булдым, – диде. – Беләм, Казан сезгә бик ошый, Казан Кремлендә
собор чиркәве белән янәшә мәчет басып тора. Сез безгә чит ил вәкилләрен,
чит дәүләт башлыкларын юллыйсыз. Без толерантлык үрнәге булып торабыз,
төрле дин тоткан милләтләрнең үзара дус, тату яшәү үрнәге башкаларга да
бик кирәк. Бездә ике һәйкәл, федераль әһәмияткә ия ике дин йорты. Әйдәгез,
шуларны торгызып, матурлап бөтен җиргә күрсәтик әле! Иделгә сәяхәтчеләр
күпләп килә, шулай эшләсәк, сәяхәтчеләрнең саны күпкә артачак. Ә сез
бүлеп биргән 15-16 миллион сум акча биналарны җимерелүдән туктатыр
өчен дә җитми. Ә бу һәйкәлләр бит федераль әһәмияткә ия. Әйдәгез, иллегә
илле булсын!
– Ничә сум кирәк? – дип сорады Путин.
– Өч-дүрт ел дәвамында, һич югында, яртышар миллиард.
– Һәр бина өченме?
– Юк, еллык бюджет. Аермаенча. Без Кремльне дә шулай аяіка бастырдык.
Бу бик тә кирәкле гамәл. Без фонд оештырырбыз, калганы халыкның ирекле
рәвештә кергән акчасына булыр. Мин ышанам, халык безгә терәк булыр, дим.
– Әйдәгез болай итик – бер елга 400 миллион! Федераль бюджеттан һәм
тәңгәл күләмдә Татарстан бюджетыннан.
Шәймиев сүзне озакка сузмыйча риза булды.
Менә шуннан Бөек Болгар белән Зөя каласын торгызу эше башланды.
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
39
Бу гамәлләр Татарстанны килеп күрергә теләүче сәяхәтчеләрнең санын
күпкә арттырды. Ә иң әһәмиятлесе – Шәймиевнең әлеге гамәлләре халык
күңеленә хуш килде!
Эшләмәгән закон зарар эшли
Кабул ителеп тә, закон эшләмәсә,
ул – җинаять.
Минтимер Шәймиев
Татарстан Республикасы Конституциясенең 14 нче маддәсендә:
«Татарстаннан читтә яшәүче татарларның милли мәдәниятен, ана телен,
үзенчәлекле йолаларын сакларга Татарстан ярдәм итәчәк», – дип язылган.
Конституциядә маддә бар, ләкин закон юк. Ун ел узып китте бит инде
югыйсә. Бу бит Илбашының республика күләмендәге тулы вәкаләтенә
керә.
Советлар Союзында яшәүче татарлар бик күп иде. Бигрәк тә Урта Азиядә.
СССР таркала башлауга ук, идея килде: барлык татарлар да Татарстанга
кайтсын. Халык депутаты Фәүзия Бәйрәмова әйтте:
– Татарларны Татарстанга кайтару өчен закон кабул итәргә кирәк! – диде.
Шәймиев бу тәкъдимгә каршы төште. Һәм халык хадимнәренең күбесе
Илбашы яклы иде. Ни өченме?
– Кайткан татарларга без нәрсә тәкъдим итә алабыз? – дип сорады
Илбашы. – Карагыз сез: фатир алыр өчен озын чиратлар, балалар бакчасына
чиратлар һәм авыр чишелә торган башка мәсьәләләр... Әгәр дә Татарстанга
миллионнан артык кеше кайтып төшсә? Алар зур өметләр белән кайтыр,
өметләре акланмаса, күңелләре төшәр, безгә үпкәләр. Безнең җирле халык
та алардан риза булмаячак. Өстәмә киеренкелек килеп чыгачак. Уйлашырга
кирәк, кулдан килгәнне эшләрбез, җаен табарбыз. Конституциядә каралган
юнәлештә даими эш алып барырбыз.
Шуңа күрә ул турыда закон кабул ителмәде. Законны кабул итәсең икән,
аны үтәргә кирәк. Нигә, үти алмаган көенчә, халыкны өметләндерергә?
Иман нуры
Аллаһ (диненең) нурыннан кайсы (диннең) нур(ы)
күркәмрәк? Без Аллаһ (диненә, Коръән) нурына
коендык.
Коръән, 2:138
– Шәймиев Советлар вакытында коммунист
иде, хәтта Татарстан коммунистларының
җитәкчесе дә иде. Коммунист ул – дәһри, динсез
кеше дигән сүз. Хәзер әнә дөньяда булмаган
зурлыктагы Коръән эшләтте, Кол Шәриф
мәчетен төзетте, Болгарны яңартты...
– Шәймиев Зөя каласын да яңартты, әмма ул
христиан булды дигән сүз түгел бит әле.
Үзара сөйләшүләрдән
Минтимернең бу сорауга җавабы күп кешене канәгатьләндермәс, бәлки.
Әлбәттә, ул – мөселман ата-анадан туган шәхес. Моның өчен «кем ул мөселман
кешесе?» дигән сорауга җавап бирергә тырышырга кирәктер. Кем намаз укый,
И Л Б А Ш Ы
40
кешеләргә игелек кыла, кем шәригатьчә яши... Шәймиев, башка бик күп
татарлар кебек үк, бу кагыйдәләрнең барысын да үти алмый.
Шәймиевнең җавабы:
«Әгәр дә Аллаһы Тәгалә, мөселман ата-анадан туганыма күрә, мине ничек
бар, шулай кабул итсә, мөселман буларак, мин үземне бәхетле санар идем. Бу
мәсьәләне Тәңре хәл итә! Мин башка бер динне тотмыйм. Анам динле гаиләдә
үскән, аның бабасы да, атасы да динле, энесе хәтта мулла булган.
Безнең Татарстан – күп динле дәүләт. Дин дәүләттән аерылган. Мин югары
дәрәҗәдәге җитәкчеләрнең мәчеткә, чиркәүгә йөрүен һич гаепләмим. Ихластан
ышансалар, йөрсеннәр. Президент буларак, мин ниндидер күләмдә урталыкны
тотарга тырыштым. Ә адәми зат буларак, күп кеше катнашкан гыйбадәтләргә
бара алмыйм, мин әле бу эшкә әзер түгел. Минем иманым – күңелемдә, һәм
ул иман җаныма куаныч өстәп тора. Мин үземне мөселман дип саныйм, гәрчә
шәригать кануннарын төгәл үтәп бара алмыйм. Ни өчен әле мин ялганларга,
үз-үземне алдарга тиеш? Бу иң башта үз намусым каршында монафикълык
булыр иде. Ә Аллага ышануым бар, шөкер. Ләкин ихлассыз гына мәчеткә йөрү
әхлаклылыкмы икән? Әтием атеист булса да (бәлки, ул атеист булып күренергә
генә тырышкандыр), авыргач, шәригатьчә яши башлады...»
Ислам җәмгыять, дәүләт һәм башка диннәр өчен куркыныч түгел. Коръәндә
язылган: кем Коръәнгә ышана, Аллага да, ахырзаманга да ышана һәм
башкаларга игелек кыла, шуңа савап булыр, аны Алланың әҗере көтәр. Ислам,
нигездә, тынычлыкка, толерантлыкка өнди. Беренчедән, ислам дине Идел
буенда 922 елга чаклы ук киң җәелгән була. Бу безнең илебезгә очраклы гына
китереп кертелгән дин түгел, Россия җәмгыятенең нигезе булган православие
белән беррәттән урын алган дин. Ислам дине бөтен кешелек өчен васыять әйтә:
кеше җанын кыйма, якыннарыңны сөй, гаиләңне ныгыт, хезмәт ит.
Библиядә: «башка илаһларга табынма, потларга (кумирларга) табынма,
кирәксә-кирәкмәсә дә минем исемем белән ант итмә, ял итәргә (Аллага
гыйбадәт кылырга) онытма, ата-анаңны хөрмәт ит, гөнаһсыз кешене үтермә,
зина кылма, урлама, ялган шаһитлык кылма, башкалар йортына басып кермә,
көнләшмә», диелә. Ислам да, христиан дине дә әнә шундый әхлаклы кешеләрне
тәрбияләргә тиеш. Аларның максаты уртак...
Исламны көч белән кертеп булмый. Ислам ягыннан нинди куркыныч янарга
мөмкин кешелеккә? Янәсе, ислам байрагы астына сыенып җинаять кылучы
террорчылар бар. Алар олы гөнаһ кыла... Инанамын ки, террорчыларның
максаты – төрле дин кешеләрен чәкәштерү, дөньяны мөселманнарга каршы
котырту. Без бу котыртучылар ягына авышырга тиеш түгел...
Анысы шулай, тик менә безнең кайбер муллалар, имамнар ни өчен
Пәйгамбәребез васыятен тотмый икән? Алар иң кыйммәтле иномаркаларда
җилдерә, миллион долларлар торган коттеджларда яши, балаларына, оныкларына
кыйбатлы машиналар, фатирлар бүләк итә. Сәдака акчасынамы, әллә мәчетләр
салдырыр өчен Гарәбстаннан җибәрелгән акчагамы шулай кылана алар?
Динебез тирәсендәге каршылыклар Илбашы өчен еш кына аерым бер
катлаулы мәүзугъ була килде.
Канатлы барс сынын кабул итәр алдыннан, ул имамнарны киңәшкә чакырды.
Имамнар барс сынын мәчет янына куюга катгыян каршы төште.
– Әгәр дә сез бу сынны мәчет янына куярга риза түгел икән, шулай булсын!
Сез хәзер ислам, дин, Болгар турында күп сөйлисез, бик яхшы, сез бу һәйкәлләр
турында кайгыртасыз икән, мактау сезгә!.. – диде Илбашы.
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
41
Беләсезме, җыелган имамнар арасында күбесе мәгънәви кыйблабыз Болгар
белән кызыксынып та карамаган булып чыкты. Бер Тәлгат хәзрәт Таҗетдин
генә Болгарга озак еллар буе шәкертләре белән барып гыйбадәт кылды. Ә
исламны рәсми кабул итү урынына имамнарның күбесе барып та карамаган.
Гаҗәпләнергә генә кала!..
Тукай да диннән түгел, аерым ишаннардан көлгән. Шагыйрь үзе динне бар
вөҗүде белән кабул иткән. Вакытында аерым милләтчеләр шушы мәсьәләдә
Тукайга кара ягарга да маташып карады. Юк, Тукай дингә каршы түгел, ул
кайбер динчеләрнең ярамаган якларыннан көлә. Тинчурин да диннән түгел,
әдәпсез, демагог, әхлаксыз ишаннан көлә. Тукай да, Тинчурин да саф динне
әнә шул кибәк башлы ишаннардан тазартырга теләгән.
Дин җитәкчеләренә ана теле, татар тарихы сабакларын өйрәтәсе бар. Алар,
Гарәбстанга барып, гарәп телен, динне өйрәнеп кайта, ә ана теле юк, татар
тарихы юк. Андый мулла ничек итеп тулы мәгънәле вәгазь сөйли алсын? Шуңа
күрә инде хәзер муллалар урыс телендә вәгазь сөйли башлады.
– Болгарда шәп мәчет төзелде, югары уку йорты – академия корыла, – диде
Минтимер Шәймиев. – Һәм очраклы гына түгел. Болар – бик озак һәм күп
уйлануларның нәтиҗәсе. Теләк изге, монда, имамнарны сыйфатлы тәрбияләү
максаты белән, шундый яхшы шартлар тудырыла. Без төрле мәдрәсәләрдә
укыган ихлас инанучы егетләрне бер урынга тупларга һәм, аларга ныклы белем
бирүне максат итеп, абруйлы дин әһелләрен, дин галимнәрен чакыртырга тиеш.
Бирсен Ходай! Амин, шулай була күрсен берүк!
Россия Ислам институты имамнар әзерләү белән актив шөгыльләнә.
Болгардагы академия турында сөйләгәндә, без, дин әһелләренә тагын да
тирәнрәк белем бирү өчен, мәркәз корабыз.
Кеше имансыз яши алмый. Иң мөһиме: изге хисләрдә уйнап, халыкның
башын катырмаска иде. Кеше өмет, иман белән яшәргә тиеш. Иман башка
диндәгеләргә каршы эшләргә тиеш түгел.
Бер дин эчендәгеләр дә төрле мәзһәпләргә, секталарга бүленеп,
фанатикларга әверелеп бетәргә мөмкин. Коръәннең үзендә язылган: диндә
артыгын кыланмагыз, хәттин ашмагыз, диелгән...
Чыннан да, Татарстан мөселманнары арасында да төрлелек бар иде,
кем әйтмешли, хәтта һәр имам аерым-аерым мөфтиятләр корырга тәдбир
тоткан иде. Кемдер, намаз укыганда кулларны кендек тирәсендә түгел, йөрәк
турысында тотып укырга, дип өйрәтә; кемдер, мәрхүмнәр кабере янында
Коръән укылырга тиеш түгел, дип сөйләнә; хәтта кайбер муллаларның Коръән
ашына түбәтәйсез килгән яшь егетләрне Коръәнне тыңлатмыйча мәҗлестән
куып чыгару очраклары күбәйде. Беренче карашка кечкенә кебек күренгән
аермалыклар да кешеләрне бер-берсеннән читләштерә, ызгыштыра, абыстай
белән абыстай, мулла белән мулла аш мәҗлесендә «син дөрес укымадың, син
дөрес әйтмисең», дип гауга куптара икән, бу инде бернинди кысага да сыймый.
Дингә кайту, тәүбә итү, җимерелгән мәчетләрне кайтару, яңадан торгызу
чорына килеп җиттек, шөкер. Советлар вакытында Татарстанда нибары унөч
мәчет эшли иде, Казанда – берәү. Бүген исә һәр авылда, һәр мәхәлләдә яңа
мәчет балкып тора.
Дин иреге килгәч, берничә имам Татарстанда мөфти урыны өчен көрәшә
башлады, үзләренә аерым мөфтият кору белән мәшгуль булды. Дин дәүләттән
аерылган аерылуын, әмма дин җәмгыятьтән аерылмаган бит. Әгәр дә һәр
имам үз мөфтиятен оештыра калса, мөселманнар аеры-чөере килеп бетәр иде.
И Л Б А Ш Ы
42
Илбашы бу очракта ни кылырга тиеш? Милләтнең таркалуын, бердәмлеген
югалтуын кул кушырып, битараф рәвештә күзәтеп утырырга тиешме?
Инде дә имамнар аерым ике корылтай җыярга ниятләгәч, ул аларны
чакырып сөйләште.
– Бездә ислам бер, Коръән бер түгелмени? Без сөнниләр түгелмени? – диде
аларга Илбашы. Татарларга, болгарларга, мишәрләргә, тагын әллә кемнәргә
аерылырга торган халыкны инде дини секталарга да аерыйкмы?
Имамнар тарткалашты, киреләнде – кыскасы, алар риза түгел иде.
Илбашы шунда үз холкына хас булмаган кырыслыкка күчте.
– Татарстан мөселманнарының бер корылтае булачак, Татарстанда бер генә
мөфти булачак! – диде ул. – Аңлашырга теләмисез икән, корылтай да үтмәячәк.
Сезнең корылтайга бер генә вәкил дә килмәячәк! Төбәк башлыклары бер генә
автобус та бирмәячәк, юллар ябылачак!
Ни өчен Илбашы әлеге эшкә килеп катнашты соң? Чөнки муллалар үзләре
сәясәткә кереп китте. Президент бу эшкә битараф кала ала идеме?
Әгәр җәмгыять берничә дин һәм секталар аркасында фанатиклар өеренә
әверелә икән, моның өчен Президент җавап бирергә тиеш, шул исәптән, яңа
законнар кабул итеп булса да.
Шулай итеп, Татарстан вак мөфтиятләргә бүленүдән котылып калды.
Ватанпәрвәр
«Патриот» кәлимәсен ана телебездәге «ватанпәрвәр», «илсөяр», «ватансөяр»
кебек сүзләр белән алыштырып булыр иде.
Минтимер Шәймиев, хакимияттә утырганда, ватанпәрвәрлек, йорт
җанлылык, илсөярлек хисләре тәрбияләү максаты белән, бик күп чаралар
уздырган иде.
Ә нәтиҗәсе кайда?
Шәһәр буйлап барганда, Шәймиев һәрвакыт уфтанып куя иде. Уфтану
гына түгел, көрсенү иде ул. Көрсенмәслекмени, урам чүп-чар белән тулган:
трамвай, автобус тукталышлары кулланылган билетлар белән түшәлгән; кеше
автобустан төшкән, әмма билетын якындагы чүп савытына ташламаган; эчкән,
әмма шешәсен чүплектә калдырмаган. «Шулай бервакыт, шәһәр читендәге
табигать, ял бакчалары чиста булсын дип, чатырлар куеп, яшьләрне табигатьне
чистартырга чакырдык. Яшьләр көлешә-шаярыша җыештырды инде,
шунысына рәхмәт, ләкин чатырлар белән генә чисталыкны саклап буламы
икән? Хакыйкать тирәндәрәк ята булыр – безнең миебездә», – дип искә алды
бу җәһәттән Шәймиев.
Әйе, күмәк мал ул беркемнеке дә түгел, ә хосусыйлык, «минекелек» канда
булырга тиеш. Уртак малны эт җыймас!
Дөрестән дә, бу гамәлләр, чаралар ватанпәрвәрлек тә, эчке культура
да тәрбияләми. Яшьләргә кушканнар, алар мәҗбүр, аларны оештырып
җибәргәннәр, җитмәсә – ял көне. Алар бу эшкә күңел ачу дип кенә карый. Ә
үзгәрер өчен... Монда бер генә буын дәвамында түгел, күп еллар буе башка,
үзгә мохиттә тәрбия алырга кирәк...
Чит илгә күчеп яки мәҗбүри качып киткәннәр патриотмы, түгелме? Әйтик,
Йосыф Акчура, Әкъдәс Курат, Гаяз Исхакый, Садри Максуди, Муса Биги, Зәки
Вәлиди, София Гобәйдуллина, Чыңгыз Әхмәров, Латыйф Хәмиди, Рудольф
Нуриев... Алар ватаннарын сөймәгәнме, аларда туган илгә, Татарстанга
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
43
тартылу, җирсү булмаганмы? Ничек кенә җирсегәннәр әле! Монда иҗат итәргә
мөмкинлекләр кысан булганга, аларга сөекле ватаннарын ташлап китәргә туры
килгән. Ә күбесе совет властен кабул итмәгән, алар ватанга түгел, режимга
нәфрәтле булган.
Ә Сөембикә манарасы, Кол Шәриф мәчете, хәрабәләр арасыннан калыккан
Болгар бер ватанпәрвәр татарлар өчен генә түгел, ул – ЮНЕСКО, бөтен
инсаният байлыгы.
Йорт җанлылыкны өйдәге мохит, гаилә һәм халык йолалары тәрбия кыла.
Шәһәр җанлыларны шәһәр мохите үстерә.
Илсөярне, ватанпәрвәрне бөтен ил тәрбияли.
Ватанпәрвәрлекне тарих, каһарманнарыбыз, легендаларыбыз, әдәбиятыбыз,
йолаларыбыз шәкелләштерә.
«Минем инануым, традицион мәдәниятем, анам теле, ни генә булса да,
юкка чыгарга тиеш түгел.
Баланың дөньяга килүе, аерым алганда, һәрберебезнең тормышы – саф
очраклылык, Алланың бүләге. Фәнчә аңлатканда, ул болай: чагыштырмалылык
теориясе нигезендә, минем урында башка бер кеше утырыр иде. Соң, шушы
бәхетле форсаттан файдаланып кал: башкаларга игелек кыл. Һәр фанатизм
ул – башкаларга зыян, димәк, ул тыелырга тиеш. Сез миннән фанатик ясый
алмыйсыз инде. Һәм миннән фанатик ясарга тырышмагыз да. Димәк ки, мин
сабый чагымнан ук рөхсәт ителгәннәрне генә кылырга тиеш».
Минтимер Шәймиев
2013
Кантарлы милләт
– Без – аерым милләт! Безгә аерым дәүләт бирегез! – дип, янәмәсе, татарлар,
керәшеннәр, башкортлар, нугайлар, мишәрләр, Кырым татарлары, типтәрләр
Сталин янына кергән, ди.
Сталин, боларны тыңлый-тыңлый, төрепкәсенә тәмәке төя икән. Төрепкәсен
тутыргач, халыклар атасы, ниһаять, сүз башлаган:
– Я нэ знаю таких наций как кряшены, типтары. И у русских есть тоже
разнавидности: киржаки, кацапы, что, по-вашему, мы дадим атделную
Киржакскую и Кацапскую автономию? Я знаю мошный единый татарский
народ. Нэ надо делить единый татарский народ!
Сталин, төрепкәсен кабызып, тирән итеп төтен суырып, татарлар,
керәшеннәр, типтәрләр күзенә төтен җибәргән һәм: – «Приём окончен!» – дип
чыгып та киткән.
Хәйләкәр Сталин, барысына да автономия бирә калса, ни буласын
чамалаган, билгеле. Кырым АССР, Башкорт АССР, Татар АССР, Нугай АССР,
Мишәр АССР, Керәшен АССР төзелә калса, барысының да Академия театры,
Фәннәр академиясе, җыр-бию ансамбльләре, судлары булыр иде. Тугандаш
телдә сөйләшүче алты дәүләт барлыкка килер иде.
– О-о, атабыз Сталин акыллы икән, ул халкыбызны вакларга теләми, олы
халык итеп күрә икән, – дип, татарлар шатланышып кайтып киткән, ди.
Шулай итеп, нибарысы өч автономия: Татар АССР, Башкорт АССР, Кырым
АССР барлыкка килә. Тора-бара Джугашвили татарларны Кырымнан сөреп
чыгара, аннан соң Казан татарларын куарга план кора.
Сталин өргән төтеннән татарларның күзеннән әле һаман яшь ага, ди...
И Л Б А Ш Ы
44
Ут күршеләр
Күрше хакы – Тәңре хакы.
Халык мәкале
Лев Овруцкийның «Минтимер Шәймиев белән әңгәмәләр» дигән китабыннан
О в р у ц к и й . Я очень хочу расспросить о ваших отношениях с Муртазой
Рахимовым и вообще о татаро-башкирской проблеме. Ведь Вы вместе с
Рахимовым входили в состав руководства «Единой России», Вы как бы одной
крови, тяжеловесы и всё такое. Но мне вот говорили, Хакимов говорил,
что у Вас личные отношения очень неважные. Я говорю: «Что, он боится
испортить отношения?» А Хакимов выразился так: «Нет, мол, не боится,
там уже портить нечего».
Ш а й м и е в . Так и сказал?
О в р у ц к и й . Да, Хакимов.
Ш а й м и е в . Знаете, у нас человеческие отношения плохими не могли
быть, мы друг друга не знали.
О в р у ц к и й . Нет, речь не о человеческих отношениях, о политических...
Ш а й м и е в . Рахимов – хороший хозяйственник...
О в р у ц к и й . Да, у него же сходная с Вашей карьера. Он тоже
хозяйственник.
Ш а й м и е в . Нет, нет. Весь вопрос в том, что у нас несколько разные пути
в жизни. Хотя и я в молодости стал руководителем, потом была серьёзная
обкомовская и правительственная школа. А он всю жизнь был успешным
руководителем нефтехимического комплекса. То, что в Башкортостане мощный
нефтеперерабатывающий комплекс, это, конечно, всегда было заслугой первых
секретарей обкома КПСС. Пробивать же надо было строительство, и они
пробили. Самый крупный нефтеперерабатывающий комплекс, состоящий
из нескольких заводов – в Башкортостане. Они могли до 60 миллионов тонн
нефти в год перерабатывать.
О в р у ц к и й . Страшно представить – 60 миллионов!
Ш а й м и е в . Муртаза – крупный авторитетный руководитель
нефтепереработки Башкортостана. Я его впервые увидел, когда к нам, кажется,
на юбилей Татарстана приехала башкирская делегация. Он был в составе
делегации – первый секретарь, председатель Совмина, писатель Мустай Карим
и Муртаза. Просто так человека в такую делегацию не возьмут. Я тогда был,
кажется, председателем Совмина. Я с ним познакомился в то время. Потом годы
перестройки, он был избран Президентом. Почему Муртаза Губайдуллович
очень прямой, резкий в заявлениях?
О в р у ц к и й . Даже грубый.
Ш а й м и е в . Я не хочу использовать это слово. Дипломатической жилки
у него не было?
О в р у ц к и й . По-моему она не выработалась. Что ещё хочу сказать?
Татарстан по своему развитию в то время отставал от Башкортостана,
надо это признать.
Ш а й м и е в . Да? По экономическому, социальному развитию? Конечно,
Татарстан уступал. Во-первых, там же кроме нефти и золото есть, и уголь,
и металл. Богатая республика. И в два раза больше по территории, значит, и
природных богатств больше. К тому же мне, может быть, неудобно об этом
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
45
говорить, но в Башкортостане всегда были очень авторитетные, опытные
руководители, первые лица республики.
О в р у ц к и й . До Рахимова?
Ш а й м и е в . Да, конечно, до Рахимова. Все сильные личности. Отношения
между руководителями Татарстана и Башкортостана никогда не были
простыми. И при Табееве антагонизма не меньше было. Фикрят Ахметзянович
пришёл молодым, и они с Гумером Исмагиловичем за два десятка лет для
республики сделали очень много. Пробивной силы, хозяйственной жилки у
башкир на каком-то этапе было больше. Это объясняется ещё и тем, что они
мощно воспользовались нефтяной промышленностью. По сельскому хозяйству
мы и близко не могли подойти к башкирам.
О в р у ц к и й . Да? У них лучше было?
Ш а й м и е в . Мы постоянно ездили к ним учиться. И зависть у нас была –
белая зависть. Завидовали тому, как они развивали сельское хозяйство. Конечно,
мы за последнее годы их обошли... Да, мы обошли. Хотя у них земли больше.
По сбору зерна даже обошли и по животноводству, по всем показателям. Может
быть, у них нефть раньше начали осваивать, и она быстрее выработалась – это
возможно. И то, когда я уже Президентом стал, мы обсуждали, что должны
упасть по добыче нефти к 2010 году на 17 миллионов тонн в год.
О в р у ц к и й . А пока идёт нормально – 30.
Ш а й м и е в . 32 даже. Мы и не хотели особо форсировать, по расчётам
должен был объём добычи придерживаться порядка 30 миллионов тонн
в год. Мы неоднократно обсуждали, как приостановить падение добычи
нефти. Башкортостан, я не хочу за них отвечать, но они слишком резко упали
по добыче нефти. Нам вскоре удалось остановить падение через налоговые
послабления и внедрение новых технологий.
О в р у ц к и й . Соответственно, в этой связи и лоббистские возможности
изменились. Вы в политике выскочили вперёд. Теперь уже они шли за вами.
Ш а й м и е в . Это да. За все годы перестройки они раньше нас ни одного
политико-экономического решения не принимали.
О в р у ц к и й . А ревность сохранялась, теперь уже с их стороны.
Ш а й м и е в . Состязательность сохранялась... А как иначе? Повторю, нам
удалось остановить падение добычи нефти. Тут надо отдать должное нашим
учёным, специалистам и руководителям «Татнефти». Конечно, жёсткий у нас
был план – остановить падение и начать подъём, использовать новые методы
и так далее. Башкиры этого не смогли сделать. У них сейчас половина нашей
добычи. Ни по сельскому хозяйству, ни по ряду других отраслей они не смогли
реализовать долгосрочных планов... Что я хочу сказать? Когда существовал
Союз, там политических вольностей не было, интересов было больше из-за
экономики. Эти две республики боролись, куда посадить КамАЗ. То, что он
у нас – это победа Фикрята Табеева. Башкиры тоже претендовали по ряду
вопросов. Состязательность была во всём.
О в р у ц к и й . Вследствие соцсоревнований.
Ш а й м и е в . Да. А потом уже пошли политические проблемы. Декларация
о государственном суверенитете появилась. Тут на первый план вышли
проблемы национальностей. Раньше они не настолько обострёнными были.
О в р у ц к и й . Раньше вообще не было национальных проблем.
Ш а й м и е в . Национальный вопрос всегда был и будет. Когда началась
перестройка, пошли волнения, башкирские татары стали собираться на том
И Л Б А Ш Ы
46
берегу реки Ик – она берёт начало на границе Татарстана с Башкортостаном,
по-моему, на башкирской территории. Они заявили, что эти земли должны
отойти Татарстану.
О в р у ц к и й . Я не знал про это.
Ш а й м и е в . Это было.
О в р у ц к и й . Почему-то нет работ на эту тему.
Ш а й м и е в . Мы не хотели, чтобы информация особенно распространялась.
В тот момент это было архиопасно.
О в р у ц к и й . Да, националы... Башкирские националы тогда
солидарствовали с нашими, как я понимаю.
Ш а й м и е в . Когда это началось, я звоню Рахимову, он тоже обеспокоен. Я
говорю: надо встретиться. Говорю: учитывая, что татар больше в Башкортостане,
чем башкир у нас, будет более понятным, если я к тебе прилечу. Я полетел к
нему, мы подготовили договор – договор о дружбе в новых условиях.
О в р у ц к и й . Я Ваше выступление читал.
Ш а й м и е в . И мы тогда подписали этот договор, как ответ националам,
мол, ребята, не бушуйте.
О в р у ц к и й . Хотели снять вопрос.
Ш а й м и е в . Во всяком случае мы сделали тот шаг, который должны были
сделать в тот момент. Не случайно я туда полетел. Если бы Рахимов сюда
прилетел – а тогда у нас было, по-моему, 11 тысяч башкир в Татарстане, – то
смысла большого не было бы. У них же татар больше, чем башкир. Башкиры у
них в республике – третья нация по численности, без приписок. Когда свобода
началась и так далее, Муртаза резко изменил отношение к татарам. Начал их
по языку притеснять. Во время Всероссийской переписи населения эта работа
шла самым непозволительным образом, татар просто заставляли записаться
башкирами, такие у нас сведения. Но мы не могли вмешаться.
О в р у ц к и й . Почему?
Ш а й м и е в . А как вмешаться, в какой форме?
О в р у ц к и й . Можно было инициировать какие-то статьи в центральной
прессе, ещё что-то.
Ш а й м и е в . Это было, но мало могло повлиять. Рахимов никого не слушал.
В то же время, ради объективности: а как бы я поступил на месте Рахимова?
Я этот вопрос сам себе задавал. Хотя об этом открыто нигде не высказывался.
Могу ответственно заявить: я никогда не пошёл бы на запрет татарстанского
телевидения в Башкортостане. Или башкортостанского телевидения в
Татарстане. В наш век пойти на такой шаг – выше моего понимания.
О в р у ц к и й . Вы были как враждебные государства.
Ш а й м и е в . Только при Президенте Хамитове разрешили.
О в р у ц к и й . Когда пришёл новый Президент. А что, спутниковый канал
«ТНВ» нельзя было принимать там?»
Ш а й м и е в . Нельзя было. Они вышки не ставили, кабель не разрешали.
О в р у ц к и й . Я не знал.
Ш а й м и е в . Это объяснимо.
О в р у ц к и й . То есть татары запада Башкирии не могли слушать даже
татарское радио?
Ш а й м и е в . И это в условиях развивающейся свободы. Я задумался: когда
в республике, где ты являешься Президентом, русских и татар больше, чем
коренной нации, как бы ты вёл себя?
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
47
О в р у ц к и й . Я очень рад, что Вы задавали себе этот вопрос. Было бы
интересно услышать Ваш ответ.
Ш а й м и е в . Да, я задавал себе этот вопрос.
О в р у ц к и й . Что бы Вы делали на месте Рахимова? Запретили бы
телевидение? Записывали бы татар башкирами?
Ш а й м и е в . Нет, запрещать телевидение мне и в голову бы не пришло.
Мне кажется, наше телевидение он запрещал больше из-за информации по
экономике.
О в р у ц к и й . Из-за экономики? В каком смысле?
Ш а й м и е в . Он человек самолюбивый, а показатели наши...
О в р у ц к и й . Что, можно утаить показатели?
Ш а й м и е в . Да. Чтобы информация была не каждый день. Татар же много,
да и башкиры будут смотреть, есть смешанные браки. Он очень ревностно
относился к нашим показателям.
О в р у ц к и й . Зависть, о которой Вы говорили, свойственна и башкирам.
Ш а й м и е в . Он болезненно воспринимал это. Может быть, из-за того, что
всю жизнь был успешным директором.
О в р у ц к и й . Понятно, для него это особенно чувствительно.
Ш а й м и е в . Что тут возобладало, даже трудно сказать. Во всех своих
выступлениях постоянно твердил, что у нас в Башкортостане лучше, чем в
других регионах России. Иную информацию просто не пропускали. В части
численности населения руководитель любой республики проявил заботу. Но
нельзя же было работать, ущемляя права человека, настаивая на том, чтобы
он отнёс себя к определённой нации.
О в р у ц к и й . А как бы Вы работали? Как бы за численность нации
боролись? Как тут можно бороться? Кто хочет, тот и записался. Вы бы
какие-то льготы для башкир сделали бы, наверное?
Ш а й м и е в . Мои размышления об этом сводятся к такому выводу – лучше
не вмешиваться в процесс. Во-первых, татары и башкиры – очень близкие
народы. У нас много общего, нежели различий. Во-вторых, вмешательство
властей в перепись населения оставляет неприятный осадок у многих.
О в р у ц к и й . Вы извините, но у нас же множество таких республик.
Марийцев меньше, чем...
Ш а й м и е в . Это вызвано тем, что татар в Татарстане порядка двух
миллионов, и в Башкортостане – более миллиона человек, в других областях
– сотни тысяч. Но попытки реально поменять баланс – дело бесполезное...
О в р у ц к и й . Ну да, это другое дело.
Ш а й м и е в . И сказать, что в сложившихся отношениях только Рахимов
виноват, так тоже ведь не скажешь. Я к чему это говорю? Нам хочется, чтобы
татарский язык там был, татарские уроки в школах не сокращались. Я эти
вопросы неоднократно перед ним ставил...
О в р у ц к и й . Он же обещал даже, но не сделал.
Ш а й м и е в . Да, когда выборы были. Более того, Муртаза Губайдуллович
не прошёл в первом туре, у нас был разговор с Сурковым. Сурков же поехал
туда. Я говорю: Владислав Юрьевич, он обещал, что рассмотрит статус
татарского языка, вы этот вопрос поставьте перед ним, пожалуйста. Это было
перед вторым туром выборов. Тогда Сурков вмешался. Рахимов обещал и ему.
Сурков мне потом звонил и говорил: мы договорились, найдут решение по
повышению статуса татарского языка. Но Муртаза не сдержал своего слова.
И Л Б А Ш Ы
48
О в р у ц к и й . А Вы ему напомнили? Мол, ты же обещал нам?
Ш а й м и е в . Конечно, напомнил.
О в р у ц к и й . И что?
Ш а й м и е в . Став Президентом, он спустил проблему на тормозах. Хотя
во втором туре, после обещания, татары его дружно поддержали.
О в р у ц к и й . Кинул, по-нашему.
Ш а й м и е в . Кинул.
О в р у ц к и й . А Вы пытались на него воздействовать через федеральный
центр?
Ш а й м и е в . В федеральных кругах есть политики, которые по поводу
наших республик придерживаются принципа «разделяй и властвуй».
О в р у ц к и й . Поэтому Вы к истории с переписью так эмоционально
отнеслись. Я не очень понимал, что это за проблемы, то есть я знал, что
идёт раздробление, но всегда считал, что численность – это десятое дело.
И если человек себя чувствует татарином, он татарин и есть.
Ш а й м и е в . Уменьшение численности татар одним разом на триста тысяч
– без радикального вмешательства это нереально!
О в р у ц к и й . Ваш аргумент был не очень корректным. Вы говорили:
перепись при советской власти проводили, было так, а зачем, откуда теперь
взялись эти?..
Ш а й м и е в . Почему некорректно? По их переписи получается, что татары
и башкиры – народы одной религии и общих традиций, но при этом как будто
резко отличаются по рождаемости. Наивно!
О в р у ц к и й . Но по какому принципу эти переписи проводились? Там – по
советскому принципу, тут – по европейскому.
Ш а й м и е в . Ничего подобного.
О в р у ц к и й . А в чём была идея – ослабить татар?
Ш а й м и е в . Рахимову хотелось, чтобы башкир стало больше.
О в р у ц к и й . Это я понимаю. А почему Тишков и другие люди? Я
просто не видел в том злого умысла. Меня Хакимов убеждал. А я не могу
разобраться. Я не понимаю, в чём умысел против татар? Татары – вторая
государствообразующая нация, они останутся второй нацией при любой
переписи. И кто следующий, украинцы?
Ш а й м и е в . А почему мы должны терять по 300 тысяч только из-за того,
что кому-то так захотелось?
О в р у ц к и й . Нет, а кто следующий? Евреи!
Ш а й м и е в . Как вы мне рассказывали, евреи берут качеством.
О в р у ц к и й . Что изменится – люди перестанут себя чувствовать
татарами?
Ш а й м и е в . Люди не перестанут. Вы же демократ, вы же не хотите, чтобы
заставляли людей менять национальность.
О в р у ц к и й . Там заставляли, я согласен. С этим-то у меня нет никаких
проблем – там вообще гнусно было. Насчёт башкир никаких возражений нет.
Полностью согласен. Наоборот, я говорю, я Вас не упрекаю в бездействии,
как и националы.
Ш а й м и е в . Каким образом я ещё должен был действовать?
О в р у ц к и й . Я не знаю. Вы же задавали себе вопрос. Не знаю, как
действовать – через федеральный центр, который мог какими-то санкциями
заставить их вести себя прилично.
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
49
Ш а й м и е в . Писать-то писали. Вы спрашиваете, были ли статьи? Были,
но далеко не всегда доходили до читателя. Могли ли они как-то повлиять при
таком грубом давлении?
О в р у ц к и й . Мне казалось, Вы тогда проявили очень большую
осторожность, слишком большую.
Ш а й м и е в . Вы упускаете из виду важный момент: было ли когда-либо в
Башкортостане так, чтобы руководителя республики удалось избрать только
со второго захода...
О в р у ц к и й . Ведь всё-таки речь шла о миллионах людей, Ваших, как
говорится, татар.
Ш а й м и е в . В ходе выборов Президента Башкортостана татары сыграли
важную роль.
О в р у ц к и й . Я бы, честно сказать, дал бы ему понять дипломатическим
путём, что мы поддержим национальные движения башкирских татар на
воссоединение с Татарстаном – или ты дай им статус. Как угрожали Москве
в этом плане. Мол, ребята, у нас очень сильная национальная организация...
Ш а й м и е в . Коль Муртаза во втором туре заявил, что статус татарского
языка в Башкортостане повысят, я должен был поверить его заявлению. У нас
так принято.
О в р у ц к и й . Может быть, тут общая проблема, которая заключается
в том, что нет национальной политики?
Ш а й м и е в . Отсутствие национальной политики – это всегда основная
причина.
О в р у ц к и й . Не хотят усиливать татар, да? Боятся усиления татар?
Ш а й м и е в . Мне показалось, своим вопросом вы уже ответили.
О в р у ц к и й . По вашему ощущению.
Ш а й м и е в . Это не ощущения.
О в р у ц к и й . Какие есть факты?
Ш а й м и е в . Ну, вы историю, наверное, знаете. Или, может быть, вы этим
конкретно не занимались. Ведь после революции 1917 года был предрешён
вопрос о создании Татаро-Башкирской республики... Это же очень серьёзно.
Идея была совместная, Татаро-Башкирская... Вы представляете, что такое
Татаро-Башкирская республика?
О в р у ц к и й . Кошмар. А ведь вроде бы родственные народы, почти один
язык.
Ш а й м и е в . Без проблем, один язык фактически, культура вообще одна.
О в р у ц к и й . Хакимов вообще говорит – башкир нет, мы их придумали.
Ш а й м и е в . Я сказал бы так: есть прекрасный братский башкирский
народ. У нас языковая разница между татарами и мишарами, пожалуй, не
меньше, чем между татарами и башкирами. Долгое время у нас был один,
общий литературный язык.
О в р у ц к и й . Мы, Хакимов говорит, алфавит создали, язык придумали.
Почему об этом нужно молчать, если это правда?
Ш а й м и е в . Это дело историков-исследователей. Политики же исходят
из сегодняшних сложившихся реалий.
О в р у ц к и й . Я читаю Аксакова – он купил земли в Башкирии, и там были
татарские селения. По уровню развития, видно по описанию разница была
колоссальная. Татары – совершенно цивилизованные крестьяне, а башкиры –
дети кочевников. Язык один и культура одна, Вы говорите, но непонятно, как
И Л Б А Ш Ы
50
культура может быть общей? У одних оседлая жизнь, другие – кочевники.
Это просто два разных уклада жизни.
Ш а й м и е в . Уклад жизни, может быть, не разный, оседлость позже пришла.
О в р у ц к и й . Какая культура без оседлости?
Ш а й м и е в . Так было в далёкие времена, сегодня обе республики
высокоразвитые, с мощным потенциалом... Безусловно, Татаро-Башкирская
республика была бы очень сильной. Со временем она стала бы союзной
республикой.
О в р у ц к и й . Почему же такая родственность и такая конфронтация?
Ш а й м и е в . Народ тут не при чём. Это политика. И политика не башкир
и не татар.
О в р у ц к и й . Этот вопрос – лакмусовая бумажка. Если Вы скажете: мы
сейчас соединимся с Башкирией...
Ш а й м и е в . Ответ прозрачен: нет, мы к крупным мелких присоединяем...
О в р у ц к и й . Если оба региона проведут референдумы? И соединитесь.
Ш а й м и е в . Если бы и федеральный центр поддержал, зная проблемы
изнутри... Нет, я не верю в такую возможность.
О в р у ц к и й . Соединяться можно только после референдума.
Ш а й м и е в . Да, только через референдум. И это правильно.
О в р у ц к и й . Конечно, на это должно быть согласие федерального
центра, это понятно, Вы сами изменить свой статус не можете... Скажите,
как сейчас в связи с тем, что два новых Президента и у башкир, и у татар
– Минниханов съездил, вроде бы они там обнимались...
Ш а й м и е в . От души поздравляю обоих Президентов, подвижка есть!
О в р у ц к и й . А со статусом языка как? Так же? Новый Президент не
решает этот вопрос? Он хорошо выступал по этому поводу, сказал, что
это дикость. Но это пока чисто дипломатическое, подвижек нет реальных.
Ш а й м и е в . По языку – нет.
О в р у ц к и й . Какой у Вас прогноз в связи с этим? Постепенно татары
станут башкирами – и всё? И снимется проблема.
Ш а й м и е в . Они опасаются, что, наоборот, часть башкир татарами станет.
Точнее, за счёт тех, кого в своё время под давлением в башкиры приписали.
О в р у ц к и й . И это тоже.
Ш а й м и е в . Нет, не тоже, это так.
О в р у ц к и й . И Ваши политические и экономические успехи на это
работают. Башкиры думают: что мы там отсталые...
Ш а й м и е в . Башкиры не отсталые, это трудолюбивый, успешный народ.
Они любят свою республику.
О в р у ц к и й . Да, они стали заложниками ситуации, того, что так
нарезали республики...
Ш а й м и е в . В какой-то степени все мы – заложники. Эта история идёт с
царских времён. Мы фигуранты бородатой политики.
О в р у ц к и й . Да, заложники.
Ш а й м и е в . Фигуранты. Со времён взятия Казани Иваном Грозным в
середине XVI века судьбы наших народов оказались на разных плоскостях.
Тогда Казань сопротивлялась. Казань завоевали, а башкиры сдались как бы
добровольно. Чтобы их не уничтожили, земли не отобрали, знать предложила
– давайте добровольно объединимся. Уже это заложило раскол. И этот фактор
оказался долгоиграющим.
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
51
О в р у ц к и й . Ваше соединение дало бы другую конфигурацию внутренней
политике. Один Бабай доставил Москве столько головной боли, а тут ещё к
ним мощная Башкирия присоединится.
Ш а й м и е в . Не спорю.
О в р у ц к и й . Это серьёзно. Половина Поволжья, половина Урала.
Ш а й м и е в . Это очень серьёзно. Тут не обвинишь национальные
организации, татарских, башкирских националистов, их тоже можно понять.
Я к этим вещам отношусь довольно-таки объективно.
О в р у ц к и й . Мне импонирует, когда Вы говорите: «А что бы я делал на
месте Президента Башкортостана?» То есть Вы не твёрдолобно смотрите,
а со всех сторон.
Ш а й м и е в . Невозможно иначе смотреть, мы же разумные люди. И вы
задали вопрос, какая динамика будет именно по вопросам языка? Я сказал
Вам, что скорее не жду существенной подвижки, имею в виду в пользу татар.
Хамитов – новый человек, демократичный, просвещённый, но он Президент
Башкортостана. Я же внимательно слежу за его выступлениями, особенно
по вопросам образования и культуры. На мой взгляд, необходимо, чтобы два
родственных языка свободно развивались, от этого выиграют оба народа.
Такова моя точка зрения... Недавно «Система» купила «Башнефть», а сейчас
всё это объединили, всё это уже у Евтушенкова оказалось, все компании его,
кроме – «Уфаоргсинтез»…
О в р у ц к и й . А для Вас путь всегда был не тем? Меня это смущало –
почему Вы так боитесь московского менеджмента?
Ш а й м и е в . Я сейчас объясню. Вот думаю сейчас, например, о
Президенте Башкортостана... Ведь нам удалось не продать «Татнефть»,
«Нижнекамскнефтехим» и так далее.
О в р у ц к и й . Сохранили собственность республики.
ш а й м и е в . Сохранили.
О в р у ц к и й . И у Вашего суверенитета есть экономическая основа.
Ш а й м и е в . Это да, базис для декларирования. Но вот программа ветхого
жилья – это же беспрецедентная социальная программа, и она реализована
только в Татарстане.
О в р у ц к и й . Да, башкирский Президент уже не может на «Башнефть»
возложить эту добровольную повинность…
Ш а й м и е в . О чём и речь. Если бы не «Татнефть», если бы не наши
«крупняки»! Мы же всех вовлекли. Такие объёмы средств мы разве могли
бы собрать без них? Один процент с оборота – сказали «Татнефть», а это
4 миллиарда! Такие куски, вы понимаете? Мы финансировали программу
ликвидации ветхого жилья в объёме порядка 16–17 миллиардов рублей в год.
Но когда мы делаем такие вещи, и если предприятие не республиканское, то
я должен просить у хозяина компании и так далее.
О в р у ц к и й . К примеру, Евтушенков сказал бы: а ты мне что дашь?
Ш а й м и е в . Вот именно, хотя мы с ним в хороших отношениях. Потом,
после программы ветхого жилья, началась ипотека. Ведь, я вам скажу, ни у кого
такой программы нет. Как я уже говорил, до сих пор руководители мощных
регионов пытаются подобраться к этому, но ничего не получается. Мы же
сохранили те права отчисления, за что меня хотели осудить – вы знаете об этом.
Действительно, там есть некие нарушения. Без этих крупных компаний мы
ничего бы не сделали. Вот есть Президент республики, есть премьер-министр,
И Л Б А Ш Ы
52
необходимо решать возникающие внеплановые проблемы, не предусмотренные
бюджетом. В таких случаях мы же всегда к «крупнякам» обращаемся.
О в р у ц к и й . Но Вы могли не проводить эту политику, Вы могли не
сносить трущобы и так далее. Другие же не делают этого – вот и Вы бы
не делали. Ничего, жили бы как-нибудь.
Ш а й м и е в . Это не по мне. Под лежачий камень вода не течёт. Если бы
не было программы ветхого жилья, что бы мы говорили о Казани? Это же всё
на наших глазах...
Җир
(Минтимер Шәймиев фикерләре)
Моннан 2225 еллар чамасы элек яшәгән, исеме тарихта калган татар түрәсе
Багатур аксакалларын җыеп әйткән:
– Киңәшегез кирәк, аксакаллар! Күрше патша минем иң яхшы чабышкымны сорый.
Биримме аңа дөнья бәһасе торган атымны? – дигән.
– Бирмә! – дигән аксакаллар.
Ләкин Багатур аксакалларның киңәшен тотмаган: күрше хакы – Тәңре хакы, дип, иң
яхшы атын биреп җибәргән.
Икенче юлы Багатур түрә, тагын җыен җыеп:
– Күрше патша минем иң сөекле хатынымны сорый, биримме? – дип мөрәҗәгать
иткән.
– Бирмә! – дигән аксакаллар.
Ләкин Багатур аларның киңәшен бу юлы да тотмаган: күрше хакы – Тәңре хакы,
дип, иң гүзәл хатынын күршесенә биргән.
Өченче юлы да Багатур сораган:
– Анау анда үлән дә үсми торган коры җиребезне сорый күрше патшасы, биримме?
– дигән.
– Бир! Ул – кысыр җир! – дигән аксакаллар.
– Күрше хакына ат та бирергә була, хатынны да бүләк итәргә була, ә менә җирне,
туган туфракны читләргә бирү – иң зур җинаять! – дип, Багатур түрә сүзен өзә һәм
җирне ятларга бирергә киңәш иткән бөтен аксакалларның башын чаптыра.
Эдуард Паркер,
«Тысяча лет из истории татар»
● Без әтиләребез, бабаларыбызның бабалары васыятен беркайчан да
онытмаска тиеш: җир – иң кадерле бүләк, аңа Аллаһы Тәгаләнең тиңсез бүләге
дип карарга кирәк. Мин болай дим: җир ул – кешелек дөньясының әхлакый
башлангычы.
● Мин кечкенә чагымнан ук җирне кайчан һәм ничек сөрергә, нинди
көннәрдә чәчә башларга кирәген билгеләргә өйрәндем, басулар исе һәм
үз сиземләвем буенча, арышны, бодайны кайчан ура башларга кирәклеген
билгели беләм.
● Бүген республикада авыл кешеләренең кәефе шәһәрдә яшәүчеләрнекенә
караганда яхшырак. Чөнки хәзер Татарстанны йөз процентка газлаштыру
төгәлләнеп килә, быел һәр авыл йортында газ булачак... Шуның нәтиҗәсе
буларак, кешеләр авылдан күчеп китми.
● Быел уңыш ничек булыр икән, дип, мин гомерем буе борчыла килдем. Мин
бу уйларымнан һич аерыла алмыйм. Авыл хуҗалыгын – җирне яратканыма
күрә, кайчакларда мине «колхозник-сельхозник» дип тә аташтыргалыйлар. Һәм
бу сүз гаепләү буларак та яңгырый. Кимсетергә тырышуларымы икән? Ә мин
шуның белән гел горурланам. Һәрбер кешегә дә бераз колхозник булып карау
бер дә комачау итмәс иде. Шул чагында алар тормышны тирәнрәк аңлар иде.
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
53
Әлбәттә, җир-туфрак белән язмышы бәйләнмәгәннәр гаепле түгел. Гомумән
алганда, алар – тормышның кызыклы ягыннан мәхрүм калган кешеләр.
● Ельцин колхозларны бетерү турында фәрман чыгарды. Ул җирне-
туфракны һәм колхозларның хәлен аңлап бетерми иде. Җирнең чын хуҗаларын
– кулакларны җирдән мәхрүм итү һәм аларны каторгага сөрү, утызынчы
елларда күмәк хуҗалыклар оештыру иң олы ялгышларның берсе булды, ләкин
бүген күмәк хуҗалыкларны җимерү авыл хуҗалыгына тагын да хәтәррәк зыян
салды. Без колхозларны саклап калдык һәм оттык.
● Күмәк хуҗалык җирләрен фермерларга тараттык ди, ә ул җирне ни белән
эшкәртәсең? Техника юк, ягулык юк, чәчүлек орлык юк. НЭП барып чыкмады.
● Безнең инвесторларның барысы да үзебезнеке, үз кешең беркайчан да
туган туфрагына хыянәт итмәс.
● Мин үзем – авыл баласы. Әтием гомер буе колхоз рәисе булып эшләде.
Ихластан әйтәм, мин һәрвакыт җирдә хуҗа булырга, үз хуҗалыгымны корып
мөстәкыйль эш итәргә хыялландым. Шуңа күрә һич риясыз әйтәм: авылның
киләчәге – фермерлыкны үстерүдә, җирне шәхси милек итүдә.
● Бездә – Татарстанда эшкәртелмәгән бер генә гектар җир дә юк... Без елына
уртача 4,5 миллион тонна ашлык җыеп алабыз. Миллион тонна орлык маяда
кала... Без саф сөтнең сигез процентын Россиягә бирә барабыз.
● Мин – авыл җирендә туып үскән кеше, ә бүген Татарстан Республикасы
Конституциясе гаранты сыйфатында, авыл кешесенең мәңгелек хыялын – үз
җиренең чын хуҗасы булуны тормышка ашыру өчен, бар көчемне куярмын.
● Бүген икътисад әйбәт бара, шөкер, әгәр иртәгә кризис башланса? Ә җир
– ул мәңгелек байлык, мәңгелек кыйммәт.
● Илне туендырган кеше үзе ашаткан кешеләрдән фәкыйрьрәк яшәргә
тиеш түгел.
● Бүгенге авыл ике юнәлештә эшли. Инвесторлар алагаем олы-олы фермалар
сала. Шул ук вакытта хөкүмәтебез вак фермаларны, шәхси хуҗалыкларны да
хуплый. Әллә соң бездә авыл хуҗалыгы товарларына кытлыкмы? Юк, әлбәттә,
Татарстанда кытлык юк, шөкер. Вак фермалар, хосусый хуҗалыклар һәм олы
фермалар алар икесе ике ысул белән эшли. Шәхси каралты-кура, мал-туар ул –
кешенең үз дөньясы. Балалары шәһәргә китеп урнашкан, ата-анасын шәһәрдә
яшәргә чакыра, ләкин ата-ана төп нигезне ташлап калага күченергә теләми.
Кала тормышына караганда, авыл тормышы авыррак бит югыйсә.
● Эре аграр комплекс нәрсә ул? Бу – чиста икътисад, саф бизнес-
малтабарлык. Малтабар башта сәрмаясын (төп капиталын) сала һәм шул
сәрмаядан табыш алырга тырыша.
● Авылда туган, авылда гомере буе яшәгән кешене тамырыннан каерып
алып китеп булмый. Ул мал-туарын, кош-кортларын карый, үзенә шөгыль
таба. Гомере буе эшләгән кешене шәһәрдә озак тотып булмый. Аның җаны-
тәне авылын сагыначак.
● Авылда әхлакый мохит бар. Юк, калада әхлаксызлар яши икән, дигән
нәтиҗә чыгармагыз. Анда да, монда да төрлесе бар. Авыл кешесе – җир
кешесе, аның элек имана җире булган, ул шуңа ябышып яткан. Бүген исә
аның каралты-курасы, мал-туары бар. Ул аның үзенеке, хосусый милке, шәхси
маллары. Күмәк хуҗалык – барыбер кешенең үз малы түгел.
● Җир-туфрак өчен сугышканнар. Җир – иң кадерле мал.
● Һәр дәүләтнең үз җире булган, ул шул җир өчен көрәшә. Бер карыш
туфрагын бирмәс өчен, ул кан коярга риза. Әмма ул җир эшләргә тиеш. Сөрү
И Л Б А Ш Ы
54
җирләре кешеләрне туендырырга, киендерергә тиеш. Җир ул – алыштырылмас
валюта. Татарстандагы барлык җир дә эшкәртелә, бу – республика халкының
яшәү чыганагы.
● Авыл – иҗтимагый-әхлакый нигез.
● Авыл яңадан крепостное право ысулына әйләнеп кайтмасмы?
Советлар вакытында чын җир хуҗасын – крестьянны җирдән
биздерделәр, күмәк хуҗалыклар аны җирдән биздерүнең башлангычы иде.
Күмәк хуҗалыклар тора-бара ярыйсы гына нәтиҗәләр бирә башлады, инде
күмәк хуҗалык системасы ныгыды дигәндә генә, аларны тараттылар, җирне
шәхси кулларга биреп карадылар, ике-өч буын җирдән биздерелгәч, җирне
алырга риза булучылар юк дәрәҗәсендә иде.
Татарстанда дистәләгән-дистәләгән авыл мәктәпләре ябылды. Мәктәп
булмаса, авыл да бетәчәк, мәктәп бетсә, ана телебез дә бетәчәк. Ана теле
бетсә, татар халкы, милләт булудан туктап, әби-бабасын, ата-анасын,
тарихын танымаган маңкортлар өере генә булып калмасмы?
Сәяси сәхнә
(Минтимер Шәймиев фикерләре)
● Дәүләтебезнең мөстәкыйльлеге турындагы Декларацияне кабул итеп,
без дөрес эшләдек.
● Суверенитетны без йөрәк аша кичердек. Ул – республиканың казанышы,
киләчәгебез дә шуңа бәйләнгән.
● Республика баштан ук бәхәсле мәсьәләләрне хәл итүнең цивилизацияле
юлын сайлады. Әмма безнең инициативага җавап итеп, федераль хакимиятнең
барлык структуралары да референдум үткәрүгә каршы төште. Республика
ватандашларын ни сәбәпле һәм нинди нигездә үз ихтыярын белдерү
хокукыннан мәхрүм итәргә тырышуларын аңлау кыен иде.
● Ельцин 1990 елда ук: «Суверенитетны йота алган кадәр алыгыз», – диде.
Без моны җитди кабул иттек. Бүген Борис Николаевичны, әлеге гыйбарәсе
өчен, күпләр көчсезлектә гаепләргә маташа. Иманым камил: Россиянең беренче
Президентының көче нәкъ менә шунда иде. Субъектларга хокук һәм ирекләр
бирү аркылы гына, империядән ирекле, чын федерациягә күчәргә мөмкин.
Бүген бөтен Европа субсидарлык, ягъни хакимиятнең түбәндәге органнарына
мөмкин кадәр күбрәк вәкаләтләр бирү принцибына таянып эш итә.
● Без төп кыйммәтләре түземлелек һәм телләр, культуралар, конфессияләр
тигезлеген саклау булган гражданлык җәмгыятенә нигез салдык.
● Россиянең, үзенә хас Евразия рухын икенчел факторга санап, башкаларны
читкә какмавы кирәк. Ул үз-үзе булып калырга, ягъни үзенә төрле мәнфәгатьләре
һәм мәдәниятләре, төбәкләре һәм диннәре белән бай, куәтле держава булу
мөмкинлеге бирергә тиеш.
● Мин инанамын ки: аерым бер чорда, хакимияттә урыны ныгыганнан соң,
Президент Путин алдына децентрализация һәм чын федерация төзү мәсьәләсе
килеп басачак.
● Сәясәтче булмасам, мин җир кешесе булыр идем.
● СССР оборона министры, КГБ рәисе СССРның таркалуына каршы иде,
алар Горбачёвка СССРны таркатмаска киңәш итте. Ләкин Горбачёв тәртәгә
типте, һәм Советлар Союзы җимерелеп төште. Ельцин теше-тырнагы белән
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
55
Союзны таркатмаска тырышыр, һәм ул Союзны беркемгә дә беркайчан да
бирмәс иде.
● Ельцин белән авылларда, шәһәрләрдә йөрдек, халык шыгрым тулы, ирек
сорыйлар. Шуннан соң Казанга кайткач, ул әйтте: «Берите суверенитет столько,
сколько сможете проглотить», – диде.
● СССР Конституциясенең 127 нче маддәсе, 4 нче пункты нигезендә,
Татарстан Федерация Советына тулы хокуклы әгъза булып керергә тиеш иде.
● Югары хакимият төбәкләрнең үзенчәлекләренә яраклашырга тиеш.
● Без судларның эшен тикшереп торырга тиеш түгел. Аңлагыз, бу – минем
катгыян фикерем, ышанычым. Әгәр дә бәйсез судлар юк икән, бездә беркайчан
да демократия булмаячак.
● Мәйданга чыккач, син чын татар түгел, дип, халык мине тәнкыйтьли
башлады. Мин моңа бик нык рәнҗегән идем.
● Заманча мәмләкәттә дин нигезен саклап калуда Төркиянең зур тәҗрибәсе
бар. Шул җәһәттән дә алар безне кызыксындыра. Аларда дин белеме бирү
өлкәсендә гасырлар буе ныгыган система бар.
● Рус теленә минем исемем «Я – железный» дип тәрҗемә ителә. Ә
кайберәүләр мәйданга «Син тимер түгел, син камыр, ә менә Җәүһәр Дудаев –
тимер!» дигән язу күтәреп чыккан иде... Ул, генерал буларак, үзенә чигенергә
юл калдырмады. Ул уптым илаһи бөтен юлларны да ябып бетерде. Ул моңа
(тулы мөстәкыйльлеккә. – Р.Б.) ирешүнең тормышка ашмасын алдан ук белергә
тиеш иде.
● Арттырырга, күпертергә кирәк түгел. Нинди пантюркизм тагын?..
Биология дәресләре аша, җитмәсә, инглиз телендә, пантюркизм идеяләрен
кертү... Көлке бит бу!
● Чарабыз калмагач, без сәясәтче булып китәбез.
● Федераль структураларда шундый сәясәтчеләр бар ки, алар «бүлгәлә дә
чәйнәп йот» принцибында гына эш йөртә.
● Рас Россиядә туганбыз икән, димәк, без туганнан бирле коралланырга
дучарбыз. Бу – безнең тәкъдиребез.
● Россиянең куәте – нәкъ менә төбәкләрнең көчендә һәм мөстәкыйльлегендә.
Дәүләт тотрыклылыгының нигезе – төрлелектә, ә барысын да бер туры сызгыч
белән тигезләүдә түгел.
● Татарстанның статусын саклау ул – Россиянең федерализмын саклау.
● Хөкемдар (судья) вазифасын үтәр өчен, пәйгамбәр кебек кеше кирәк, ә
без андый кешене каян алыйк?
Тарих, ана теле, милләт вә дин
(Минтимер Шәймиев фикерләре)
● Тарихны шомартып күрсәтүнең хаҗәте юк. Теләсә нинди чорда, теләсә
нинди халыкта рәхимсезлекне дә, игелекне, күтәрелешне дә, түбәнлекне дә
табып була. Бүген исә тарихта башканы – кеше акылы ирешкән казанышларны,
сәүдә элемтәләрен, культураларның бер-берсен баетуын күрү мөһим.
● У нас у всех должна быть уверенность, что мы на верном пути и что
язык свой спасём. Традиции сохраняются, но без языка – это фольклор для
праздничных концертов. Правда, у меня есть определённая надеҗда, что
возроҗдение религии даст какой-то импульс для сохранения языка.
И Л Б А Ш Ы
56
● Теләсә кайсы милләт турында аның культурасына, фән һәм техника
казанышларына, күренекле лидерларына, сәясәтчеләренә, язучыларына,
шагыйрьләренә, галимнәренә карап фикер йөртәләр. Бу яктан без – бәхетле
милләт.
● Нельзя пренебрегать спецификой кряшен или других граждан татар, но
было бы ошибкой любую особенность и тем более религиозные различия
возводить в принцип, разделяющий нацию.
● У нас же была такая идеология, что связана с монголо-татарами. Во всех
учебниках такая вражда, такая ненависть к татарам. К счастью, из русских
учёных, что это так важно, из русских учёных осмысливают и лучше освещают
историю более справедливо.
● Мин – татарларның гына Президенты түгел, ә күпмилләтле Татарстан
Президенты.
● Допустим, есть две равнозначные кандидатуры, но один из них знает
русский и татарский, а другой – только русский. Кого бы вы назначили?
● Есть прекрасный братский башкирский народ. У нас языковая разница
между татарами и мишарами, пожалуй, не меньше, чем между татарами и
башкирами.
● Әгәр бөтен халык та «рус» булып язылса, «Россия – для русских» дигән
шигарьне кая куярсыз?
● Кешеләргә исламның асылы турында дөреслекне җиткерү, аны тыныч,
толерант, чор куйган сорауларга уңай җавап таба белүче заманча дин буларак
таныту – безнең бурычыбыз.
● Диннәрне маңгайга-маңгай чәкәштерү, бөтен халыкларны мөселманнарга
каршы котырту террорчыларның төп максатларыннан берсе булып тора. Без
бу котыртуларга, бу шантажга бирелергә тиеш түгел.
● Ислам түгел, ә бәлки наданлык дөньяны шартлата һәм аны куркыныч
хәлгә куя. Тома наданлык белән бары тик белем-хәбәрдарлык ярдәмендә генә
көрәшеп була.
Ак мәчет
Болгар язмышы Минтимернең зиһенен тулысы белән биләгән иде.
Илбашы вазифасыннан китәр алдыннан ук инде, аның уйлары әледән-әле
Болгар, Биләр, Зөя калалары тирәсендә бөтерелә башлады.
Изге Болгар җире татар халкының үзенә күрә мәгънәви кыйбласы була
килде. Патша заманнарында да, Совет хакимияте вакытында да мөселманнар
һәр җәйне шушында намаз укырга җыела торган иде. Ураза, Корбан гаете
кыш көненә туры килгән чакларда да, әрвахлар өчен дога кылырга, борынгы
бабаларыбыз рухына Коръән чыгарга алар изге Болгарга бара иде.
Йөзләгән манаралы Болгар кәрвансарайлары, җәмигъ мәчетләре, җәмәгать
мунчалары, ташпулатлары, төрбәләре булган гүзәл шәһәрдән ике-өч манара
басып калган, ләкин халык шушы хәрабәләргә дә эзен суытмый, шушы
хәрабәләрне зиярәт итә иде. Мондагы һәр манара, һәр ташпулат калдыклары,
хәтта кирпеч ватыклары да изге, кадерле безгә.
965 елда рус кенәзе Святослав Болгарны җимереп, халкын талап китә.
1391, 1395 елларда Аксак Тимер Болгарны нигезенәчә җимереп, халкын
кырып, исән калганнарының күбесен коллыкка сата. 1431 елда, рус кенәзе
Чуар Василий явыннан соң, Бөек Болгар чынлыкта яшәүдән туктый. Әмма ул
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
57
татар күңелендә үлем җәрәхәте алган баһадирдай яши бирә. 1722 елда Пётр I,
Идел буйлап Персия явына барганда, Болгар шәһәренең исән калган җитмеш
манарасын саный. Әби патша Бөек Болгарны зиярәт иткәндә, манаралар саны
егерме алтыга кимеп, кырык дүрте генә торып калган була. Күрше-тирәләргә
күчереп утыртылган христианнар, манараларны сүтеп, чиркәү төзи. Бүген инде
без анда бер-берсеннән шактый ерак урнашкан ике-өч манара гына күрәбез.
Аксак Тимернең Болгарны харап иткәненә 600 ел тулган көнне, 1995 елның
20 февралендә, Россия Президенты Борис Ельцин Указы нигезендә, Бөек
Болгар шәһәре – тарихи-архитектура музей-тыюлыгы – федераль әһәмияткә
ия объектлар исемлегенә кертелде.
Менә шуннан башланды инде Бөек Болгарны тернәкләндерү эшләре. Бу
изге эшнең башында, әлбәттә, Илбашыбыз Минтимер Шәймиев торды.
Казан Кирмәне, Болгар хәрабәләре арасында сакланып калган манаралар,
төрбәләр белән Зөя каласындагы иске чиркәүләр үзләренең тарихи кыйммәте
җәһәтеннән Татарстанда да, Россия Федерациясендә дә аерым урын тота.
Бөек Болгар могҗизалы рәвештә яңадан терелде. Изге җирдә, бабаларыбыз
кабере өстендә үскән кылганнар урынында Болгарның рухы калкып чыкты.
1998 елда Минтимер Шәймиев бу объектларны ЮНЕСКО исемлегенә
теркәтү хәстәрен күрә башлады.
– Борынгы бабаларыбыз кулы белән төзелеп, могҗиза белән сакланып
калган шушы аз гына ядкярләребезне, шул исәптән, ХIII гасырда төзелгән
Хан сарае хәрабәләрен дә киләчәккә җиткерәсебез килде! – диде Минтимер
Шәймиев. – Шуңа күрә аның өстенә саклагыч корылма төзеп кую фикере туды.
Шунысы куанычлы: безнең табигать шартларында бу корылманың зарурлыгы
ИКОМОСның тәҗрибәле белгечләре тарафыннан танылды.
Мәгълүм ки, борынгы Болгарда мәчетләр күп булган. Иң әһәмиятлесе,
ХII-ХIII гасырларда төзелгән Җәмигъ мәчете, кызганыч ки, хәрабә хәлендә
генә сакланып калган. Аның Олы манарасы, Кече манара белән Төрбәсе
бүгенге көндә Болгарның иң төп борынгы ядкярләре булып тора. Аларны
күреп, борынгы диварларына орынып дога кылыр өчен, бөтен дөньядан күп
санлы мөселманнар килә. Һәм, әлбәттә, шушы ике манара иң беренче чиратта
яңартылды.
Әмма, Җәмигъ мәчетенең ачык һавада урнашканын исәпкә алып,
Болгарга килүче күпсанлы мөселманнарга уңай булсын өчен, елның теләсә
кайсы фасылында, теләсә нинди һава торышында дога кылырга, намаз
укырга мөмкинлек бирүче яңа мәчет төзү кирәклеге турында фикеребез
ныгыды.
Ләкин экспертлар иске биналар сакланып калган борынгы тарихи җирлектә
яңа биналар кору ЮНЕСКО тарафыннан тыелганлыгы турында әйтте. Сука
ташка терәлде! Инде нишләргә дип торганда, җае табылды: без, яңа мәчетне
тарихи шәһәрлектән читтәрәк корып куярга кирәк, дип, үз тәкъдимебезне
җиткердек.
Ике ел буена сузылган бимазалар, кәгазь-документлар әзерләү, хокук
белгечләре белән бәхәсләр нәтиҗәсез калмады.
Шулай итеп, ЮНЕСКО кагыйдәләренә туры китереп, тарихи шәһәрлектән
читтә мәһабәт Ак мәчет калкып чыкты. Ул – бөтендөнья ислам архитектурасы
үрнәкләренең җыелма образы.
Шәһре Болгар ЮНЕСКО исемлегенә кертелде – татар халкының чын
тарихы дөнья күләмендә танылды. Татар-монгол ярлыгы тагучыларга көн
И Л Б А Ш Ы
58
бетте! Моның белән килешмәүчеләр үз фаразларын ЮНЕСКО каршында
исбат итәргә тиеш хәзер.
Бөек Болгарда яңадан торгызылган Ак мәчет – ул изге җиребезнең йөзек
кашы, архитектурасы ягыннан бердәнбер, нур чәчеп торучы, кабатланмас
һәйкәл.
Без борынгы шәһәрне торгызабыз икән, аның рухи тирәлеген дә тергезергә
тиешбез. Ислам динен кабул икән урында мөселманнар өчен иң мөкатдәс
һәм иң кадерле нәрсә – Изге Коръән куелмаса, дөрес булмас иде. Шул
рәвешле, Болгарга дөньядагы иң зур басма Коръән кайтарылды, ул Х гасырда
гарәпләрдән кабул итеп алынган Коръәнне гәүдәләндерә.
...Болгарны ЮНЕСКО исемлегенә кертергәме, юкмы, дип, төрле илләрдән
килгән экспертлар хәрабәләрне карап йөргәндә булды бу хәл.
Кайбер экспертлар, Минтимер Шәймиевнең шушында яңа мәчет корырга
теләвен белгәч:
– Нигә кирәк бу мәчет? – диде. – Ул иске биналар арасында аерылып
торачак һәм Болгар каласының борынгылыгын бозачак, аңа ямау булып кына
күренәчәк!
Бу – өйлә намазы җиткән вакыт иде. Шулчак Шәймиев кинәт әйтеп куйды:
– Әфәнделәр, кунаклар, әйдәгез, өйлә намазын укып алыйк! – диде.
Кунаклар да, экспертлар да аптырап калды:
– Ә кайда укырга өйлә намазын?
– Менә күрдегезме инде! – диде Шәймиев. – Намаз укырга мәчет кирәк!
Килгән кунакларның, экспертларның күбесе мөселман илләреннән иде,
алар әйтте:
– Әйе, намаз укыр өчен, монда яңа мәчет кирәк икән шул! – диде.
Өйлә намазын хәрабәләр өстендә укыдылар...
Кыш көне ап-ак кар яугач, Ак мәчет аеруча гүзәл күренә. Аяк астында –
зәңгәрсу ак кар, зәңгәр күктә асылташлар җем-җем итә, Ак мәчетнең барлык
тәрәзәләрендә дә яп-якты ут балкый. Чыннан да, кар илендәге бу могҗизаны
күргәч, Болгарны зиярәт итүчеләр соклануларын яшерә алмый.
Машалла!
Холык
Үземә һәм туганнарыма карата чиксез игелекләре
өчен тирән ихтирамым һәм олы рәхмәтем
авылдашларыма барып җитсен, әткәй белән
әнкәй рухына дога булып ирешсен иде.
Минтимер Шәймиев
Президентлыкны үзенең шәкерте Рөстәм Миңнехановка тапшырып
киткәч, Минтимер Шәймиевнең абруе кимедеме?
Юк! Татарстан халкы алдында да, Россия, чит ил җитәкчеләре каршында
да аның абруе элеккечә югары калды.
Минтимер Шәрип улы – балигъ булганнан бирле гел уңыш казанган, гел
эше уңа торган, беркайчан да эш урыныннан алынмаган, гел үсә генә барган
бәхетле кеше.
● 1941 ел. Миңа дүрт яшь. Хәтергә уелып калган беренче вакыйга – әткәйне
сугышка озату. Әти инде ул вакытта ук колхоз рәисе иде. Кояшлы көн, әти һәм
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
59
тагын берничә кеше тарантаста утыра, атлар аларны Әнәк һәм безнең авыл
янәшәсендә үк урнашкан район үзәге Пучы урамнары буйлап җилдертә. Алар,
җырлый-җырлый, авыл белән хушлаша. Әти мине алдына утыртып, кулыма
гармун тоттырды. Күрәсең, башка уйнар кеше булмагандыр. Алар җырлый, ә
мин, берни аңламыйча һәм уйный да белмәгән килеш (дүрт яшьтә каян килеп
гармун уйный белү ди инде!), гармун төймәләренә басарга маташам, көч-хәл
белән күреген тартам. Әле үземчә җырларына «иярергә» тырышам...
● Гомер буена тынычлык бирми торган сораулар бар. Мәсәлән, югары
математикадагы чиксез кечкенә һәм чиксез олы зурлыклар. Фән көннән-көн
алга бара. Без укыганда, әүвәл молекула, молекуладан атомнар китә иде. Ә
хәзер атомның өлешләрен өйрәнәләр: һәрбер өлеш бүленә дә бүленә, бүленә
дә бүленә. Һәр бүленгәненең үз орбитасы, үз энергиясе бар, бүленеш процессы
чиксез бара. Моның чиге бар, дип, бүген беркем дә әйтә алмый. Биниһая
нәни чиксезлек нольгә омтыла, әмма ул барыбер ноль түгел. Менә шуннан
соң инде уйлана башлыйсың. Моның чиге булмагач, фән аны танып бетерә
алырмы, юкмы? Кеше үзеннән-үзе җавап эзли. Ә җавап табылмый, бары тик
ышанырга гына кала.
● Китап уку дигәннән... Тормыш ничек кенә авыр булмасын, ун ел буе татар
мәктәбендә уку бездә ана телебезгә, татар китабына гомерлек мәхәббәт уятты.
Мин моны олы бәхет дип саныйм. Дөрес, аның авырлыклары да булды. Чөнки
ун классны татарча укып тәмамлап, Казанга килеп, имтиханнарны рус телендә
тапшырырга кирәк иде. Монда тагын язмыш төшенчәсе килеп баса... Нинди
яхшы укыган егетләр бар иде! Күбесе, институтка керә алмыйча, кире кайтып
китте. Саф татарча укып, башкалага килеп, рус теленнән имтихан бирдек,
инша яздык. Менә нинди дискриминацияләр аша уздык. Татар телен, ана
телен онытырга тырышу омтылышы интеллигенция арасында да бар иде. Мин
моны институтка керү имтиханнарын биргәндә күзәттем. Татар милләтеннән
булган кайбер укытучылар, безнең белемебез барлыгын күрә торып, рус телен
начар белгән өчен газаплый иде. Менә шундый язмыш. Халкыбыз язмышы.
Яшь чакларда укыганнар хәтердән дә, күңелдән дә китми. Ә элек бик күп
укыла иде. Мин үзем укырга нык ярата идем. Иң четереклесе – өйдәгеләрнең,
керосинны бетерәсең, дип тиргәүләре иде. Укыр өчен, мин башка әйбер уйлап
таптым. Яңа күренә башлаган радиоалгычлар зур батареялар белән эшли иде.
Мин аларны өч ваттлы лампочкага тоташтырдым да, укыр өчен үземә яктылык
булдырдым. Әнкәй мәрхүмә сөенә иде: «И булдырасың, улым, керәчинне
саклыйсың», – дип. Төне буе укыйм да, иртән батареяларны үз урынына куям.
Берникадәр вакыт узгач, әткәй, ник бу радио сөйләми башлады соң әле, дип
аптырады. Әле күптән түгел генә шатлана-шатлана алып кайткан иде югыйсә.
Мин эндәшмәдем инде...
● Әгәр дә мин бу яки теге эшнең яхшылыгына инанам икән, ул эшне, бар
күңелемне биреп, азагына чаклы башкарам. Юк икән, мин ул эшкә алынмыйм.
Һәр очракта да мин хаклымы – әйтүе кыен, ләкин мин үземнең хаклыгыма бик
нык ышанган булырга тиеш, башкаларны ышандырыр өчен.
● Мәсьәлә югалтуларсыз гына хәл ителә икән, һәркемгә дә проблема
булмаган да кебек күренә.
● Әйдәп баручы төп предприятиеләр Татарстан милке булып калды.
● Президент үзе дә, шулай ук иң югары вазифада утыручы Президент
атамасы да халыкка бик ошый!
● Миңа Татарстанда яшәве бик тә рәхәт, халык миңа терәк булып тора.
И Л Б А Ш Ы
60
● Ихтимал, мин инде Президент булып эшли алмыймдыр. Мин әштер-өштер
генә эшләргә күнекмәгән.
● Балалар – оттырышсыз вариант. Сабыйларның йөзендә барысы да
күренә. Әгәр сабый кәефсез чыраен синнән читкә борып сүзсез торса, димәк,
гаиләсендә минем турыда ата-анасы начар сөйли. Әгәр дә алар сиңа елмайса,
кулларын сузса, димәк, гаиләдә сиңа ышаныч бар дигән сүз.
● Нервларың какшау булса, син властька үрмәләмә.
● Гомумән, намус – бөек сүз. Үзенең намусын саклап-яклап калыр өчен,
кешеләр ниләр генә эшләми.
● Тормышта миңа гел вакыт җитмәде. Мин гомерем буе вакыт кытлыгы
кичердем.
● Тормыш бездән зирәгрәк.
● Мин, астымдагы урындык какшар дип, беркайчан да курыкмадым.
● Менә хәзер, үткән юлны анализлаганда, мин шундый нәтиҗәгә киләм:
ничек кенә гаҗәп булмасын, безнең бер генә зур ялгыш та кылмаска акылыбыз
җитте.
Минтимер Шәймиев турында
Х ә д и ч ә Ә х м ә д у л л и н а (Миңкәйнең беренче укытучысы).
Минтимернең шигырь сөйләве яхшы чыга, бик матур итеп сөйли иде. Биюе
дә бик матур иде. Ул концертлар да алып бара торган иде.
В л а д и м и р П у т и н (РФ Президенты). Шәймиев – яңа цивилизацияле
Россиягә нигез салучыларның берсе.
Б о р и с Е л ь ц и н (первый Президент РФ). Какую он оказал помощь и
поддержку, когда решался национальный вопрос! Когда мы были на границе
национальной розни в России. Ведь мы с ним договорились, и сразу все
республики это поддержали и подхватили.
К о и т и р о М а ц у у р а (Генеральный директор ЮНЕСКО). Уникальность
Казани, на мой взгляд, в мирном альянсе представителей более 100
национальностей, и этот факт достоин подражания. Президент Минтимер
Шаймиев может гордиться тем, что достигнуто в Татарстане в сфере
национальной политики. В этом отношении республика может стать примером
гармонии для всего мира.
Т у ф а н М и ң н у л л и н (язучы). Гади татар авылында туып үскән
малайдан Илбашы дәрәҗәсенә күтәрелү өчен, гаҗәп зирәк акыллы, мәгънәле
һәм тагын бик күп асыл сыйфатларга ия булырга кирәктер. Ә бит бәйләнеп
куелган дәүләтнең Президенты булу бәйсез дәүләт башлыгы булудан күпкә
авыррак.
С е р г е й К а ш а н о в (историк). Есть сильные ребята, а вот этих
губернаторов-тяжеловесов язык не поворачивается назвать отцами, а вот
Минтимер Шаймиев – отец народов!
Л е в Г у щ и н (журналист). Ельцин выгнал всех приближённых, но
Шаймиева не трогал. Он чувствовал Шаймиева равным себе.
Р а м а з а н А б д у л а т и п о в (политик). Никогда Шаймиев так вопрос
не ставил: отделиться от России. Как мой друг Газеев сказал, он проводил
в жизнь скрытый федерализм. Как ни парадоксально, именно в эти годы
Шаймиев спас Россию.
Е в г е н и й Ф ё д о р о в (депутат Госдумы). Шаймиев рисковал. Но его
Р А Б И Т Б А Т У Л Л А
61
твёрдая позиция помогла сохранить Россию. Шаймиев – человек, оценить
которого Российское государство должно будет на высочайшем уровне.
А л е к с а н д р С л а в у т с к и й (режиссёр). Шаймиев в душе художник,
по должности – политик!
А л е к с а н д р В е н г е р о в с к и й (политик). Минтимер Шаймиев – элита
нации!
А н д р е й К а р а у л о в (тележурналист). Шаймиев создал политическую,
нравственно-политическую школу России.
Владимир Жириновский (депутат Госдумы). Шаймиев? Да он не
пикнет, когда я стану Президентом России и вместо республик у нас будет
пятнадцать губерний!
Ф о а т Г а л и м у л л и н (галим). Кеше батырлыкка гомере буе килә,
диләр. Әгәр дә ул гомере буе батырлык кылып яшәсә, бу очракта аны
батырларның батыры дип атарга мөмкиндер. Минтимер Шәрипович
инде ничә еллар буе күкрәген хәтәр җилләргә каршы куеп бара, иң
мөһиме, алардан өстен чыга килә, чөнки ул үзенә ышанган халыкның
йөрәк тибешен сизгер тоя. Бу олуг шәхеснең акыл һәм ихтыяр көченең
чыганагы шунда.
Р о б е р т М и ң н у л л и н (шагыйрь).
Син һәрвакыт халкың белән булдың,
Тора белдең әйткән сүзеңдә.
Татарларны күккә күтәрдең син,
Күтәрелдең бергә үзең дә.
Моннан соң да булыр микән татар
Милләтләрнең данлы, санлысы?!
Син булдырдың! Татарларыбызның
Үзләреннән тора анысы.
Р ә д и ф Г а т а ш (шагыйрь).
Илбашыбыз юлы инде – Иранга!
Җаны тартып, кагылырмы Ширазга?
Ул Хәйямнәр, Хафизлар илендә:
Шагыйрь булып кайтып килә Казанга.
И в а н Р о д и н , Ул ь я н а М а х к а м о в а (журналисты). Праздничные
дни России завершились резкими политическими высказываниями одного
из лидеров партии «Единая Россия», Президента Татарстана Минтимера
Шаймиева. Он высказался против нынешного порядка назначения глав
регионов. Но если с ним Шаймиев ещё согласен как временной мерой, то
право Президента России и распускать парламент субъектов РФ региональный
руководитель считает неприемлемым, глава Татарстана предупредил об
опасности великорусского шовинизма и навязывания православия, что в дни
России прозвучало особенно громко.
Н и к о л а й С в а н и д з е (тележурналист). Минтимер Шаймиев
– человек, который пользуется моим огромным уважением, всегда
пользовался и продолжает, независимо от того, будет ли он Президентом
Татарстана, не будет ли. Просто как человек. Я считаю, что он по-
настоящему масштабная личность. Причём не просто масштабная, а
позитивная. Потому что бывают масштабные мерзавцы, и тьму мы их
знаем и в истории и не только. А Минтимер Шаймиев масштабен, но при
этом с большим знаком «плюс»... Я думаю, что, если Шаймиев вот такой,
какой он есть, был не Шаймиев Минтимер Шарипович, а там Сидоров
И Л Б А Ш Ы
62
Пётр Кузьмич, условно говоря, уже давно всерьёз рассматривался бы на
пост Президента России. Потому что по своему личностному масштабу,
конечно, несомненно, годится. Несомненно!
Р у з и я Г ы й л ь м а н ш и н а (икътисадчы). Башка берни кылмаса да,
бер Кол Шәриф мәчетен генә корып куйган булса да, Минтимер Шәймиевнең
исеме мәңгегә тарихта калачак.
С ә к и н ә Ш ә й м и е в а . Шәһәрдә яшәүчеләрнең күбесе бу турыда белми.
Минтимер, эшчеләр яши торган пүчинкәләрне яхшырту эшендә башлап
йөргәне өчен, каты шелтә алган иде. Имеш, Шәймиев төзелеш материалларын
әрәм-шәрәм иткән, сметадан артык акча тоткан... Әгәр дә төп-төгәл сметага
гына карап эш йөртсәң һәм фондларның өстән төшерелүен көтеп ятсаң, бу
бистәләр әле дә төзелеп бетмәгән булыр иде.
М ө х ә м м ә т М и р з а (шагыйрь).
Мең елга бер пәйгамбәр килде
Ихтыяры белән бер Хакның.
Нуры бөтен җиһанга иңде,
Туры юлга чакырып халкын.
Иманы нык, акылы камил;
Мәгыйшәткә тотып кыйбласын,
Эше белән күтәрә халкын,
Раббысына кылып догасын!
Соңгы сүз түгел
Ихтимал, аның ялгышлары да булгандыр, эшләп бетермәгән эшләре
дә бардыр, бер адәми зат та хатадан хали түгел. Ләкин халык Минтимер
Шәймиевнең игелекләрен һич онытмас!
Кешенең кылган миһербанлы гамәлләре бу дөньяда калыр, һәм алар
башкаларны инсанияткә игелек кылырга өндәр.
Адәм балалары! Кешеләргә игелек кылырга ашыгыгыз!
Аллаһы Тәгалә Минтимер Шәймиевкә, Сәкинә ханымга озын гомер,
халкыбыз өчен тагын да күп игелекләр кылырга насыйп әйләсен! Амин!
Актаныш төбәгенең Әнәк авылында туып үскән Чаптын Шәймөхәммәтенең
оныгы Миңкәй – Минтимер Шәрип улы Шәймиев ничек итеп Татарстанның
беренче Президенты дәрәҗәсенә ирешкәне турындагы язмама шушы урында
нокта куям. Аңа хәләл җефете Сәкинә ханым, балалары һәм оныклары янында
озын, куанычлы, сәламәт тормыш кичерүен теләп калам!
Моңарчы беренче Президентыбыз турында язылган китаплар әдәбият
сөючеләр арасында тиз арада таралып бетте. Ышанамын ки, Минтимер
Шәймиевкә багышланган бу китап та соңгысы булмас, алга таба да
беренче Илбашыбыз турында китаплар язылыр, фильмнар төшерелер
әле, иншалла!