Тормыш хатирәләре (автобиографик бәян-истәлек)

1. Балачак хатирәләре

Мин элекке Ютазы районы Кәрәкәшле авылында 1896 елның (искечә) 17 ноябрендә туганмын. Әтием – Кәрәкәшле Гыйльман карт улы Мөхәммәд хәниф, әнием – Кызыл Яр авылы Калпак Зиякай кызы Хөсникамал («Кәмаләтнең күркәме»). Әниемнең әнисе Шәмсенаһар («Көндезге кояш») булган. Әниемнең ата-анасы балаларына матур исем куйсалар да, «кыз балага уку харамдыр», дип, Хөсникамалны иҗек укырга йөрүдән мәхрүм иткәннәр.

Әнием укырга бик теләгән. Ул мич алдыннан күмер алып, яшеренеп кенә тактага берничә хәреф язган... Шулай итеп, үзенең тырышлыгы аркасында ул «Бакырган», «Мөхәммәдия», «Кыйссасел әнбия» кебек китапларны укыр дәрәҗәгә ирешкән. Хөсникамал күп балалы Зиякай гаиләсендә өлкән кыз булганга, аны 16 яшькә чыгу белән, Кызыл Ярдан 40 чакрым ераклыкта булган Кәрәкәшле авылына Мөхәммәдхәнифкә кияүгә бирәләр. Мөхәммәдхәниф сабыр холыклы, бик аз сүзле, эшчән кеше була. Ә Хөсникамал уйнарга, көләргә яраткан, матур җырлаган. Әле дә хәтеремдә, һәрвакыт җырлап, көйләп йөри иде. Аның күңелдән җырлый торган җырлары, шигырьләре бик күп иде. Әтинең салкын табигатьле, аз сүзле булуына әни көяләнеп: «Тиз генә җавап бирми бит ул, аның сүзен тартып алырга кирәк», – ди торган иде. Әнием туган авылын сагына, моңлана һәм кайгысын җырлар белән баса торган иде. Шунлыктан әти аңарга «укып күңел юатырга» дип, «Мөхәммәдия», «Кыйссасел әнбия» китапларын алып биргән булган.

Безнең гаиләдә балалар бик күп иде: Камил, Зәки, Җәмил, Мәрхәбә, Сирин, Гамил, Шамил, Мәхәсин. Гамил белән Зәки мин бәләкәй чакта ук, ә калганнары соңгы сугышларда үлеп беттеләр.

Минем төп исемем – Мөхәммәдсәйрин. «Электә тәфсир язучы Сәйрин хәзрәт булган, шуның исемен кушыйк әле» дип, ахун хәзрәтләре куйды», – дип әйтә иде әти.

Хәтеремдә шулай калган: күршедәге Шиһап исемле картның берсе Мәхүп, икенчесе Бибекәй исемле ике кызы бар иде. Шул Мәхүп дигәне керде дә, мине юрганга төреп, авылның икенче башына күтәреп алып китте. Өй эче ярлы, сәкедә самовар тора иде. Минем янга бер бәләкәй кыз утырттылар. «Чәй эчәсеңме?» – диләр. Чәйгә сөт булса да, шикәр юк икән. Хатыннар ул көннең авырлыгы турында сөйләштеләр, ә мин хуҗа хатынның сул кулындагы ике бармак арасындагы, тавык йомыркасы шикелле олы шарга карадым да утырдым.

Патшаларга нәфрәт

Мине хәзер беркем дә күтәреп йөртми. Үзем сәкегә менеп-төшеп йөри алам, кеше сөйләгән сүзләрне аңлыйм, үзем дә сөйләшә башладым. Әти сәкедә утыра иде; шунда югары очтагы Хәйрулла карчыгы Шәмси килеп керде. Аның малае Гарифулла Япон сугышына киткән икән. Хат укытырга дип килгән. Әни шул хатны кычкырып укыды, хат ахырында «Япон сугышы бәете» дә бар иде. Бәетне укыганда, хатын чыдый алмады, кычкырып елап җибәрде. Әни дә елый башлады. Аларның сүзләрен тыңлаган кешегә еламый калырга мөмкин түгел иде. Шунда Гарифулла хатыны: «Бу патшалар нигә сугышалар микән?» – диде. Әткәй аңа: «Җир өчен сугышалар, аларга җир җитми», – дип җавап бирде. Бу сүзләрне ишеткәч, минем дә ачуым килде. «Аларга җир кирәк булгач, үзләре сугышсыннар, нигә бүтәннәрне үтертәләр?» – дидем мин. Әти миңа: «Закон эше, закон аларныкы», – диде. Минем законнарны, патшаларны бетерәсем килде.

Яу килгән

Җәйге урак өсте. Эшкә яраклы кешеләр бары да кырга китеп беткәннәр. Минем әти-әниләр дә, абыйлар да уракка киткәннәр иде. Мин Мәрхәбә апа белән өйдә йоклап кала торган идем. Өй йозак белән бикле була, ә без тәрәзәдән генә чыгып йөри идек.

Бервакыт малайлар урамнан: «Яу килә! Яу килә!» – дип кычкырдылар. Без барыбыз да капка астыннан ишегалдына кереп бикләндек. Капка ярыгыннан гына солдатларның үткәнен карап торабыз. Солдатлар бары да атка атланганнар, кара кием кигәннәр, аркаларына мылтык асканнар. Без аларны кат-кат санадык, ничә санасак та, егерме бишкә чыгардык. Алар безнең авыл аркылы узып, Бәйрәкәгә таба киттеләр. Алар киткәч, без тагын урамга чыгып уйный башладык. Тик уенның кызыгы беткән иде инде. Бәйрәкә белән Кәрәкәшле арасында көчле атыш тавышлары яңгырап торды. Кичен әтиләр урактан кайтып, ашарга утыргач, олылар сүзеннән шуны аңладым: Япон сугышында йөргән бертуган Вахитовлар: «Нигә сугышабыз? Кем җирен саклыйбыз? Безнең җир дә, урман да, су да юк», – дигәннәр. Аларның башлыклары: «Урман, җир, су үзегезнеке, саклагыз, үзегезгә кирәксә, файдаланыгыз», – дигәннәр. Вахитовларның кулында шулай дип язылган печатьле кәгазь дә булган икән. Менә шул кәгазь буенча бәйрәкәлеләр Жданов боярның урманын кисә башлаганнар. Бояр патшадан солдат сораган. Шул солдатлар Вахитовларны атканнар ди. Бөгелмәгә, Соколка күперенә барып кергәч тә, сул яктагы түбәсе пыяла белән ябылган кызыл кирпеч йортлар бары да шул Жданов боярныкы икән.

«Александр патша заманында солдат хезмәте 25 ел иде. Аннан соң 5 елга калдырылды. 5 елга калгач, беренче приёмга Кәрәкәшледән Сәхип белән мин бардым», – дип сөйләде әти.

Укырга баруның беренче көне

Кышның кыска көннәре бәләкәй чана белән утын ташып үтә иде. Безнең салкында кияргә җылы киемнәребез юк. Аякта оек, чабата, башта мескен бүрек иде. Шунлыктан без бик тиз чирлибез. Авылда врач юк. Һәрбер чирне «кизү» дип кенә йөртәләр. Әле күптән түгел бер абыем, бер энем үлде. Өеңдә бер кеше үлсә, бик кыен була икән ул.

Мәрхәбә апа абыстайга укырга йөри башлаган. Беркөнне иртә белән мине дә, букчалар кигезеп, бер тустаган он тоттырып, үзе белән бергә абыстайга алып барды. Без абыстайга барып кергәндә, кызлар шау-гөж килеп укып утыралар, абыстайга сабак тыңлаталар иде. Үзебезгә чират җиткәч, без дә абыстайга ике тустаган онны бирдек. Абыстай дога кылды. Кулы белән минем аркамнан сыйпап: «Укырга килдеңмени?» – диде. Мин нигә килгәнемне белмәгәнгә, нәрсә әйтергә белмәдем. Ул минем букчамдагы «Ясин» китабын алып, бисмилла әйтеп, «Әлхәмде» сүзен иҗекләргә тотынды. Мин бу сүзләрдән бернәрсә дә аңламадым.

Өйдә асмалы бишле лампа янып тора. Ишек янында лакан, аның янында бер бозау муенчак белән бәйләп куелган. Ишек өстендә кадакка элеп ике чыбык куелган. Әгәр кызлар сөйләшеп утыра башласалар, абыстай кулындагы чыбыгын гына күрсәтә, йә сәке тактасына бәреп куя. Кызлар бу хәлдән куркып, җилкенеп «фиасин фи, ләм-әлифлә» дип кычкырып куялар иде. Шулай бу абыстайның бик кыен иҗекне белүе мине бик гаҗәпләндерде. Өйгә кайткач, мин моннан соң укырга бармаячагымны, барсам да бернәрсә дә аңламавымны әтиләргә сөйләп бирдем. Әтиләр минем сүзләремә каршы килмәделәр.

Апам иҗек укырга йөрде, мин йөрмәдем.

***

Тагын кыш җитте. Ап-ак кар яуды. Мин чана шуып уйнарга бик ярата идем. Көн буена уйнап туя алмыйм. Безнең өйгә якын гына бер таш мәктәп бар иде. Мин бик күңеллеләнеп уйнап йөргәндә, Камил абый килеп, кулымнан тотты да: «Әйдә, укырга барабыз!» – дип, мине шул мәктәпкә таба алып китте. Минем бер дә барасым килми. Шулай да әкрен генә абый артыннан барырга мәҗбүр булдым.

Мәктәпнең ишеген ачкач та, бөркелеп, болыт кебек авыр исле пар чыкты. Мондый начар исне беркайда да иснәгәнем юк иде. Мәктәп эченә бер дә керәсем килмәсә дә, абый артыннан аякларымны көчләп, алга таба атладым. Ишектән кергәч тә, ике якта ике зур мич, һәм мич янында бер багана, шул баганаларга кадаклар кагып, чабаталар, хәшәпләр элеп куйганнар. Түрдәрәк эскәмияләр куеп, шул эскәмияләр астына балалар кереп утырган. Мин бу мәктәпне беренче күрүдә сарык бәрәннәре ябылган бер абзарга охшаттым.

Гали Гайсин дигән кеше бу мәктәпнең хәлфәсе икән. Ачык йөзле, ягымлы кеше. Камил абый аның белән минем турыда нәрсәдер сөйләште булырга кирәк, мин аларның сүзен тыңламадым. Минем күзем малайларга, малайларның күзе миңа караган иде. Чабатамны чишендем дә багана төбенә илтеп бәйләдем. Иң астагы чабата минеке була дип хәтергә салып куйдым. Шуннан соң мине Гали хәлфә тыйнаграк малайлар арасына илтеп утыртты. Язар өчен дип бер бит кәгазь, бәләкәй генә карандаш каләм бирде. Бу вакытта Камил абый ачылыкта (аяк киемнәре куя торган урын) басып тора иде әле, мине ташлап китмәсә ярар иде дип, аңардан күземне алмадым.

Бервакыт мин төрле исәпләрем белән Камил абыйның чыгып киткәнен сизми дә калганмын. Монда бар да чит кеше, миңа бик күңелсез булып калды. Башымда: «Мине малайлар кыйнамас микән? Тагын өйгә кайта алырмын микән?» – дигән уйлар кайный башлады. Минем бик рәхәтләнеп елыйсым килә, еласам, малайлар мыскыл итеп көләрләр кебек тоела. Ни теләсәм, шулай кыланып иректә чана шуып йөргән чакларым искә төшә, күз яшьләрем тыгылалар да, инде чыгып агам дигәндә генә, мин аларны көчкә тыеп калам. Беркемгә белдерми, ишеттерми генә күңелемнән: «Нинди бәхетле, ирекле чакларым бар иде!» – дип, шуларны сагынам, әти-әниләрне сагынам.

Безнең каршыдагы стенага зур калай кадаклап куйганнар. Гали хәлфә кулына акбур һәм бер китап тотып, безнең каршыга килеп басты. Мин, теге абыстай сыман аңлашылмый торган нәрсә сөйләр микән, дип торганда, эш болай булып чыкмады. Хәлфә калайга аерым хәрефне язып күрсәтә дә, үзе шуның тавышын әйтә, бездән дә әйттерә, яздыра. Хәлфәнең кулы һәр хәрефне ничек язганын һәм теле белән ничек әйткәнен карап һәм тыңлап торам да ул язганча язып куям. Бу хәлфә безне ачуланмый да, кыйнамый да, кулында чыбыгы да күренми. Дәрес бик күңелле булды, вакытның ничек үткәнен сизми дә калдым. Шуннан соң мин дәрескә, вакыты җиткәч, үзем барам, үзем кайтам. Буш арада уйнарга да җитешәм, әти-әниләрнең кушкан эшләрен дә эшлим. Мин бу хәлфәне бик яраттым. Ул мине ике ай эчендә бик яхшы укырга, язарга өйрәтте.

Акчалылар аш ашый, акчасызлар ач яши

Борынгы Бәйрәкә мәдрәсәсе бер катлы дүрт таш йорттан гыйбарәт. Һәр йортның ничек торуына карап, «Аркылы таш», «Иске таш», «Яңа таш» дип исем бирелгән. Шәкертләр шул йортларда ашыйлар да, укыйлар да, йоклыйлар да. Мәдрәсә эчендә аерым бүлмәләр юк, бүлмә урынына аерым тәрәзәләр бар1. Һәр тәрәзәгә 7-8 кеше урнаша, шулар арасыннан берсе башлык итеп куела.

Менә, зиратка караган беренче тәрәзә, монда кәрәкәшлеләр 8-9 кеше. Шулар арасында 1907 елда крестьян кузгалышы вакытында әтисе үтерелгән Салих Вахитов та бар. Менә акбашлылар тәрәзәсе. Монда бары да – акбашлылар. Шулар белән бергә 1918 елда балалар өчен «Җырлы уеннар» китабын язган һәм «Качкыннар» драмасын язып, Г.Ибраһимовка тапшырган Сәхәү Миңлекәй дә бар. Ләкин бу әсәрнең басылып чыкканы күренмәде. 3нче тәрәзәдә Чупай авылы Мөҗәһит Г. тора. Палач булырга бик сәләтле кеше, шул эшне бик яратып үти. 4нче тәрәзәдә үзенең энеләре белән Мөсәгыйть Ганбәров тора. Революциягә кадәр «Сәгыйдә ханым» дигән роман язган кеше. Революциядән соң укытучы булып эшләде. 1921 елда сәнәкчеләр тарафыннан ерткычларча үтерелде. Башка тәрәзәләрдә дә төрле авыллардан килгән яшьләр тулып яталар. Бары да белем алырга, укырга дип килгәннәр. Ләкин монда ашау-туену ягы да, белем алуы да бик кыен нәрсә. Аш күмәк пешерелә, акчасы булган кеше ашый, булмаганнар – ашсыз, ач яши. Без Салих Вахитов белән бер тәрәзәдә торабыз, бергә укыйбыз, бергә йоклыйбыз. Салих мине кайчакларда үзенә, мунчага алып кайта. Алар бик фәкыйрь яшиләр. Өйләре кыйгаеп ава язган. Бу өйне күргәч, Салихның әтисенең шушы өйне рәтләргә йөргәнлеге, шуңарга урман кисәргә барулары күз алдына килеп баса. Салихның әнисе тәбикмәк пешереп, чәй янына утыртып: «Гаепләмә инде, шәкерт, безнең сыерыбыз юк, шуңа майларга маем булмады», – дип, үзен гаепле санаган кебек әйтеп куйды.

Шәкерт намазы

Иске мәдрәсәнең үзенең тәртибе бар: анда укыган һәрбер шәкерт шул

тәртипне һәрвакыт хәтерендә сакларга тиеш. Әгәр ул шуны хәтереннән чыгарса,

үзе дә сизми кала, бик тиз җәзага эләгә. Тәртип буенча, бер вакытта йокларга,

бер вакытта ашарга, һәр намазны бергәләп укырга, зуррак класста укучылар

икенде белән ахшам намазын мәчеткә барып укырга тиешләр. Аларның кайтуына

яшьләр утларны яндырып, чәйне өстәлгә хәзерләп куярга тиеш. Ашханәдән чәй алып керү эшләре һәр тәрәзәдә чират белән эшләнә. Шулай бер вакытны ахшам

чәен алып керү миңа туры килде. Мин, чәйнекне алып, ашханәгә чыктым. Анда

су кайнамаган, малайлар җыйналып көтеп торалар иде. Мин дә бик озак көтеп

тордым. Су кайнап чыккач та, бик ансат кына алып булмый әле. Көчлеләр

сугышып алдан алалар, көчсезләр артка калалар иде. Мин, әдәп саклап, иң

соңга калдым. Икенде, ахшам намазым да укымаган, берәрсе казыйга язып

биргән булса, казый чакыртса, нишләрмен инде? «Чәй алып кердем» дип кенә

котылып булырмы, юкмы – белеп булмый. Шулай уйлана-уйлана чәй алып

кергәндә, хәлфәләр, зур шәкертләр бары да өстәл янында чәй эчеп утыралар

иде. Мин чәйнек күтәреп ишектән керү белән, барысының да күзе миңа

ташланды. Ашыгыч рәвештә чәйнекне үзебезнең урынга, өстәлгә илтеп куйдым

да иптәшләргә: «Сез эчә торыгыз. Мин хәзер намаз укып кына киләм», – дидем

дә, урталыкка, намаз укый торган урынга барып, чәй эчүче шәкертләргә артым

белән торып, намаз укый башладым. Үзем намазлык өстендә, күңелем әллә

кайларда: «Мине малайлар намаз укымады дип язып биргәннәрдер. Хәзер мине

казый чакыртыр да: «Нигә бергәләп укымадың?» – дип әйтер. Мин аңа: «Чәйгә

чыккан идем, тиз генә керә алмадым», – дип әйтермен. Шуның белән эш бетәр,

дип уйланып, машина тизлегендә хәрәкәтләр ясап, намазны бик тиз генә укып

бетердем дә, киемне шкафка элеп, инде чәй эчим дип иптәшләр янына барганда,

казый: «Батыршин, монда кил әле!» – дип кычкырды. Мин борылып карадым да,

бармый булмый инде дип уйлап, казый алдына барып, шәрә идәнгә тезләндем.

«Нигә син намазны ялгыз укыдың?» – дип әйтер, дип уйлаган идем, ул миңа:

«Син нәрсә эшләдең?» – ди. Мин аңа: «Намаз укыдым», – дидем. «Намазны

шулай укыйлармыни? Нигә син намазны мыскыл итәсең?» – диде дә, бер кулы

белән сандык өстендәге тал чыбыкка үрелеп: «Башкаларга да сабак булсын

бу. Ят!» – дип кычкырды. Мин ихтыярсыз ятарга мәҗбүр булдым. Бу вакытта

шәкертләрнең барсының да күзе миңа караган иде. Казый минем аркага бик

каты итеп ике мәртәбә сукты да, бик зур эш башкарган кешедәй булып, өстәл

янына чәй эчәргә утырды.

Минем өстемдә бер кат күлмәк, җиңсез юка камзулдан башка бернәрсә дә

юк иде. Ике мәртәбә сугуга, аңгыраланып калдым, ахры, бернәрсә дә белми,

аңламый тордым. Казый: «Тор!» – дип әйткәч кенә тордым да елап җибәрдем.

Шуннан соң казый: «Бар, намазыңны яңадан укы!» – диде. Елый-елый торып

киттем дә, идәнгә җиләнне җәеп, намаз укырга тотындым. Ашау вакытларында

сөйләшеп, шаулап утырырга рөхсәт ителмәгәнгә, 70ләп кеше чәй эчкәндә,

бер кеше дә юк шикелле, бер тавыш та ишетелми. Ара-тирә теш белән шикәр

ваткан, чынаяк куйган тавышлар гына ишетелә. Мин үзем намазлык өстендә,

күңелем һаман да әллә кайларда...

Мин хәзер намазны бик әкрен укыйм. Кайбер шәкертләр моны күзәтеп,

бик көләселәре килеп торалар икән. Менә берсе түзә алмады, пырхылдап

көлеп җибәрде. Аңа ияреп башкалар да көлде. «Болар минем бик әкрен укудан

көләләр», дидем дә, намазны ашыктыра төшеп укып бетергәч, киемнәр шкафы

артына кереп, кулым белән аркамдагы чыбык эзләрен тотып, бик озак еладым.

***

«Укыр өчен акча эшләргә кирәк, аннан соң шул акча белән укырга кирәк»,

– ди торган иде Җәмил абый. Ул шуның өчен акча эшләргә дип Казанга

китте. Инде елдан артык вакыт узды, бер хаты да килми. Аның өчен әти,

әни дә, мин дә бик кайгырабыз. Менә беркөн әткәйләргә хат килгән. Абый

үзенең исән булуын, «Гасыр» идарәсендә экспедитор булып эшләвен, Кабан

күле буенда дүрт почмаклы ике катлы кечкенә бер өйдә Исләев һәм Оренбург

Каргалысының Мәхмүт Рафиков дигән студент белән бер квартирда торуын,

өс-башын да рәтләвен, ашау-эчүгә дә ач булмавын язган. Бу хатны алгач, әтиәниләр дә, мин дә бик сөендек. Шуның өстенә тагын кайгылы хәбәр булса да

языйм инде дип язган: «Халык шагыйре Тукай үлде бит. Бу барыбыз өчен дә

бик зур кайгылы көн булды», – дигән. «Мин сезгә Тукай, Ф.Әмирхан, Г.Камал

рәсемнәрен һәм Тукай турында язылган «Аң» журналын җибәрдем. Сирин

укып аңлатыр», – дигән. «1914 ел кайтырмын дип йөрим. Кайтканда, Сирин,

сиңа мандолина алып кайтам», – дигән.

Бу хат безнең өчен абыйның исәнлеген белдерү ягыннан зур шатлык,

Тукайның үлеме ягыннан зур кайгы китерде. Тукай шигырьләрен, «Аң»

журналын кат-кат укыдым. «Кайтканда мин сиңа мандолина алып кайтам»

дигән сүзне генә аңлап булмады. Нәрсә икән ул мандолина? Бәйрәкәдәге

хәлфәләрдән дә сорап карадым. Алар «Әхтәри»дән дә карап белә алмадылар,

«Берәр ашый торган җимештер», – диләр. Шуннан соң мин Җәмил абыйга:

«Син миңа мандолина алып кайтам», дип хат язгансың. Нәрсә ул мандолина?

Бәйрәкәдәге хәлфәләрдән сорап караган идем, алар «Әхтәри»дән карап белә

алмадылар. «Берәр ашый торган ят җимештер», диделәр. Син миңа аңлатыбрак

яз әле: кия торган нәрсәме ул, ашый торган нәрсәме?» – дип яздым. Җәмил

абый шул хатны иптәшләре алдында укыган икән, бар да кычкырып көлгәннәр.

«Ашый торган да, кия торган да түгел, уйный торган нәрсә», – дип язган абый.

Шуннан соңгы бер хатында: «1914 елның язында мин кайтам. Кайтканда

сине укытырга бер укытучы студент – Мәхмүт Рафиковны һәм кирәкле китапларны алып кайтам. Без сине бер язучы ясап булмасмы, дип уйлыйбыз»,

– дигән.

Киләчәк – якын, үткән – ерак

Мин язгы сабан, тырма эшләрендә йөрим. Язның узып барганын сизми дә

калганмын. Менә бервакыт Җәмил һәм Мәхмүт Рафиков абыйлар Бөгелмәгә

кайтканнар да өч кешелек квартир алганнар. Аннан Кәрәкәшлегә кайттылар.

Аларның кайтуы безнең өчен бик зур бәйрәм булды. Миңа кирәкле китапларны

һәм теге без белмәгән мандолинаны алып кайтканнар. Алар кайткач, мин

вакытны бушка уздырмыйм дип, тизрәк укырга тотындым. Мәхмүт Рафиков

бик яхшы укыта. Их, мин әйтәм, шундый зур белемле кеше белән һәрвакыт

бергә торсаң, бергә яшәсәң иде, дим. Ул сине һәрвакыт өйрәтә, һәрбер юк-барга

ышанулардан көлә. Кайсы көнне бергәләп кырга эшкә барабыз. Алар белән

эшләү дә күңелле, ялыктырмый. Шунлыктан минем алардан һич аерыласым

килми иде. Кәрәкәшледә унбиш көн чамасы торгач, без тагын Бөгелмәгә барып,

хәзерләп куйган бүлмәгә урнаштык. Авылдан китеп, анда барып торуның

сәбәбе нәрсә булгандыр, мин анысын аңламадым. Мәхмүт Рафиков минем

белән уку эшләрен бетергәч, миңа эш бирә дә, үзләре шәһәргә чыгып китәләр

иде. Менә беркөнне аларга ияреп, безгә бер кеше килде. Мин ул вакытта

бүлмәдә укып утыра идем. Алар өстәл янында бераз утыргач та: «Анда бүлмә

эчендә кем бар?» – дип сорады ул кеше. Абый аңа: «Ул минем укырга килгән

энем», – диде дә, үзе минем янга кереп: «Әнә, ул килгән кеше Камил Якуб

була. Син чыгып аның белән күреш, ул бик әйбәт кеше», – диде. Мин бүлмәдән

чыктым да Камил Якуб белән күрештем. Ул зур кеше, мин бәләкәй кеше булгач,

өс-башым да начар булудан оялып, ни әйтергә белми, кире бүлмәгә кереп

укырга башладым. Камил Якуб Казаннан кайткан китапларның әле берсен,

әле икенчесен карап утыра. Алар шунда бик озак сөйләшеп утырдылар, мин

аларның сүзләрен тыңламадым. Алар Бөгелмәдә спектакль куярга «Ачлык

кушты»ны хәзерләп йөргәннәр иде. Бөгелмә нотариусы рөхсәт бирмәгән,

китапны русчага тәрҗемә итеп китерергә кушкан. Тәрҗемә итеп барганнар

иде: «Укып торырга вакытым юк», – дип кире кайтарды. Шуннан соң Казаннан

Уфага кайтышлый Фәттах Латыйпов, Бөгелмәдә тукталып, русча-татарча

концерт бирде. 1914 елдагы бу концерт Бөгелмәдә, бәлки, беренче концерт

булгандыр. Бу минем дә беренче концерт тыңлавым булды.

Җәмил абый да, Мәхмүт Рафиков та бик күңелле кешеләр, уйнап, көлеп

сөйләшергә яраталар. Алар белән булганда, кайгырып торырга мөмкин түгел:

көлке сүзләр әйтеп, алар синең кайгыңны бик тиз бетерәләр. Шунлыктан

аларның сүзен һәрвакыт тыңлыйсы килеп кенә тора. Менә бервакыт Җәмил

абый: «Бөгелмәдәге Шакир бай үзе ак кәгазьгә фамилиясен куярга белмәсә

дә, безнең тирәдә аны белмәгән кеше юктыр. Бөгелмә бакчасы янындагы

зур йорт, базар каршындагы өчәр катлы зур йортлар, квартал буена сузылган

тимер баганалы магазиннар – барысы да аныкы. Шуның өстәвенә Бөгелмәдә

хөкүмәт гаскәрен дә туйдыра. Менә шуның әтисе Хәкимов, үлем түшәгенә

яткач, Уфада: «Дүрт малаем бар, берсе – Уфада, берсе – Оренбургта, болары

бик байлар. Берсе – Казанда, анысы да бик бай дип әйтергә була. Менә берсе

Бөгелмәдә, иң төпчегем, менә шунысы ярлырак. Шул ничек яшәр инде?» –

дип кайгыра икән, ди.

Мәхмүт Рафиков та, мин дә көлеп җибәрдек. Менә ул, ди, нинди авыр хәлгә

төшкән, аны кызганырга кирәк. Кеше хәлен кеше белми, үз башына төшмәсә,

ди. Мондый хәл башыңа төшсә, яман булмас иде, дип, үзе дә көлеп җибәрде.

Шуннан соң, Мәхмүтне дә, Сиринне дә Оренбургка җибәрү өчен акча

мәсьәләсенә күчеп: «Без менә шул Оренбургка барырга юллык акчага да

аптырап утырабыз. Халык җырлап әйткән:

Бер еламый, бер җырламый

Эчкәйләрем бушамый.

Һәркемдә дә бар ул кайгы,

Кайгы кайгыга охшамый.

Хәкимов белән безнең кайгы бер дә охшашмый шул. Бу турыда Камил

Якубта утырганда, И.Даишев: «Шакир байга мөрәҗәгать итеп карагыз әле.

Кәефе килгәндә, аның фәкыйрь укучыларга ярдәм иткәләгәне бар иде, дигән

иде. Без үзебез барып сөйләшүгә караганда, Сирин үзе барып сөйләшү яхшырак

булыр, дип уйладык без», – диде.

Мин бу сүзләрдән бик уңайсызланып калдым. Мәхмүт Рафиков та,

нәрсәгәдер уңайсызланып, урыныннан торып, бер читкәрәк китте.

Минем Шакир байга барырга күңелем тартмый. Барсам да файдасы булмас

кебек тоела. Күңел тартмаса да, абыйларның сүзен тыңламый булмый инде.

Мин шулай бик озак уйланып йөрдем дә, беркөнне, якшәмбе көн иде, ни булса

да булыр, бармасам, абый ачуланыр дип уйлап, Шакир байга киттем. Шуннан

башка көнне аны очратырга да мөмкин түгел икән.

Иртән сәгать сигезләрдә, бакча янындагы йорты капкасына килеп, капка

ярыгыннан бик озак карап тордым. Капка тимер чылбыр белән бәйләнгән.

Тартсаң, әз генә ачыла. Шакир байның хезмәтчесе ишегалды себерә. Аның

янында кызыл борынлы кыска юан кеше (Шакир бай үзе булырга кирәк)

хезмәтчесен ачулана: «Миндә Андрей казнасы бар дип беләсеңме? Миңа да бит

беркаян акча агып тормый», – ди. Бераз эчкән булырга кирәк, борын очлары бик

кызарган. Бәхетсезгә – вакытсыз дигәндәй, мин үземнең бик уңайсыз вакытка

туры килгәнемне аңладым. Үз-үземә: «Керергәме? Кермәскәме?» – дим.

Кермәсәм, көн дә көн уза. Яңадан аны тагын бер атнасыз күреп булмаячак. Ни

булса да булыр, Аллага тапшырам, дидем дә керергә булдым. Капка чылбыры

астыннан гына кердем дә, кергәч, якын барырга куркып, капка янында гына

басып тордым. Шакир бай хезмәтчесе белән һаман талаша иде. Бервакыт

Шакир байның миңа күзе төште дә: «Сиңа нәрсә кирәк тагы?» – дип миңа

кычкырды. Мин аның бу сүзеннән курыкмаска тырышып, аңа якынрак бардым

да: «Шакир абый, мин Оренбургка мәдрәсәгә – «Хөсәения»гә укырга барырга

хәзерләнгән идем. Барырга юлга акчам юк. Шунда бару өчен миңа юллык

акча белән ярдәм итә алмассызмы?» – дидем. Шакир бай бу сүзләрне бик тиз

аңлап алды: «Миндә Андрей казнасы бар дип беләсеңмени? Акчаң булмагач,

нигә укырга йөрисең? Сине беркем дә көчләми торгандыр бит. Бар, чыгып

кит моннан!» – дигәч, мин нәрсә әйтергә дә белми, «ни әйтсәм дә файдасы

булмас», дип уйлап, әкрен-әкрен генә артым белән капкага таба чигендем.

Мондый күңелсез хәбәр алып кайту бик уңайсыз иде. Ныграк булырга

тырышып, күз яшьләремне киптереп, кайтып ишектән кергәч тә, абыйның

«Нәрсә булды?» дип соравы булды, минем күз яшьләрем тыгылып, сүземне

сөйли алмас булдым. Буам ерылды. Минем мондый хәлдә кайтуым Җәмил

абыйны да, Мәхмүт абыйны да бик күңелсезләндерде.

1914 елда Бөгелмәдә забастовка

1914 ел җилле, давыллы, икмәкнең уңышы начар ел булды. Шул сәбәпле

халыкның күңеле төшенке. Менә авылларда кызу урак өсте; эшкә яраклы һәр

кеше эштә. Шул хәлдә еллар тыныч булганда, һәркем үзенә эшләргә тырышыр

иде. Әле көтмәгәндә «Германия Русиягә каршы сугыш башлаган» дигән хәбәр

таралды. Бу куркыныч хәбәр халыкка яшен кебек тәэсир итте. Эш вакытында,

беркем дә өйдә булмаганга, сугышка китәргә тиешле кешеләрне ат менеп

кырлардан куып йөрделәр. Бөгелмә урамнары авылдан килгән солдатлар белән

тулган. Кайберләренең балалары, хатыннары елый-елый әтиләре артыннан

ияреп йөриләр. Безнең Камил, Кәрип абзыйлар да сугышка китәргә килгәннәр.

Беркөнне иртә белән Мәхмүт һәм Җәмил абыйлар чәй эчтеләр дә каядыр

чыгып киттеләр. Мин аларның кая киткәнен белмәдем. Көндезге сәгать икеләр

җиткәндә, рус хатыннары: «Бөгелмәдә забастовка булган икән. Военкомат

начальнигын сүз сөйләгәндә таш белән бәреп төшергәннәр. Мылтыклы полицияләрне дә атларыннан бәреп төшергәннәр. Урамда бер полиция дә калмаган,

бары да башларын бәйләп качканнар», – дип сөйлиләр.

Мин үз күзем белән күрү өчен урамга чыгып киттем. Урамда төркем-төркем

кешеләр сөйләшеп торалар. Аларның сүзен тыңласаң, солдатлар: «Без сугышка

бармыйбыз. Әгәр сезгә сугыш кирәк булса, үзегез барыгыз!» – дип әйткәннәр,

дип сөйлиләр. Полиция ак йортка кереп бикләнгән, һәрберсенең башы ак марля

белән бәйләнгән. Мин бу хәлләрне күрдем дә, «барысы да дөрес икән, абыйлар

исән кайтсалар ярар иде», дип, абыйларны көтә башладым.

Күп тә үтмәде, абыйлар кайтып керде: «Полицияләр ата башлагач, Камил

Якуб каршыдагы бәрәңге арасына качты», – диләр дә көләләр. «Урамга җәяргә

дип хәзерләп куйган таш бик яхшы булды», – дип, бии-бии «Марсельеза»

җырлыйлар. «Марсельеза»ның нинди көй булуын Мәхмүт абый сөйләп

аңлатты: «Бу көйне халык алдында җырларга ярамый», – диде. Мин бу көйне

аңардан өйрәнеп калдым:

Ташлыйк, туганнар, иске тормышны,

Ул тормыштан безгә файда юк.

Булса, байлар илә тик түрәләр,

Аркабызда рәхәт күрәләр.

Нигә соң без болай тик ятабыз?

Нигә соң бер казык какмыйбыз?

Патшасын, Алласын һәм түрәсен

Шул казыкка бәйләп атмыйбыз?!

Мин бу җырны гомер буе җырлап йөрдем. «Бу җырны татарчага кем тәрҗемә

иткән?» дигәч, «Анысы билгеле түгел», дип җавап бирделәр.

Безнең ишегалдында бер стражник тора иде. Ул, башын ак белән бәйләп,

бүрәнәләр өстенә чыгып утырган. Абыйлар шуның янына чыкканнар да

сөйләшеп утыралар. Мин моңарга бик борчылдым. Кич белән өйгә кергәч:

«Сез нигә полиция белән сөйләшеп утырасыз? Ул сезне сизеп алыр да төрмәгә

ябар», – дигәч, «Без үзебез аның белән ничек сөйләшергә беләбез. Син

кайгырма», – диделәр. Мин шуның белән тынычландым.

Озату

Бу вакытларда августның унбишләре җиткән иде инде. Мәхмүт Рафиковның да,

минем дә Оренбургка китәр вакыт җитеп килә. Абыйлар, юл мәсьәләсен аз акча белән

хәл итә алу өчен, поездга Бөгелмәдән утырмаска, бәлки Кәрәкәшледән 120 чакрым

ат белән Абдуллинога барып, поездга Абдуллинодан утырырга план корганнар.

Без шушы план буенча Кәрәкәшлегә кайттык. Аннан Кызыл Яр, Исергәп, Шалты,

Чаганлы авыллары аркылы Абдуллинога барып, тимер юл вокзалы янына туктадык.

Мәхмүт абый станциягә керде дә, бик тиз чыгып: «Монда поезд хәзер

Оренбургка китәргә тора икән. Билетлар сатылып беткән. Мин шунда Оренбургтан

килгән бер кешене күреп сөйләштем. Ул әйтә: «Хәзергә «Мәдрәсәи Хөсәения»дә

укулар юк. Ул хәзер, сугыш сәбәпле, солдатлар казармасына әйләнде. Кайчан

бушатылуы билгеле түгел әле», – диде. «Шул сәбәпле сез хәзер кайтып торасыз

инде. Яңадан мәдрәсә ачылса, мин сезгә хат белән хәбәр итәрмен», – диде дә,

машинага соңга калмыйм дип, безнең белән күрешеп, станциягә кереп китте.

Мин станция артында атны саклап, абыйның кайтканын көтеп калдым. Мәхмүт

абыйдан бер дә аерыласым килми иде, аңардан аерылу бик кыен булды.

***

Без 1916 елны, бер казык та калмый, янып беткән идек. Түбәсе янган таш

өйнең кысасын рәтләп, түбәсен ябып, биш-алты кеше шунда кышлап чыктык.

«Йорт салу нәрсә ул, мүклисе дә чутлыйсы», дип халык бушка гына

әйтмәгән. Ул бик кыен эш булып чыкты. Камил абый бездән башка яши;

Җәмил абый, 1914 елгы сугыштан яраланып кайтканнан соң, бер кулы эшкә

ярамагач, Жмакинда ачылган кортчылык-бакчачылык курсларында укып,

Бөгелмә янында ирләр монастырендагы совхоз умарталыгында кортчы булып

эшләде. Аннан соң Бөгелмә җир бүлегенә агроном-инструктор итеп куйдылар.

Бер энем Фазыл Кызыл Армиягә алынды. Без хәзер өйдә әти, әни, Шамил,

Мәхәсин һәм мин – биш кенә кеше калдык.

1917 елда гражданнар сугышы башлангач, авылда власть бик еш алмашынып

торды. Менә чехлар килә, тагын кызыллар килә, тагын Колчак килә, тагын

кызыллар килә. Сугыш вакытында авыл ике арада кала, ике яклап та авылны

керендерәләр генә. Бары да авылны талап китәләр, ашарга сорыйлар. Бигрәк

тә Колчак солдатлары, аклар – ару кием кигән кеше очраса, аның киемен

салдырып алалар, бирмәсә, ату белән куркыталар; мичкә салган икмәгең булса,

мичтәге икмәгеңне алып китәләр иде. Шунда безнең сыер абзарына снаряд

төшеп, сыерны үтерде. Бу хәл безнең тормышны тагын да кыенлаштырды.

1920-1921 еллар ачлык еллар булды. Ачлык еллар моңа кадәр дә булган

ул, ләкин безнең халыкның мондый кеше ашый торган ачлыкны күргәне юк

иде әле. Бу ачлык шундый ачлык: язгы кар эреп беткәннән алып җәй буена

җиргә бер тамчы яңгыр төшмәде. Чәчкән ашлыклар бары да, баш чыгара

алмый саргаеп, көеп беткәннәр. Тауларда, су буйларында яшел үләнне күреп

булмый. Җирнең өсте ягып кыздырган мич төбе кебек, яланаяк туфракка басып

булмый. Кайбер егетләр, кызлар, чиләкләр алып, салкын су белән бер-берсен

коендырып йөрсәләр дә, яңгыр яудыра алмыйлар. Күктә бер генә бөртек тә

яңгыр болыты күренми; әгәр күренә икән, син аны куертып, зурайтып, күңелең

белән матур яңгыр яудыра башлаганчы, ул болыт таралып юк була. Халык

кычыткан, балтырган, бәрәңге сабаклары, чөгендер яфраклары, алабута кебек чүп-чар үләннәр ашый. Дөрес ашау булмау аркасында, ачлык чире – көзән җыеру – дигән бер чир чыкты. Моның белән кеше бер-ике сәгать чирли дә, кайнар табага салып куйган кебек, бик тиз куырылып үлә. Менә хәзер минем дә әни шушы чир белән чирләп ята. Врачлар юк, авыруга бертөрле дә ярдәм күрсәтеп булмый. Шуның өчен бу көннәр минем өчен иң авыр вакытлар булды.

Мин бүген кырга барып алабута чабып кайттым. Шуны киптереп сугып,

алабута икмәге хәзерләмәкче булып маташам, башка кешеләр дә шул эштә. Менә тагын кич булды, өйдә керосин лампасы бик кайгылы гына янып утыра. Камил абый белән әти чирле әни янында ут тотып утыралар. Мин, арып эштән кайткан кеше, ишегалдына арбага чыгып, әнинең кайгысын кочаклап, йокларга яттым.

Бик тиз йокыга киткәнмен. Төшемдә мин Бөгелмәдә курсларда укыйм икән.

Мин авылга, өйгә кайтканмын. Безгә бергә укучы кызлар килгәннәр, укытучы

Бастамов та килгән. Әни шул кунакларга чәй, аш хәзерләп йөри. Мин, кулыма мандолина тотканмын да, бер шатлыклы көй уйныйм. Мандолинаны туктатып, сүзгә күчеп: «Менә нинди зур шатлык! – дим. – Безнең әни чирли иде, менә шуңа без бик кайгыра идек. Менә хәзер безнең әни терелгән. Нинди зур шатлык!» – дип ятканда, Камил абый килеп: «Сирин! Сирин, тор! Әни үлә!» – диде.

Мин уянып киттем дә, «Аһ, бу шатлыклар бар да төш кенә икән!» дип,

кайгыга баттым. Мин өйгә кергәндә, әнинең җан биргән чагы иде. Күзләремнән яшьләрем ага башлады.

 

2. Дөнья матур ул, аны «аклар» гына ямьсезли...

 

1919 елның февраль ахырлары иде. Без ул вакытта Кәрәкәшле авылыннан

Фатих Махиянов, Сәетнур Фәхриев, Сәрвиназ Гыйсмәтуллина, Мәрхәбә Гәрәева,

Гаишә Батыршина һәм мин Бөгелмә Тәрбия-тәгълим курсларында укый идек.

Укучылар һәм шәһәр халкы арасында «Совет хөкүмәтенә каршы Себердән утыз- кырык мең гаскәр белән Колчак дигән бер генерал килә икән» дигән хәбәр таралды.

Бу вакытларда укучыларның язгы каникул вакытлары җиткән булганга, укучылар

каникулга таралдылар. Шул сәбәпле без дә Кәрәкәшлегә кайтып китәргә тиеш

булдык. Башка каникулларда без Кәрәкәшлегә кайтканда, авылдагы укытучылар

белән бергә концерт, спектакль куярга хәзерләнеп кайта торган идек. Бу кайтуда

эшләр алай булмады. «Колчак килә икән» дигән хәбәр укучыларга бик начар тәэсир

итте. Ф.Махиянов: «Минем бер аягым зәгыйфь, әгәр аклар ягында калсам, минем

качарга аягым да юк», – дип, бөтенләй кайтмаска уйлады. Кызларга килгәндә,

алар инде таш яуса да, әти-әниләре янына кайтмый калмаячаклар. Ә менә миңа

нишләргә? Мин бит Гыйльман Хәнифенең уртанчы малае. Мин дә, Махиянов та –

Алланың рәхмәтеннән сөрелгән кешеләр. Әгәр мин авылга кайтып, аклар ягында

калсам, авылның берәр куштаны: «Ул – коммун», дип акларга күрсәтеп бирсә,

миңа ни булыр? Акларның табигате юлбарыс табигате белән бертөсле. Алар ачу

килүгә карап эш итә. Акыл аларда баш түгел, гомумән, иске фикерле надан халыкка

зур ышаныч белән карап булмый: аклар килсә, алар сине «Коммун!», кызыллар

килсә, «Аклар яклы», дип күрсәтүдән һич тә тартынмаячаклар. Шулай булгач,

миңа әллә авылга китми, шәһәрдә генә калыргамы? Шәһәр җирендә кемнең кем

икәнен беркем дә белми, күрсәтүче дә булмый. Шулай димсең, шулаен ул шулай

ла, миңа бит авылга кайтмый калырга ярамый. Бик яшерен сер булса да әйтим:

минем авылда сөйгән кызым бар. Ул миңа кызыл кара белән: «Язгы каникулга

кайтмый калма, бик көтәм», – дип хат язган. Мин ул кызны ничек сөйгәнемне,

ничек сагынганлыгымны беркемгә дә әйтмим. Миңа кайбер иптәшләр бу турыда:

«Син нигә ул кыз белән йөрисең? Ул бит шундый, мондый», – дип хурласалар да,

ул хурлаулар миңа бертөрле дә тәэсир ясамый. Ул кечкенәрәк икән, артык кыю

икән, җырларга-биергә, киенергә ярата икән, моның белән аны хурлап булмый.

Кызлар шулай, бары да кыю булырга, ирләрдән куркып тормаска тиеш. Мин әле

аның сез белмәгән тагын бик күп сыйфатлары өчен яратам. «Менә шуның өчен

мин Колчактан курыкмый, авылга кайтам. Башкача булырга мөмкин түгел», –

дип уйладым да, мин авылга кайтып киттем. Авылга кайткач, буш вакытларда

укырмын дип, К.Марксның «Коммунистик манифест» дигән китабын алган идем.

Ул китапның башында К.Марксның рәсеме бар икән. Өйгә кайткач, мин шул

рәсемне кайчы белән кисеп алдым да, ашый-эчә торган өстәл каршына – стенага

ябыштырып куйдым. Шуннан соң мин төрле исәп, төрле эшләр белән, ул рәсемне

бөтенләй онытканмын.

Мин авылга кайтып алты-җиде көн торгач та, кызыллар Бәйрәкә ягыннан

авылга чигә башладылар. Минем кызылларны бер дә чиктерәсем килми, аларга

ярдәм итәсем килә – бертөрле дә ярдәм күрсәтеп булмый. Авыл халкының да

күпчелеге минем кебек акларны бер дә яратмыйлар, кызылларны җиңдерәсе

килә. Боярларны талауга катышкан авыл ярлылары аклар килүдән куркып

торалар. Мәктәптә укучы балалар да: «Совет власте булмаса, безгә укулар

булмас инде», – дип кайгыралар.

Мин үзебезнең өйгә кергән бер кызыл командирга:

– Сез нигә чигәсез? Бу чигүнең сәбәбе нәрсәдә? – дип сорадым. Ул минем

сүземә көлемсерәп карап торды да: «Колчакның көче бик зур аның. Ул кырык

мең гаскәр белән килә. Аның солдатлары сукыр чебен кебек, лыжа белән

теләгән җиргә бара алалар. Ә безнең көчебез бик бәләкәй, барысы да атлы

гына. Ат белән калын кар өстеннән теләгән җиргә барып булмый. Җәяүле

гаскәр бездә бөтенләй юк диярлек. Безгә өстәмә зур көч бирелмәгәндә, безнең

Колчакка каршы тора алырлык көчебез юк», – диде командир.

– Булмаса, сорарга кирәк. Совет хөкүмәте Колчак белән көрәшерлек кенә

көч табар. Ничек тә Колчакны җиңәргә, алга җибәрмәскә кирәк, – дидем мин.

Кызыл командирның минем белән сөйләшеп торырга вакыты булмады.

Аларга тизрәк Кәрәкәшледән чыгып, тимер юл буена чигәргә приказ булган

иде. Алар бездән бик тиз генә чыгып киттеләр дә, Кәрәкәшледән дүрт километр

ераклыкта, каршыда күренеп кенә тора торган тимер юл буена урнаштылар.

Аклар үзләренең батареяларын Кәрәкәшле артындагы Бәйрәкә тавы

ди торган тау артына яшереп, шуннан атарга уйладылар. Бу план буенча,

Кәрәкәшле сугыш эчендә калды.

Югарыдан офицерларга, офицерлардан солдатларга приказ бирелде: «Без

алпавытларның, боярларның җирләрен, урманнарын үзләренә кайтарып

бирәбез. Атыгыз кызылларга!»

Солдатлар пышылдап кына үзара сөйләшә башладылар.

Беренче солдат: «Болар безне үз файдалары өчен сугыштырып йөртәләр.

Болар безнең җирләрне алып, боярларга бирәләр».

Икенче солдат: «Үзебез сугышып алып бирәбез. Без үзебезнең туганнарыбызга атабыз. Бу нинди ялгыш тормыш?»

Өченче солдат: «Атмый чараң юк. Син аларга кол кеше. Синең кулыңда

ирек юк. Син үзеңә үзең хуҗа түгел. Әнә, кызыллар дөреслек өчен сугышалар.

Алар дөрес юлда, без ялгыш юлда йөрибез».

Янә приказ: «Без элекке боярларның, алпавытларның җирләрен, урманнарын

үзләренә кайтарып бирәбез. Атыгыз кызылларга!»

Солдатлар трубаларга снарядларны салып аталар. Бер снаряд авылның

түбән башындагы бер фәкыйрьнең өй түбәсенә төшеп ярылды. Гаиләсендә

биш кеше: ире Галимулла, хатыны Рәкыйга, кызлары Һаҗәр, Фатыйма һәм бер

кунак кызы Шакирә булган. Гаиләдә бары да үлгәннәр. Шакирә дигән кунак

кызының тешләре түшәм тактасына сыланып калган. Хуҗа хатыны Рәкыйга,

авыр яраланып, ничектер үлми калган. Халыкка ясалган зарарның хисабын

тиз генә белергә мөмкин түгел.

Кызыллар акларга җавап итеп: «Җирләрнең хуҗалары боярлар, алпавытлар

түгел. Алар җирләрне ярлы халыктан сатып, талап алучылар гына. Җирләргә,

урманнарга, табигый байлыкларга халык хуҗа», – дип, миномётларга уналты

килолы миналар салып ата башладылар.

Аклар тагын: «Халык үзенең динен үзе тотсын. Аллага, муллага, үлгәч

терелеп яшәүгә, үлгәч оҗмахка керүләргә ышанып яшәсен. Мәктәпләрдә иҗек,

намаз, Коръән укылсын. Арба-чана укытулар бетсен. Без аны укымасак та

беләбез», – дигән фикерләрне яклап, тагын команда бирелде. Солдатлар берберсенә карашалар да, нәрсәдер сөйләшеп, тагын ата башлыйлар.

Мин: «Безнең ат, сыерлар исәнме икән?» – дип абзарга чыккан идем.

Ни күзем белән күрим: ат та, сыер да үлгән. Абзарның юан имән өрлеге,

чыраланып, урталай өзелгән.

Кызыллар: «Динне, Алланы, мулланы наданлык тудырган. «Үлгәч терелеп,

оҗмахка керәм», дип яшәү – үз-үзеңне алдау гына. Бу сүзгә акылы булган

кеше ышанмый. Әгәр үлгәч, оҗмах була торган булса, ул оҗмахка байлар,

муллалар үзләре керсеннәр. Без җир өстендәге, үзебез эшләгән оҗмахка

керергә телибез», – дип ата башладылар. Һәр мина үтерү-җимерү эшен үти

иде. Сугыш бик каты дәвам итте.

Минем энем Мәхәсин, урамнан атылган снаряд башы табып кереп, шуның

җизен алырга маташа иде. Мин: «Кая, үзем алып бирим», – дидем дә, снаряд

башын аның кулыннан алып, кайчы очын бер тишеккә тыгып, каерырга

тотындым. Атылган снаряд башы булганга, мин аңа кагылу куркыныч дип

уйламадым. Кинәт снаряд башы бик каты шартлап, минем кулдан атылып

китте. Мин бу шартлаудан бик каты контузия алып, морҗага ябышып, чак

кына егылмый калдым. Әти ишегалдында нидер эшләп йөри. Әни, утын

күтәреп, мунча ягыннан өйгә таба килә иде. Өйдәге шартлау тавышын ишеткәч,

кочагындагы утынын ташлап, ашыгып өйгә керде дә, бик зур борчылу белән:

– Әй, балакайларым! Нәрсә булды? – диде. Мин, әнине борчымаска тырышып: «Бернәрсә дә булмады. Снаряд башы гына шартлады», – дидем.Әни

бик борчылган тавыш белән: «Ник шундый кеше үтерә торган кораллар белән

уйныйсыз?» – дип, бик каты тиргәде.

Минем башым исерек кеше кебек, томаланып тора. Бер колагым шаулый, начар

ишетә. Мәхәсингә, миннән бераз читтәрәк булу сәбәпле, бернәрсә дә булмаган.

Мин бераз ятып ял иттем дә айныган кебек булдым. Түзмәдем, укытучыларның хәлен белим дип, Фәсхетдин абзыйларга барып кердем. Аларның да

ишегалларына снаряд төшеп, подвалларын әйләндереп ташлаган. Бер өйләренә

керсәм, тәрәзәсе ватылган, анда беркем дә юк. Икенче өйләренә керсәм, анда

укытучы Сәрви Ишмакаева, Гайшә Батыршина, Риза Сәхәбетдинов, снарядтан

куркып, морҗага ышыкланып утыралар иде. Мин барып кергәч, алар җанланып

киткән кебек булдылар. Мин аларга үзебездә булган бәхетсезлекләрне – ат,

сыерның үлүен, үземнең атылган снаряд башын сүтәргә маташып, чак кына

үлми калуымны сөйләдем.

Укытучылар совет хөкүмәтенең акларга каршы зур көч куймавына бик

аптырап сөйләшәләр. «Әгәр аклар монда озак тора торган булсалар, без

нишләрбез?» – дип бик кайгыралар иде. Шул вакытта аклар Бәйрәкә тавы

артыннан: «Без сезгә ачлык, коллык, бөлгенлек китерәбез!» дип аткан сыман,

тагын да ата башладылар. Кызыллар аларга җавап итеп: «Без барлык кешене

тигез, бәхетле, белемле итә торган, күптөрле милләтләрне бертуган ясый торган

тормыш төзибез, һәм шуңа атабыз!» дигән сыман каршы аталар.

Аклар: «Безгә андый тормыш кирәк түгел. Без үзебез генә бәхетле булуны

яратабыз. Һәркемне дә бәхетле итә торган тормыш булу – хыял ул. Үз корсагыңны гына зурайтырга, бер-береңне таларга, рәнҗетергә мөмкинлек

бирегез!» дигән сыман, снарядларны яудыралар гына. Бер снаряд без утыра

торган өйнең Гыймай өе белән ике арадагы читән өстенә төшеп ярылды.

Читәнне күтәреп ыргытудан, тәрәзәләрне ватудан башка зур зыян булмады.

Бик озак атышканнан соң, кичкә таба сугыш басылды.

Сугыш дүрт тәүлеккә сузылды. Урамнар, бәрәңге бакчалары, кырлар яз

көннәрендәге кебек ала-тилә булып калды. Соңыннан кайда, кемнәр үлгән,

кемнәргә нинди зыяннар булу турында төрле хәбәрләр йөри башлады. Бу

вакытта башына куян бүреге кигән, аягына чабата бәйләгән, аркасына чабата

киндерәсе белән мылтык аскан солдатлар урамнарга тула башлады.

***

Безнең әни мескен, үзенең карчык булуына карамастан, иртә белән иртүк

торып, оек-чабатасын кия дә, әле теге эшкә, әле бу эшкә йөгерә башлый.

Гаиләдә башка хатын-кыз заты булмаганга, аңа һәрбер эшне үзе башкарырга

туры килә иде. Бу чаклы ишле халыкка җилкә белән су ташуны гына уйлап

кара: нинди авыр хезмәт бу! Ләкин шуңа авылда игътибар иткән бер кеше дә юк.

Су китерү, кер юу – татарларда хатын-кызлар эше булып гадәткә кергән.

Менә шуның аркасында безнең әниләргә гомер буе су ташып җәфа чигәргә

туры килә икән. Борынгыдан калган бу кыргый гадәтне бетерергә кирәген

аңлый белгән кешене ул чакта авылларда табу бик читен иде.

Әле менә күптән түгел авылда кызыллар иде, ул аларны ашатты, туйдырды,

тәрбияләде. Менә хәзер аклар килде. Бары да ашарга сорый. Ару киемең булса,

салдырып алалар. Бирмәсәң: «Син кызыллар яклы. Син – коммун! Сезнең

барыгызны да атарга гына кирәк...» – дип, ату белән куркыталар. Боларга каян

икмәк табып җиткерергә кирәк?!

Генерал Колчак аңсыз малайларны мәҗбүриләп, мобилизовать итеп җыйган

да: «Мә, сиңа мылтык, кызылларга каршы ат! Әгәр ашарга кирәк булса, сез бит

авылларга, шәһәрләргә таба барасыз, кулыгызга мылтык бирелгән, авылларны,

шәһәрләрне талап ашарсыз. Кием кирәк булса, «Без сезнең өчен йөрибез»,

дип, өсләреннән салдырып алырсыз», – дип, ул аларны үз әти-әниләренә,

туганнарына каршы сугышка җибәрә. Надан малайлар шуны аңламый. Колчак

кебек халык дошманнарына синең надан булуың кирәк тә инде.

Бүген мин өйгә кайтып кергәндә, ишегалдына кухнялар, солдатлар тулган,

бер төркем солдатлар өйдә чәй эчеп утыралар. Әни һәрвакыт шулар янында:

аларны ашата, алар белән һәр мәсьәләдә бер дә курыкмый сөйләшә ала. Мин

ишек янына бардым да аларның сүзләрен тыңлап тордым: солдатлар иске

тормышны, иске тәртипне, иске дини укуларны яклап сөйлиләр: «Хәзерге

яңа укытучылар арба-чана укыталар. Моның безгә ник кирәге бар? Без моны

укымасак та беләбез. Безгә дин, Коръән, намаз, иҗек укытсыннар», – дип, әни

белән тарткалашалар. Мин боларның сүзләре белән кызыксындым да китә

алмый бик озак тыңлап тордым. Әни карчык аларга:

– Хәзерге балалар яңача уку аркасында бик тиз укырга, язарга өйрәнәләр.

Без менә элекке вакытта берничә еллар абыстайга укырга йөрсәк тә, укыргаязарга өйрәнә алмый калганбыз. Менә шул иске тәртип, иске уку аркасында

сез дә надан калгансыз. Җитмәсә сез, шуның өстенә тагын мылтык тотып, шул

иске тәртипне сакларга сугышып йөрисез. Бусы инде, үзең генә бәхетсез булу

җитмәгән, балаларыгызны да бәхетсез итү өчен кирәктер, – диде.

Бер солдат:

– Ай-һай, бик усал карчык икәнсең син. Әллә малайларың коммунистмы?

Дөньялык белән генә түгел бит, ахирәте дә бар аның. «Тегендә» баргач, ни

җавап бирербез? – диде.

Әни карчык, бу сүзгә көлемсерәп:

– Анда баргач, борылып кайткан кеше юк әле. Кайтып сөйләгән кеше дә

юк. Белмәгәнне кеше ышандырып сөйләргә ярамый, – диде.

Солдатлар:

– Вәт, әби дисәң дә әби! – дип көлештеләр.

Бер бик наданы:

– Син, әби, чистый коммунист булгансың икән. Сиңа бары тәре генә тагасы

калган... – дигән иде, «әби» аны бик тиз эләктереп алды да:

– Коммунистлар тәре такмыйлар, алар – укыган, аңлаган кешеләр. Алар,

сезнең кебек, генералларны, патшаларны, боярларны яклап, мылтык күтәреп,

сугышка чыкмыйлар, – диде. Солдатлар бары да шаулашып көлделәр. «Дөрес!

Дөрес!» диделәр. Әни карчык минем янга, ишеккә табан килде дә:

– Боларның берсе, әнә почмакта утырганы – укытучы, – диде.

Мин аңарга читтән генә күз төшердем дә, солдатлар ашап-эчеп кузгалгач, ул

солдатны каршыдагы өйгә алып кердем: «Нихәл, исәнмесез!» дип, кул биреп

аның белән күрештем:

– Сез укытучы буласызмыни? Миңа әни шулай дип әйткән иде, – дидем.

Ул:

– Әйе, укытучы. Бирски өязе, Л... волысы, ...авылы, – диде.

Мин:

– Бик яхшы! – дидем. – Сез ничек болай, үзегез укытучы булгач, аклар

ягында сугышчы солдат булып йөрисез? Бу турыда синең уйлаганың бармы?

Менә мин дә укытучы. Без, татар укытучылары, революцияне зур шатлык белән

каршы алдык. Ул безнең барыбызны да, милләт аермасына карамастан, тигез

хокуклы ясады. Синең кебек, минем кебек, хәер-садакага укытып йөргән татар,

башкорт укытучыларын хәерчелектән коткарды. Минем сине дә, барыбызны

да коллыктан, хәерчелектән коткарасым килә... – дигәч, ул миңа:

– Мин мобилизовать ителдем. Иптәшләрдән уңайсызланып кына йөрим.

Уңайлы вакыт булу белән, кызыллар ягына чыгачакмын, – диде. Мин аңа

рәхмәт укып, кулларын кыстым.

Бу вакытта кич булган иде. Бүген бу укытучы солдат бездә куначак булганга,

без аның белән ындыр артына барып, тауларга менеп, сөйләшеп кайттык. Без

кайтканда, аның иптәшләре йоклап яталар иде. Бу укытучы да идәнгә йокларга

ятты. Мин, каршы өйгә чыгып ятсам да, тиз генә йоклый алмадым. Башыма

төрле уйлар тулды: «Әгәр бу укытучы мине «ул – коммунист» дип күрсәтеп

бирсә, мин нишләрмен? Мин нигә тик кенә тора алмыйм икән?» – дип, үземнеүзем тирги башладым. Моннан соң үземә саграк булырга куштым... «Юк, ул

андый кеше түгел», – дип, тагын үземне юаттым. Шулай уйланып ята торгач,

бик тәмле йокыга киткәнмен.

***

Кичтән сөйләшкән башкорт укытучысын миңа яңадан күрергә туры килмәде.

Алар иртә белән чәй эчкәннәр дә үз юлларына киткәннәр. Алар урынына икенче

төркем солдатлар кереп тулганнар. Тәрәзәдән карасаң, урам тулы солдатлар.

Бары да икмәк эзләп йөриләр иде. Бер-бер артлы өйгә кереп-чыгып торалар.

Кергәне берсе: «Карчык, икмәк бир!» – ди. Әни: «Каян алыйм? Икмәк юк», –

дигәч, солдатлар: «Без сезнең өчен йөрибез»,– дип, сүгенеп чыгып китәләр.

Әни аларга: «Сез безнең өчен йөрмисез. Сез байлар өчен йөрисез! Байларның

җирен кайтару өчен йөрисез», – дип кычкырып кала.

Мин бу хәлне күргәч, икенче өйгә чыктым да, анда мичкә якмаган, салкын

булганга өши башлагач, башыма кара бүрек (кубанка), өстемә кара пальто киеп,

нишләргә белми торганда, ишектән бер солдат килеп керде.

– Атыгыз бармы? – ди. Мин әйтәм:

– Атыбыз юк.

– Бар бит. Ник алдыйсың?

– Булса, үзең сарайдан алып кит! – дидем.

– Син бик комиссарга охшаулы, әллә кызыллардан калган комиссармы? –

ди ул.

– Һәрбер озын чәчле, кара бүрек, кара пальто кигән кеше комиссар булмый

торгандыр ул, – дидем мин.

– Без сине яңадан килеп тикшерербез, – диде дә чыгып китте. Минем «Ат

юк» дигән сүзгә ышанмый абзарларны карап йөрде. Анда, сарайда, кичәге

сугышта үлгән сыер, үлгән ат ята иде. Шуларны күргәч, бик тиз чыгып китте.

Минем күңел тагын дулкынлана башлады. Теге солдат мине тикшерергә

яңадан килер сыман тоела. К.Марксның укырга дип алып кайткан «Ком мунистик манифест» дигән китабы бар иде. Күңел тыныч булмагач, ул китапны

да укыйсы килми. Мондый вакытта китап укып буламы соң инде?! Теге «Без

сине килеп тикшерербез!» дигән сүз күңелдән китми.

Менә тагын бер малай килеп керде, бусы үзебезнең авыл малае:

– Мине сиңа идарәдән Гәрәй абзый җибәрде. «Монда исеме чыкты. Үз җаен

үзе карасын, дип әйт! – диде дә чыгып китте.

Мин нәрсә әйтергә дә белми аптырап калдым. Кая барыйм? Нишлим?

Төрлечә уйлана башладым. Һичбер уңайлы урын таба алмыйм. «Әллә теге

кичәге укытучы, идарәгә барып, сөйләп бирде микән?» Бәлки шулайдыр, бәлки

түгелдер. «Тукта, мин әйтәм, әгәр урамда бәла-казага очрамасам, укытучылар

янына барыйм әле. Алар ни хәлдә яталар икән?» дип, урамга чыгып киттем.

Урамда солдатлар йөри иде. Мин укытучылар торган Фәсхетдин картның

капка турына барып җиткән генә идем, бер мылтыклы солдат:

– Әйдә, минем белән. Миңа подвозчик кирәк, – диде.

Мин аның бу сүзенә бер дә игътибар итмичә һәм тукталып та тормыйча,

күңелемнән: «Сиңа подвозчик кирәк булуда минем ни эшем бар?» – дип уйлап:

– Мин нишләп сиңа подвозчик булып йөрим? – дидем дә, бик җитез генә сул

як капкадан кереп, кергәч тә сулга борылып бераз баргач, өйнең ишеген ачтым.

Мин өйгә кергәндә, Фәсхетдин карт, аның карчыгы, иргә чыккан кызы Минсафа

һәм квартирда торучы укытучы Риза Сәхәбетдинов сәкедә түгәрәкләнеп чәй

эчеп утыралар иде. Мин кергәч тә аларга:

– Монда подвозчик эзләп бер солдат йөри. Әгәр мине эзләп монда керсә,

«ул монда кермәде», дип әйтегез, мине тизрәк бер урынга качырыгыз! – дидем.

Укытучы Риза:

– Морҗа артындагы чытыр утын астына кер дә ят! – диде. Мин бик тиз генә

утын астына кердем дә яттым. Бераздан теге солдат килеп керде:

– Монда бер кара пальтолы малай кердеме? – дип сорады. Укытучы Риза:

– Юк, кермәде, – ди. Солдат, һаман ышанмыйча:

– Нишләп кермәсен, керде бит, – ди.

Риза тагын аңа:

– Ул капкадан кергәндер дә, сул яктагы капкадан чыгып, су буена киткәндер,

– диде.

Солдатның күзе һаман мине эзләде. Ләкин беркайда да кара бүрекле, кара

пальтолы малай күренмәде. Тагын карана башлады, аның күңеле ышанмый

иде. Тагын эзләде; ишектән чыгып, өйалдыннан эзләргә тотынды. Беркайда

да кара пальтолы малай күренмәгәч, ишегалдына чыкты да, урам капка янына

барып, тирә-якка каранып тора башлады.

Фәсхетдин карт, тәрәзәдән карап:

– Ул солдат ат, чана тапкандыр да шуңа подвозчик эзли торгандыр, – диде.

Аның бу сүзе мине тизрәк чыгарып җибәрәсе килүне белдертә иде. Ул туптуры әйтә алмагач, карчыгы минем янга килде дә, картның сүзен көчәйтеп:

– Бар, чыгып кит бездән! Алласыз, мәлгунь! Синең аркаңда безгә әллә нәрсә

булыр! – дип, мине тирги башлады.

Мин морҗа артындагы чыбык-чабык утын астыннан чыктым да, теге солдат

күренмиме дип, тәрәзәдән карадым. Ул һаман капка янында каранып тора иде.

Мин әбигә:

– Зинһар, әби, бераз гына сабыр ит инде. Теге солдат капка яныннан китсен.

Ул киткәч тә, мин дә чыгып китәрмен. Син нәрсәдән куркасың? Сиңа бернәрсә

дә булмас. Син коммун түгел бит, – дидем.

Карчык:

– Аллам сакласын! Алласыз! Мәлгунь! – дип һаман сукранды. Ул тагын: –

Бар, бар, кит! Алласыз, мәлгунь! Коммунисны яшереп тоткансыз дип, үзебезгә

әллә нәрсә булыр дип куркам, – дип, мине бик каты куа башлады.

Шунда аларда торучы укытучы Риза да, шул карчыкны юатып: «Борчылма,

әби! Бернәрсә дә булмас», дип әйтеп куймый. Мин ничә мәртәбә әйтсәм дә,

файдасы юк. Минем бу әбигә бер начарлык та эшләгәнем юк иде.

– Бу карчык нигә болай кылана? – дип укытучы Ризадан сорадым. Ул, минем

янга килеп, колакка шыпырт кына:

– Минсафаның кияве Мәгъдүм, синең монда килеп-китеп йөрүеңнән, сине

хатыны Минсафа янына килә дип көнли икән. «Мин әтине итек калыбы белән

бәреп үтергән идем. Әгәр монда килеп йөрсә, мин аны да бәреп үтерермен», дип

әйтә икән. Шунлыктан син монда килеп йөрмә инде, алар шуңа ачуланалар, – диде.

– Ярый, килмәм, – дидем мин. Үзем тагын кая бару турында уйлана

башладым.

Үземчә кыска гына бер план кордым. Теге әби яңадан килеп куа башлаганчы

яки солдатны алып кереп тоттырып биргәнче, миңа моннан тизрәк китү кирәк

иде. Мин теге солдатны тәрәзәдән карап тордым да, ул бер якка тайпылган

арада өйдән чыгып, абзарга таба киттем. Аннан Ютазы суы чокырына төшеп,

Шәмсетдин күпереннән чыгып, Җыланлы тауга бардым. Аннан Шәрип

абзыйларның ындырында башак келәтенә килеп туктадым. Минем план шулай

корылган иде.

Тирә-як тып-тын. Ап-ак кар өстендә аяк эзләре дә күренми. Келәтнең

ишеген ачып эчкә керсәм, салам астыннан бер солдат килеп чыкты. Ул да

курыкты, мин дә курыктым. Мин нәрсә әйтергә белми торганда, ул мине бик

тиз танып алды булырга кирәк: «Син нишләп монда?» – диде. Хәзер мин дә

аны тавышыннан танып алдым: бу солдат безнең күрше Шәрип абзый малае

икән. Ул үзләренең ындыр келәтендә ята. Без аның белән мәктәптә бергә

укыган идек. Мин дә аңа: «Син нишләп монда?» – дидем. Ул: «Мин акларда

хезмәт иттем. Хәзер аклардан кызыллар ягына качып калмакчы булып монда,

үзебезнең келәткә кергән идем. Хәзер акларның хәле ничек? Алга баралармы?

Чигәләрме?» – дип сорады.

Мин аңа: «Аклар әле алга баралар, Бөгелмәгә таба китәләр. Күпме алга

барырлар, кайчан кире чигә башларлар, анысын әйтеп булмый әле. Җәй җиткәч,

барыбер чигәрләр», – дидем мин. Ул миңа: «Алай булгач, җәй җиткәнче шушы

салам астында ятасы бар икән әле», – диде.

Мин аңа үземнең эшләрнең ничек булуы, нишләп бу башак келәтенә килүем

турында сөйләдем. Ул минем хәлне аңлагач: «Алай булгач, син минем яннан

кит. Әгәр эләксәк, икебезне дә тотып атачаклар», – диде.

Мин тагын уйга калдым: кая барырга, инде нишләргә?

Күңел бик җитез нәрсә: кешегә үлем куркынычы килгән чакларда, үзен үлемнән

саклау өчен табигать аңа бик тиз уйлау сәләте биргән. Мин дә шул сәләттән

файдаланып, бик тиз генә: «Хәзер моннан чыгып, үзебезнең бәрәңге бакчасына

кайтырга. Ишегалдында солдатлар күренәме, юкмы – карарга. Әгәр күренмәсәләр,

абзардан барып, сарай түбәсенә менеп ятарга. Шуннан башка чара юк», – дип,

мин башак келәтеннән чыгып киттем. Абзарга кайтып, сарай түбәсенә менәргә

барганда, минем бәхеткә каршы, әни мунча янына утынга килә икән. Күрде

дә минем янга килде. Мин аңа хәлне кыскача гына сөйләп бирдем. Ул да теге

җитез акыл белән уйлап алды да: «Хәзер солдатлар да, офицерлар да – барысы

да собраниегә киттеләр. Безнең урам як өйгә поплар, офицерлар керделәр. Хәзер

берсе дә өйдә юк. Син хәзер шул өйнең базына кер дә ят!» – диде әни.

Ишегалдында кухнялардан башка бернәрсә дә күренмәде. Өйгә керсәм,

анда телефоннар корганнар икән. Мин, күп каранып тормый, базга төштем дә,

умарталар янына барып утырдым. Менә бервакыт поплар, офицерлар, солдатлар

шаулашып собраниедән кайта башладылар. Ниндидер зур мәсьәлә хәл кылган

кебек, шау-гөж килеп сөйләшәләр. Өйгә кергәч, әнине чакырып алдылар да:

– Карчык, син безгә тизрәк аш пешер. Без аш ашамый китмибез, – диләр.

Әни аларга: «Бернәрсәм дә юк. Нәрсә белән пешерим: оным да юк, итем дә

юк», – ди.

– Булмаса, башкалардан алып кайт. Без ашамый китмибез. Каз ите алып

кайт! Акчасын соңыннан бирербез, – диләр.

– Хәзер авылда бернәрсә дә сатмыйлар. «Әле киләчәктә кайсы патшаның

акчасы йөрер бит, белмибез. Белмәгәч, ничек сатасың?!» диләр. Беркемнән дә

таба алмыйм, – диде әни.

– Син кызылларны ашатырга табасың, безгә тапмыйсың. Сезнең барыгызны

да атып үтерәсе генә бар. Бар, күршеләреңнән алып кайт! – диде берсе.

Шуннан әни тау буе Шәйхетдин картларга барып, бик ялынып, акчасын

соңыннан бирербез дип әйттеләр, дип, бер каз алып кайтты. Кайткач: «Авыл

халкы акчага бернәрсә дә сатмый. Хәзер акчасын китерәм дип, ялынып кына

алып кайттым», – диде әни. Офицерлар: «Анда безнең эшебез юк. Безгә тизрәк

ашыңны пешер!» – диделәр дә көлештеләр.

Әни анда йөгерә, монда йөгерә. Утын кирәк, су кирәк. Офицерлар аның

берсе белән дә хисаплашмый. Шул ашны пешереп ашап, иркенләп чәй эчкәч

кенә китәргә җыена башладылар. Бу вакыт көндезге сәгать уникеләр булган

иде инде. Берөзлексез телефоннан сөйләшәләр.

Менә бервакыт, болар аш ашап, чәй эчеп туюга, офицерлар, поплар,

чемоданнарын алып, өйдән чыгып китә башлагач, әни:

– Мин сезгә каз алып кайтып пешергән идем. Хуҗасына түләү өчен акчасын

бирсәгез иде, – дигән иде, офицерлар аңа:

– Әле безнең яңа акча эшләнеп бетмәгән. Бераз көтеп торырга туры килер

инде, – дип, әйберләрен алып, көлешә-көлешә чыгып киттеләр.

Мин, алар чыгып киткәч тә, ашыгып баздан чыкмадым әле. Аларның берсе

керә, берсе чыга. Берәү ишектән килеп керсә, аның тавышын тыңлыйм, кем

булуын белергә тырыша идем.

Поплар, офицерлар китеп байтак вакыт узгач, сөйләшә-сөйләшә бер кеше

килеп керде. Алар әни белән сөйләшәләр иде. «Ул кайда ята?» – дип сорады.

Бу тавыш хатын-кыз тавышы иде.

– Ул менә шушы базда ята, – диде әни. Мин сискәнеп киттем. «Кем

булыр бу?» – дим. «Әллә мине тотып алырга эзләп йөриләрме?» дип, тәнемә

кырмыскалар йөгерде. Тавышыннан бик тиз аңлап алдым: бу бит минем сөйгән

кызым, укытучы Зәйнәп! Мин бит шушы кызны күрү өчен, Колчактан да

курыкмыйча, Бөгелмәдән кайттым! Менә хәзер базда утырам.

Зәйнәп, өйнең идән сайгагын ачып: «Бу караңгы базда ятма! Әйдә, кояшлы

көнгә чык!» – дип, мине баздан тартып чыгарды да, кысып-кысып кочаклап,

мине үбеп алды. Күңелемнән: «Бу кояш каян чыкты?» – дидем. Мин аның

белән танышып ничә еллар йөрсәм дә, аны кочакларга, үбәргә кыюлык итми

идем. Үзе үпкәч, кочаклагач, миңа да юл ачылды: мин дә аны кысып-кысып

кочаклап, үбеп алдым.

Ул килеп керү белән, өйгә кояш чыккан кебек булды. «Дөнья матур ул,

аны аклар гына ямьсезли», – диде ул. Өстәл янында стенада Карл Марксның

рәсеме тора иде. Зәйнәпнең күзе шул рәсемгә төште дә:

– Син нишләп монда бу рәсемне ябыштырып тотасың? Ул бит акларның дошманы. Шул рәсем өчен үзеңне ябып куйсалар, нишләрсең? –

диде.

– Мин кайтканда, авылга аклар килмәгән иде. Аклар килгәч, мин аны алып

куярга онытканмын. Офицерлар, поплар бу өстәлдә ашаган-эчкән вакытта,

рәсем шунда торган. Алар аның кем булуын аңламаганнар, күрәсең, – дип,

без көлештек.

Искәрмә: әлеге бүлекнең икенче бер вариантында түбәндәгеләр язылган.

Кызыллар китеп, аклар кергәч, авыл бик ямьсезләнеп калды. Кызыллар

барында авыл яңа чәчәк букеты кебек иде. Хәзер җансыз, урамнарда беркем

дә күренми, беркемнең дә кулы эшкә бармый; хатын-кызлар, балалар да өйдән

чыкмыйлар. Кызыллар барында балалар һәр көн иртән сумкаларын тотып,

мәктәпкә баралар; укытучылар матур киенеп, күңеллеләнеп урамнан узып

китәләр иде. Аларның урамнан узып китүе дә авылга зур ямь бирә иде. Аклар

килгәч, алар берсе дә күренми. Чөнки авылда уку-укыту эшләре тукталган.

Балалар: «Совет власте булмаса, безгә укулар булмас инде», – дип кайгыралар.

Укытучылар: «Без хәзер хокуксыз кеше, әгәр кызыллар озак килми торса, без

ничек яшәрбез?» – дип эчтән яналар. Хәзер авыл чирли, паралич суккан кеше

кебек; аны дәваларга кирәк. Дәвасы шул: алар кызылларны көтәләр. Күк күкрәп,

яшен яшеннәп яңгыр яуса, «безнекеләр киләләр...» дип, бер-берсенә карап

көлешәләр иде.

Кәрәкәшле авылында берничә коммунист, комсомол һәм комсомолка бар.

Аларның кайберләре аклардан куркып, кардәшләре булган күрше авылларга

китеп, айлар буе шунда ята. Чөнки яшисе килә, шуннан башка мөмкин түгел.

Күрше авылда аларны беркем дә белми.

Бөгелмәдән кайткан курсисткалар да урамга чыгып, гәүдәләрен күрсәтүдән куркып, авылдагы караңгы шартларга яраклашып, тын гына ята бирәләр

– башкача мөмкин түгел иде.

Авыл кешеләре: «Аклар законы – патша законы», – дип, үзләренең патша

вакытында сука, сабан артыннан йөреп, ач-ялангач яшәүләрен, ул вакытта

үзләренең дә, балаларының да укый алмый калуларын, хатыннары, балалары

белән бергә байларга дисәтинә урып йөрүләрен искә төшерәләр. Шуңа алар

Колчакны яратмыйлар, кызылларны көтәләр.

Белмим ничектер, Кәрәкәшле авылының кайбер кешеләре аклар армиясенә

эләккәннәр дә шунда хезмәт иткәннәр. Хәзер шулар кызыллар ягына чыгарга

теләп, ындырларга, келәтләргә, салам асларына кереп, авылда аклардан качып

калалар. Алар түземсезлек белән акларның чигенүен, кызылларның җиңүен

көтәләр. Кызыллар килмәсә, аларның тормышы салам астында. Мондый качып

калучы солдатларның саны байтак. Менә шуларның берсе безнең күршедә.

Бәләкәй чакта минем белән бергә мәктәптә укыган Шәрип абзый малае Хаҗип

ындырда салам астында яши; төннәрдә әнисе ашарга илтә. Хаҗип үзе халыкка

күренеп йөри алмый.

Бервакыт минем үземә, аклардан качып, шул ындырдагы келәткә барып

керергә туры килде. Ишекне ачып керсәм, келәт башак, салам белән туты

рылган иде, салам астыннан бер солдат килеп чыкты. Ул да, мин дә курыктык;

берсүзсез торабыз. Ул мине бик тиз танып алды...2

Мин чыгып киткәндә: «Дөнья матур ул, аны аклар гына ямьсезли», – дигән

идем, «Дөньяның киңлегеннән ни файда бар, аягыңа кигән итегең тар булгач»,

– дип, ул күрешеп калды.

Аклар власте укытучыларны бер дә яратмый, ул аларны иске тормышның

терәге булган динне, Алланы, мулланы бетерүчеләр дип карый. Шул сәбәпле

һәрвакыт аларны эзәрлекләп тора. Әгәр Колчак авылда озак яши торган булса,

укытучыларның тормышы куркыныч астында. Аклар ягында аларга бертөрле

дә ярдәм булмаячак. Укытучы Риза бу хәлне бик аңлый. Шунлыктан, дөнья

хәлләрен аңлап кайтыйм әле, дип, Бөгелмәгә киткән иде, ул аннан бик күп

хәбәрләр алып кайткан: «Аклар Мәләкәскә барып җиткәннәр дә шуннан ары

алга бара алмыйлар икән. Кызылларга Самардан бик зур көч килгән. Самардан

Куйбышев үзе килеп, «Хәзер акларны бер адым да алга җибәрмәскә!» – дип,

речь сөйләгән ди. Шуннан соң аклар кая качарга белми, мылтыкларын ташлап

качалар икән. Кызыллар безгә хәзер килеп җитәләр, көт тә тор!» – ди. «Әгәр

алар хәзер Ыктан чыгып калмасалар, Ык ташый башласа, үзләре дә Ык белән

бергә агып китәчәкләр», – ди, үзе кыт-кыт көлә. «Шул сәбәпле мин хәзергә

беркая бармыйм, торган урынымда торам, ни күрсәм дә күрермен», – ди.

Бу хәбәрне мин салам астында ятучы күрше Хаҗип солдатка сөйләдем.

Ул, нишләргә белми шатланып: «Аклар чигүен генә чиксеннәр. Без аларга

авылдан бер ат та бирмәбез. Кемнәрдә ат бар, кемнәр аклардан качып

калганнар – барыбыз да бердәм булып, бергә оешып, мылтыкларыбызны алып

«Карлыганлы кул» чатына, урманга китәчәкбез. Әгәр аклар ат эзләп безнең

янга барсалар, без аларны исән җибәрмәбез», – ди.

Шуннан соң биш-алты көн узды. Укытучы Ризаның сөйләгән хәбәре дөрес

булып чыкты. Алтынчы көн дигәндә, аклар авылга кайтып керделәр, кая керергә

белмиләр, бар да ат эзлиләр. Ләкин бу вакытта авылда бер ат та калмаган;

аклардан качып калган солдатлар да, атлары булган кешеләр дә, атларны алып,

«Карлыганлы кул» чатына качып киткәннәр иде инде.

Аклар авылда ат таба алмагач, ашарга да булмагач, авыл советына барып:

«Атларыңны кая яшердең? Бир!» – дип, авыл советы башлыгы Күкәйче

Гәрәйне (Сафиуллинны) кыйнап ташлаганнар. Аклар урамнан өч көн буена

узып тордылар. Ләкин беркаян ат таба алмадылар.

Укытучылар яши торган Фәсхетдин карт үзенең атын урманга биреп

җибәрмәгән икән; атын табып алганнар да, укытучы Ризаны подвозчик итеп,

үзләре белән алып киткәннәр. Риза, Ык суы ташуына бүленеп, бер ай буена

кайта алмый йөргән. Солдатлар аны җибәрми, һаман үзләре белән алып китәләр

икән. Бер авылда, төнлә чанасын ташлап, атына атланып качкан. Шунда үзенең

күргәннәрен сөйләп бетерә алмый. «Дөнья матур ул, аны шулай аклар гына

ямьсезли», – ди.

 

3. Казанда яшәгәндә

 

1927 елда мин Казандагы Пединститутның тел-әдәбият бүлегенә укырга

кердем. Анда татарның атаклы галимнәре Җамал Вәлиди, Галимҗан Шәрәф,

Гали Рәхим, Галимҗан Нигъмәти, Габдрахман Сәгъди һәм башкалар укыта 150

иде. Авыл малаена уку эшләре авыр иде. Минем квартирым «II Солдатскида»,

ялгышмасам 9нчы номерда. Шакир Юсупов дигән бер студент белән тора

идем, Арбузов степда. Мин, утырган тавык кебек, һәр кичне дәресләр өстендә утырам. Атнага бер мәртәбә әдәбият түгәрәге була, анда катнашам.

Анда Такташ, Кутуй, Нур Баян, Демьян Фәтхи һәрвакыт була иде. Кичәгә

студентлар да күп-күп килә иде. Язарга бер дә вакыт булмаса да, ара-тирә мин

дә язгалап куя идем. Менә бервакыт «Тегүче кыз» шигырен яздым. Түгәрәктә

һәм концертларда бик күп мәртәбәләр укыдым. Халык шигырьне бик яратып

каршы алды.

Кайвакыт Галиев Гальгаф та безнең квартирга килеп утыра иде. Үзе дә

хикәяләр яза, башкаларның язмасын тәнкыйть итәргә, халыкны көлдерергә

бик ярата иде.

Башның бервакытта да буш торган чагы юк, йә берәр дәрес турында, йә

берәр шигырь турында уйлыйсың.

Вакыт сәгать дүртләр иде. Менә берәү ишек какты: «Батыршин шушында

торамы?»

– Әйе, шушында тора, – дидем мин.

Бу кеше кулына портфелен тоткан, битенә пудыр сөрткән, өстенә өр-яңа

костюм кигән иде. Мин бу кешенең ненормаль хәленә аптырап калдым. Бу

җүнле хәл түгел, дип шунда ук уйлап алдым. «Әйдә, утырыгыз!» – урын

күрсәттем.

Ул өстәл янына урындыкка килеп утырды да портфелен ачып актара

башлады:

– Синең исемең ничек?

– Сирин.

– Фамилияң ничек?

– Батыршин.

– Сез 21нче елда сату иткәнсез икән. Сездән ике мең сум налог тия. Сез

менә шуны түләмәгәнсез.

Мин аңа: «Минем сату иткәнем юк. Минем үз гомеремдә сатканым да,

алганым да юк. Гафу итегез!» – дидем.

– Бу ничек болай булган соң? Фамилия саташтыру булды микәнни? Ярый,

алайса хуш! – диде дә, ул чыгып китте.

«Бу җүнлегә түгел» – дип, мин аптырап калдым.

Шуннан бер сәгатьме, ярты сәгатьме вакыт үткәндер, кичке ут алынган иде,

ишектән дүрт кеше килеп керде. Шуларның берсе военный милиционер иде.

– Батыршин арестован, – диделәр дә мине милиция янына куйдылар. Хуҗа

хатыны, күрше хатыннарыннан комиссия төзеп, өстәлдә булган китапларны,

кәгазьләрне җыеп алып бәйләделәр. Әйберемне һәм үземне «Кара карга» дигән

машинага утыртып алып киттеләр.

Караңгыда, бөркәүле машинада кая барганны да белеп булмый иде.

Машинадан төшкәч, аңладым: мине Черек күл каршындагы НКВД төрмәсенә

китереп япканнар икән.

Мин баш вата башладым. Ни гаебем бар соң? Минем бер начар эш тә

эшләгәнем юк. Китапларым барысы да институт программы буенча укырга

күрсәтелгән китаплар, язган шигырьләрем барысы да үземчә дөрес шигырьләр.

Берничә көннәрдән соң, гомуми камерада кайберәүләр:

– Мин Мәскәүдән килдем.

– Мин Ленинградтан килдем, – дип, үзләре белән таныштыралар.

– Ә син каян килдең? – дип миннән сорыйлар. Мин:

– Институттан килдем, студент, – дим.

– Кайсы милләт? Еврәйме? – диләр.

– Юк, – минәйтәм, – татар.

– Сине нигә яптылар?

– Белмим. Минем бер гаебем дә юк, – дим.

Мин бу вакытларда диалектик материализмнан зачёт хәзерли идем. Бу

сорауларына Маркс, Ленин белән җавап бирә башладым. Шуннан соң мине

ялгыз камерага керттеләр дә тагын берәүне минем янга керттеләр. Бу кеше дә:

«Мин Ленинградтан килдем», – ди башлады. Кием-салымы начар, ашау-эчүе

бик яхшы, байларча, ясалма кайгырулар ясый. Миңа милли мәсьәлә буенча

төрле сораулар бирә. Мин аларның һәрберсенә Ленинча җавап бирәм.

Бу шымчы кешегә һәр көнне яхшы обед китерәләр. Ул ике-өч блюдадан

ашый. Ләкин: «Батыршин иптәш, синең дә ашыйсың килә торгандыр. Менә

бу майлы ботканы аша әле», – дими. Димәк, ул үзе өченгә аеры торган,

үзе өчен генә тырыша торган кеше. Аның кайгысы да ясалма кайгы, мине

ышандыру өчен генә. Ул минем белән өч-дүрт көннәр күп мәсьәләләр буенча

сөйләшкәннән соң, «Мине допроска чакыралар», – дип чыгып, бер сәгать

чамасы торганнан соң, тагын керде. «Мине кире Ленинградка җибәрәләр», –

дип, әйберләрен алып, чыгып китте.

Шуннан соң мин дә күп тормадым: кулга алынуга утыз көн тула дигәндә,

начальник мине чакырып алып: «Казаннан башка беркая барырга да рөхсәт

ителми», – дип, шул кәгазьгә миннән кул куйдырды һәм теге китап-кәгазьләрне

биреп, кайтырга кушты. «Без чакырсак, килерсең», – диде.

Бервакыт урамда гына очрап, Мансур Крымов белән танышырга туры

килде. Шунда аның белән байтак сүзләр сөйләштек. Ул авылга барып кайткан

икән. Ул мине авылдагы тормыш белән таныштырды. «Авылда балалар песи

борчагы ашап көн күрәләр. Авыл тормышы начар, ачлык», – диде ул. Мин дә

һәр ел авылга кайтып киләм, авылдагы халыкның алабута, кәлҗемә, өшегән

чөгендер ашаганын белә идем. Бу нормаль хәл түгел, тормыш болай булырга

тиеш түгел, дип карадым.

Мин бу вакытта Татиздатта эшли идем. Менә бервакыт телефон шалтырады:

«Батыршин, бу синме? Яныңда кеше бармы? Минем сүзне кабатлама. Кичен

сәгать алты да унбиш минутта минем янга кил».

Бер дә барасым килмәсә дә, аяк атлыйсым килмәсә дә, «Ярар», дидем мин.

Шуларны искә төшерсәм, җаным тетрәп китә иде. Хәзер миндә эш кайгысы

түгел, җан кайгысы килеп басты. «Нигә чакыра икән? Тагын исән кайта

алырмын микән?» дигән уйлар кайный башлады. Шушы уй минем баштан бер

генә минутка да чыгып тормады. Менә шундый шартларда ничек редакция

эшен эшләргә кирәк?!. Язучы кешегә менә ничек ярдәм итәләр!..

Билгеләнгән вакытта капка янына барып җиткәч, тирә-якка карандым да

эчкә кереп киттем. Бер дә исәнләшәсем килмәсә дә, исәнләштем. Ул миңа

урындык бирде. Мин тик кенә утырдым. Ул кәгазьләрне актара торгач, бер

кәгазь китереп чыгарды.

– Син Мансур Крымовны беләсеңме?

– Беләм, – дидем. Мин шунда ук уйлап алдым: болар минем Мансур Крымов

белән йөргәнемне күзәткәннәр икән, дидем.

– Менә синең турыда Мансур: «Күмәкләшүгә каршы», дип яза, – диде.

– Дөрес түгел, ышанмыйм. Минем күмәкләшүгә каршы сүз сөйләгәнем

юк. Бу – ялган. Сез моны үзегез язгансыз. Кая, бир, үзем укыйм әле, –

ди дем.

Ул миңа язуны бирмәде. Димәк, ул миндә ялган юл белән Мансурга

дошманлык кузгатырга тырышты. Мин Мансурга каршы бер сүз дә әйтмәгәч,

«Бу барып чыкмады», дип, язуны яшереп куйды.

Аннан соң Ф.Хөсни турында сорый башлады:

– Фатих Хөсни үткән Язучылар җыелышында нәрсә сөйләде?

Мин:

– Белмим, – дим.

– Менә шуны язып бир!

– Белмәгәч, нәрсә языйм? Алдап яза алмыйм.

– Аның собраниедә сөйләгән сүзләрен яз! – ди. – Сез, контрлар, бер-

берегезне яклашасыз. Әгәр язмасаң, син үзең дә контр. Син үзең дә шулар

белән бергә булырсың, – диде.

Мин бер сүз дә әйтмәдем. Ул миңа пропускны бирде дә, мин чыгып киттем.

Өйгә кайтсам, квартир хуҗасы:

– Сиңа ике кеше килгән иде. Синең бүлмәңә кереп, китапларыңны,

язуларыңны карадылар. Чемоданыңны актардылар, – ди. Алар мин үзем эштә

чакта, минем квартирга барып, обыск ясап, шигырьләр эзләп йөриләр икән.

Татар бүлеге следователе Б.: «Фатих Хөснинең собраниедә сөйләгән речен

язып алып кил», – дип миннән сорый иде. Менә мин бер көнне «Татарстан»

гәзитендә Фатих Хөснинең шул рече турында бер мәкалә укыдым. Аны

Ф.Мөсәгыйть язган иде. Ярый, мин әйтәм, булды. Менә бу газетны следователь

Б.гә илтеп бирергә булдым.

Менә бервакыт телефон шалтырады. «Занятие беткәч, килеп җит!» –

диделәр.

Занятие беткәч, бардым. Йөрәк ненормаль тибә. Б.гә: «Сез миннән

Фатих Хөснинең собраниедә сөйләгән речен язып китер, дип сораган

идегез. Менә мин Сезгә «Татарстан» гәзитен алып килдем. Анда Ф.Хөс-

нинең шул рече турында Ф.Мөсәгыйть язган. Менә гәзитне укыгыз», – дип

өстәлгә куйдым.

Б. гәзитәне алмады, кесәсеннән револьверын алып кулына тотты да:

– Бу формальность! Бу кирәкми безгә. Безгә синең имзаң белән үз язмаң

кирәк, – диде. Револьверын кулына тотып, төзәп торгач, мин: «Бу мине

куркытырга исәпли», – дип уйладым. «Бу – формальность» дигән сүзгә җавап

итеп:

– Без шуны дөрес дип укыйбыз, – дидем.

Шуннан соң ул урыныннан торды да, телефонга барып:

– Миндә бер контрреволюционер утыра. Нишләтәбез аны? – диде. – Ябарга

дисеңме?

Шуннан соң ул бүлмәдән чыгып китте. Мин бүлмәдә берүзем калдым.

Ярты сәгатьтән соң тагын керде. Минем белән сөйләшми башлады. Минем

дә аның белән бер дә сөйләшәсем килми иде. «Ни булыр икән? Бүген исән

кайта алырмын микән?» – дип, мин утырам да утырам.

Менә бервакыт следователь Б. мине бу бүлмәдән алып чыгып китте дә

җыелыш залының сәхнәсенә кертеп утыртты. Мин: «Әллә бу мине атарга

уйлый микән?» дип уйлап утырам. Нервларның гадәттән тыш авыр хәл кичерүе

аркасында йөрәкнең эшләве бозылды, куллар язу яза алмас хәлгә килде. Үземне

паралич сукмаса ярар иде, дип курка башладым.

Менә следователь Б. белән военный киемнән бер казак килеп керде. Бу теге

телефонда сөйләшкән кеше иде. Миңа карап, куркыныч кыяфәт күрсәтеп:

– Шушымыни ул контр? Нигә япмыйсың аны? Яп та куй, ашарга бирмә.

Менә шуннан соң тыңлар!

Бер татарча, бер русча: «Враг!.. Халык дошманы!..» дип чыгып китте.

Мин тагын бүлмәдә ялгыз калдым. «Болар үзләре халык дошманы!» дип,

мин утырам да утырам. «Бүген болар мине җибәрмәскә булдылар, ахры», –

дип уйлый башладым. Күңел төрлечә уйлый: кая барырга, нишләргә дә белеп

булмый. «Әллә үземне һәлак итим микән?» дигән уйларга да килеп куям.

Следователь Б. мине тагын үз бүлмәсенә алып чыкты һәм: «Монда кил-

гәнеңне бер кешегә дә әйтмә!» – дип, пропуск биреп, кайтарып җибәрде.

Кремль буена, аннан Казансу буйларына барып, уйланып йөрдем. Үз квар-

тирыма кайтасым да килми башлады.

Бөтен эштән күңел кайтты. Язарга мөмкинлек юк. Яшәргә мөмкинлек,

ашарга мөмкинлек юк. Үземне үзем үтерүгә генә мөмкинлек бар. Үлгәч тә:

«Яшисе килмәгән кешегә үләргә мөмкин. Ул безнең кеше түгел, дип, дөньяда

менә шулай яшисе килмәгән кешеләр дә бар бит», – дип куярлар. Дисәләр

диярләр, мин һаман түзәм әле.

Бервакыт мине дә Язучылар союзы ябык лавкага беркеткән иде. Бер генә

ай файдаланып калдым. Икенче айда сызып та ташлаганнар. Димәк, миңа

ашамасам да ярый. «Яшәү мөмкинлеген кешегә кайда бирәләр соң? Минем

дә ашыйсым, минем дә яшисем килә!» – дип, урамда кычкырасым килде.

4. Сөргендә

Бик күп еллар узды. Тәндә ит, кан калмады. Әгәр кулны пәке белән киссәң,

кызыл кан чыкмый, саргылт су гына чыга; тәнеңдә кечкенә бер җәрәхәт ясалса,

аны төзәтергә материал юктан, берничә еллар буена төзәлми.

Забойда эшләгәндә, тугыз йөз грамм икмәк алу өчен, ундүрт вагонетка

таш-балчык төяргә кирәк. Аны бер кеше дә тутыра алмый; әгәр тутырса,

норманы арттыралар гына, тачкада такта өстеннән җитмеш тачка илтергә

кирәк. Әгәр син шул норманы үтәмәсәң (аны беркем дә үти алмый),

«Норманы злостно үтәми» дип, 58нче статья булганнарны эштән кайтканда,

лагерь капкасында туктап, карцерга ябып калдыралар. Көн буена бернәрсә

капмый эшләгән кешегә йөз грамм икмәк, бер литр суга өч борчак, тоз салып

пешерелгән шрафной суп бирәләр. Карцерда кеше тыныч йоклап ял итә

алмасын өчен, кандаланы бик күп үрчетәләр; кандаланың күплегеннән бер

урында утырып торырга мөмкин булмый. Бу шартларга кеше чыдый алмый,

көн дә үлеп торалар. Кайберәүләр эштә, кайберәүләр юлда, кайберәүләр кич

йокларга яткач, иртәнгә үлгән булалар.

Бервакыт тауда эшләгәндә, беркөнне тау шартлатылган иде. Икенче көнне

һәр эшче үз забоенда эшләде. Һәр забойда ике кеше эшли иде. Таш, балчыкны

ала-ала забой тау кыры киселеп төшә. Биек тауның урталарында зур морҗа

кадәр бер таш тәгәрәп төшми тукталып калгач, шул таш без эшләгән чакта,

безнең забой өстенә, аннан вагонетка өстенә барып төште. Вагонетка һавага

күтәрелде, рельс тимере дуга кебек бөгелгән иде, шул таш безнең өстән сикереп

китте. Без исән калдык.

Беркөнне без ат белән эшли идек. Мин балчык арбасы (грабарка) тирәсендә

эшләп маташа идем. Икенче арба өстендәге жулик малай, арбаның бер тактасын

кулына алган да, минем башка ике кулы белән бөтен көченә китереп сукты.

Мин егылдым, һушсыз булдым. Ярты сәгатьтән соң тагын эшемә тотындым.

Минем баш ярылган, кан аркадан аякка барып чыккан иде.

Бу жулик белән минем бер эшем дә юк иде. Жулик задание үтәде, дип

белдем. Ул мине үтерергә дип суккан иде. Аңарга бу заданиене кем биргән?

Казан биргәнме? Әллә колонна начальнигы биргәнме? Белмәдем. Мин «Казан

– колонна начальнигына, колония начальнигы – жуликка бирде», дип уйладым.

Бу эшләр 58ләрне үтерү өчен эшләнә. Казан өчен шул кирәк иде. Кемгә, ничек

җәза бирү турында Казан язып җибәрә һәм хәбәрләшеп тора: әле ул үлгәнме,

юкмы? Үләрлекме?

1936 елда мин ике мәртәбә үлгән идем. Бу ачлыктан булган иде. Мине дару

белән түгел, азык белән, ашату белән дәваларга кирәк иде. Алар мине ачлык

белән, дару белән дәваладылар. Анда врачлар да жуликларның үзләреннән

куела. Чирлеләрне карап, дөрес дәвалау өчен түгел, чирлеләр «мин чирлим»

дип эшкә бармый калмасын өчен куелалар. Эшкә бармый калса, «чирле түгел»

дип тора. Шунлыктан андагы врачларга халыкның карашы бик начар. Миндә

дә врачларга нәфрәт туган иде. Чирләсәм дә, мин аларга бармый идем. Белмим,

аларның үзләрендә дә власть юк иде кебек тоела.

Ничә еллар буена врачлардан бер файда күрмәсәм дә, тагын бик начарлангач,

врачка барып карадым. Чират бик зур иде. Көн бик суык, һич түзәргә мөмкин

түгел иде. Бераз соңрак килермен дип уйладым да китеп бардым. Тагын

барсам, чират беткән, врач китмәгән. Күрендем. Ул мине рәтләп карамады да,

освобождённыйлар дәфтәренә язды да куйды. Врач – хатын-кыз, милләтен

белмим. Икенче көнне тагын да бардым. Ул мине икенче көнне дә коткарды.

Бу миңа бик зур шатлык булды. Эшләмәсәм дә, ике көн 600 грамм икмәк алам

мин. Эшләсәм, норманы тутырып булмый; норма тулмагач, штрафной дип йөз

грамм гына бирәләр, җитмәсә карцерга ябып, өч борчаклы баланда бирәләр.

Өченче көнне тагын да врачка барсам, оят булыр инде дип бармадым. Менә

иртә белән сарайзмер (?) һәр баракны тикшереп йөриләр. Безнең баракка да

килеп керделәр. Бу составта: бригадир, начальник, врач; белмим, тагын әллә

кемнәр. Халык аларны: «Газраилләр керә», – дип каршы алды.

Начальниклар уртада тора, бригадир список укый башлады: исем-фамилияне «освобождён» дип әйтә. Списокта булмаган кешеләр барысы да карцерга ябылырга тиеш иде. Мин врачка бармагач, минем исем чыкмады.

Бригадир: «Әйдә карцерга!» дигәч, шунда торган врач: «Юк, юк! Батыршин

освобождён», – дип, списокка өстәп куйды. Шуның белән бригадирның сүзе

бетте. Башкаларны карцерга, кандалага ашатырга алып киттеләр.

Тагын да кич булды. Мин тагын да врачка бардым. Ләкин минем яраткан врачым:

– Мин хәзер монда эшләмим инде. Мине икенче колоннага җибәрәләр,

– диде. Бу минем башыма таш белән суккан кебек булды. Яшәү өметләрем

бер-бер өзелде. «Син кайдан, нинди кеше?» дип сорарга батырчылык итә

алмадым. «Әллә бу врачны мине освободить иткән өчен гаепләп чыгардылар

микән?» дигән уйлар килде.

Көннәрдән бер көнне, якшәмбе көн булырга кирәк, «Батыршин, сине

конторада бер кеше чакыра», дип, чакырып керттеләр.

– Батыршин Сирин син буласыңмы? – ди.

– Мин булам, – дидем.

Өстәл янына утырдык. Өстәлгә бер ярты аракы куйды. 200 грамм ипи бар

иде. Аракыны стаканга салып: «Эч, аша!» – диде, үзе дә салып эчте.

– Сез кем буласыз? – дидем.

– Мин артист Кәримов, – диде.

Кәримов фамилияле кешеләр күп булганга, мин аны белмәдем.

– Ничек, язасыңмы? – дип сорады.

– «Кайчан үләсең инде?» дип әйт. Мондый шартларда, үлем шартларында

язу эше белән шөгыльләнү бик зур могҗиза булыр иде. Мин бит – үлем алды

хәле, – дидем. – Шундый хәлдә кеше бер эш тә эшли алачак түгел.

Мин аңа бер-ике куплет җыр әйттем. Мин ул җырны үзем кайвакыт җырлап

йөри идем. Ул бу җырны язып алды:

– Минем сеңлем Томскида радиода җырлый. Аңа биреп, мин аны җырлатам

әле, – диде дә: – Безнең монда партия утырышы була. Мин шунда керәм әле,

– дип кереп китте. Мин исәнләшеп чыгып киттем.

Кышның иң суык, ачы буран вакытлары. Көннәр, айлар, еллар кеше ышан-

маслык газаплар белән үтә дә үтә. Ләкин моннан исән кайта алуга ышанып

булмый. Мондагы тормыш кешелек, шәфкать-мәрхәмәтне белми. Монда бер-

береңне ашый, үтерә торган урын.

Белмим, ничектер, мине бүген стационарга илтеп салдылар. Урыным җылы,

азрак ашарга да бирәләр. Мин моңа ышана алмый башладым. Бу дөрес хәл

түгел, төш түгел микән, дим. Яткач, исәпләп ятам: «Иртәгә алты йөз грамм

ик

мәгем бар», – дим. «Эшкә барасым юк. Монда озаграк тотсалар, үлми калып

булыр иде», – дим. Шатланып бетә алмыйм...

Иртә белән кычкырган тавышка уяндым. Бригадир кычкыра икән:

– Батыршин! Әйдә, капчыгыңны ал да этапка! – ди. Минем йөрәгем шау

итеп китте.

– Нишләп мине этапка булсын? Мин бит стационарга салынган кеше, –

дидем.

– Не разговаривать! Молчать! Быстрее! – ди.

Киенеп, үз бригадама барып, иртәнге баланда һәм алты йөз грамм икмәк

алып, ишегалдына чыктым. Ишегалдында бер атаман, бандит, 58нче статья,

«Злостно норманы үтәми торган», «Враг народа» – ул мин икән. Менә шул

ике кешене 12дән 15нче колоннага озаталар икән.

Горносибирский тимер юл буенда 40лап колонна, бәлки аннан да күптер.

Алар бары да штрафной санала. Монда иң начар кешеләрне җибәрәләр. Шулар

эчендә 15нче колонна – штрафнойлар, штрафные. Дөресен әйткәндә, һәр

колоннада үзенә башка закон. 15тә ларёкта икмәк сатыла, ләкин беркемдә дә

акча калдырмый, тентеп кертәләр. Икенчесендә акча бар, икмәк таба алмыйсың.

Ике конвой килеп җитте. Безне кырык чакрым җиргә алып киттеләр.

***

15нче колоннага килгәнгә дә унбиш көн тулды. Организм һаман үләргә

теләми, көрәшә. Килгәч тә көндез йолдыз күрә торган күзләремә «тавык күзе»

булды. Эшкә барганда җитәкләп алып баралар, җитәкләп алып кайталар.

Кайчакта «он килмәгән» дип, өч-дүрт көн өч-дүрт грамм штрафной, йөз грамм

ипине дә бирмиләр. Бер генә суган бирәләр иде.

Беркөнне, төнлә кухняга бәрәңге, суган әрчергә бардым. Повар эшләгән ке-

ше

гә берәр тәрилкә баланда бирергә вәгъдә иткән иде. Анда төн буе эшләп, ике

суган, бер бәрәңге ашаган идем, – баш, йөрәкнең авыртуына үлә яздым. Ач кеше 156

ике суган ашаса, шуның белән үләргә мөмкин икән. Төнлә повар аш бирмәде,

«Иртән бирәм», ди. Иртән, аш тараткач, бардым. Аш бирә торган тишектән

барып сораган идем, аннан жуликлар кайнар су сиптеләр. Чак кына башымны

алып калдым. Шуннан соң яңадан бармадым, эшләгәнем бушка китте.

Беркөнне алты малайга начальник алты грамм ипи бирә. Мин моны күрдем,

авыр хәлемне аңлатып, начальниктан ипи сорадым. Ул миңа: «Бар кит! Син

58нче статья! Эшләп аша!» – дип, мине куып җибәрде. Минем хәзер яши алуга

бер дә өмет калмады. Әйтерсең, эшләгәч – ашарга бирәләр инде!..

Беркөнне миңа повестка китереп бирделәр. Энем утыз биш сум ак

ча

җибәргән икән. «Үләргә тырышма инде», – дип хат язган. Ләкин бу по

вестканы

монда саклап булмый инде. Мин аны ыштан бөрмәсенә кыс

тырып йокладым.

Янымдагы бандит барыбер урлады. Киемнәремне төр

ле урыннан кискәләп,

турап бетергән иде. Иртә белән начальникка ке

реп белдердем. «Минем

повестка белән килүчегә акчаны бирмәгез», – дидем. «Бирмәбез», – дигән

булдылар. Үземнең исемгә почтадан акчаны кайтарырга яздырдым.

Беркөнне трактта эшләгәндә, кичкә кайта алмаучылар, күзләре күрмәүчеләр

күбәеп китте. Шунда бригадир, хатын-кыз бригадасыннан хатыннар алып

килеп, ике хатынга бер кешене җитәкләп алып кайтырга беркетте. Мине дә

ике хатын җитәкләп алып кайтты. Хатыннар безнең кебек начар түгел. Аларга

яхшырак бирәләр иде. Мине җитәкләп кайткан хатыннар: «Безнең янга кер.

Без сиңа үзебезнең калган ипиләрне бирербез», – дигәннәр иде. Бер мәртәбә

кердем. Алар сүзләрендә тордылар. Икенче кат кергән идем: «Яңадан кермә.

Безнең өстән жалоба булган», – диделәр. Хәзер хатыннар янына да кереп

булмый башлады.

Инде бик начарландым. Бер өч көннән үләрмен, дип уйлый башладым.

Бухгалтериягә кереп: «Минем почтада утыз биш сум акчам бар. Сез миңа

авансом ун сум акча биреп торыгыз, акча алгач, мин сезгә түләрмен», – дидем.

Бухгалтер: «Начальник белән сөйләшеп карармын, иртәгә керерсең», – диде.

Икенче көнне кердем. Биш сум акча бирде. «Акча алгач, түләрмен», – дип,

мин дә доверенность бирдем дә рәхмәт әйтеп чыгып киттем.

Ишегалдында ларёк бар. Иң элек бер кило икмәк, ике йөз грамм селёдка,

йөз грамм конфет алдым. Барысына ике сум илле тиен акча түләдем. Тагын

ике сум илле тиен акчам калды. Шунда якында өеп куелган бүрәнәләр тора

иде. Бу зур байлыкны шунда утырып ашадым. Менә хәзер дөньяда миннән

дә шат, бәхетле кеше юк инде! Җитмәсә, тагын иртәгә алып ашарга да акча

бар. Ипи дигән нәрсә бик тәмле була икән ул! Капкан саен җан рәхәтләнеп

китә, нервлар рәхмәт әйтеп, рәхәтләнеп торалар. Ашаган саен рәхәтләнә, миңа

рәхмәт укый. Йөз грамм конфет та, ике йөз грамм балык та, бер кило икмәк

тә бик тиз арада юк булды. Менә дөньяда шундый бәхетле кешеләр дә бар ул!

Менә шундый хәлләрне башыннан кичермәгән кеше бәхетнең нәрсә икәнен

белмәве дә мөмкин.

Икенче көнне тагын бер кило икмәк, ике йөз грамм балык, йөз грамм

конфет алып ашап, шул бүрәнәдә утыра идем, бригадир: «Исемнәре чыккан

кешеләр этапка!» – дип кычкырды. Монда минем исем дә бар иде. Мин, ахры,

15нче колоннада да бер ай янганмын икән. Хәзер шуларны иске урыннарына

кайтаралар. Без тагын, капчыклар күтәреп, конвойлар белән 13нче колоннага

киттек.

***

Бик күп еллар узды. Җәй булса, ашамаган үлән калмады, тамырлар ашап

карадык, берсенең дә туклыгы юк. Энегә посылка сорап хат та язып карадым.

Алар: «Җибәрдек», – дип хат язалар, «Үлмәскә тырыш», – диләр. Ләкин по-

сылкалар килми. Әллә килгәч бирмиләр – белеп булмый. Бервакыт хатын

салган иде; анда: «Колбаса, хәлвә, сары май салдым», – дип яза. Монда килгәч,

капчыкны кисеп, хәлвә, колбаса, майны алганнар да, энә белән тегеп, сургучлы

печать басып куйганнар. «Без рәсми алдык» дигән сүз.

Беркөнне, җәй көне эшкә баргач, откоска кәс тезә идек. Көндез обедка

туктагач, бер кашык обедтан соң, конвой һәр кешегә берәр бит тәмәке кәгазе

өләшеп чыкты. Мин дә барып сораган идем, миңа бирмәде. «Син, – ди, – 58нче

статья, халык дошманы». Бер кеше, конвой ашагач, калган ипине: «Миңа бир

әле», – дип сораган иде, «Син – халык дошманы. Сиңа бирмим, эткә бирәм»,

– дип эткә ыргытты. «Эт синнән яхшырак», – диде.

Бервакыт миннән исем-фамилиямне сорадылар. Мин исем-фамилиямне

белмәдем, туган илемне дә онытканмын, телдән калганмын, күрәсең. Мин

йөрим икән, минем срогым тула икән.

***

Мин инде такта пилорамында да эшләдем, пчеловодлыкка да сынау бирдем,

таш эшендә дә эшләдем. Кая барсам да, минем кара сакалым үз янымнан

калмады. Кая барсам да, «58нче статья!» диләр дә, «Ярамый!» диләр...

Инде минем срок туларга күп калмаган иде. Менә беркөнне, төнге сәгать

уникедә: «Шул числода, төнге сәгать уникедә синең срогың тула. Белеп тор!» –

диделәр. Мин бик шатландым. Ләкин, әкияттәге сыман, тәндә ит кенә калмаган

иде. Мин шуннан соң төнге йокыларны йоклый алмадым. Прораб миңа үзенең

иске гимнастёркасын, иске күлмәген бирде. Бригадир бүреген, бер кило икмәк

бирде. Казённый әйберләрнең барысын сдавать итеп бетердем.

Иртәнге сәгать сигез җиткәч, минем белән китүче бер рус та бар иде. Ул

Кировка кайта иде. Капкага чыгарга баргач, каравыл будкасына кердек. Безгә

пропуск бирделәр. Икебезгә бергә язылган иде. Мин: «Үземә аерым языгыз», –

дип карасам да: «Бу бит Тимертауга кадәр генә. Анда сезгә документ бирәләр»,

– диделәр. Ярар, рус, пропускны алып, кесәсенә салды. Шунда икенче бер

военный кеше бер хат бирде: «Бу хатны шунда, документ бирә торган кешегә

бирерсез», – диде. Хатны сургучлап ябыштырган иде.

«Бу хатны укыма, ачма. Әгәр ачсаң, тагын ун ел алырсың», – диде. Мин

күңелемнән: «Алай ун ел бирә торган булгач, кирәге юк, үзеңә булсын», –

дидем. Шулай да кайчакта искә төшеп куя: «Мин укырга ярамый торган

нәрсә – нәрсә микән ул?» – дим. «Берсенең дә кирәге юк, только тапшырып,

котылырга гына кирәк», – дим.

Капкадан чыгып киттек. Шунда бер як читтәрәк өеп куелган бүрәнәләр

бар иде. Рус әйтте: «Без хәзер иректә. Безне хәзер беркем тота алмый. Без

шушы таудан тирә-якка карап, бер тәмәке тартыйк әле», – диде. Мин дә каршы

килмәдем.

Иптәшем кәгазь табалмый бик озак маташты. Тәмәке тарттык та китеп

бардык. Моннан безгә алтмыш чакрым җәяү, тимер юл буеннан барырга кирәк

иде. Өч-дүрт чакрым баргач та, безгә тоннель чыгарга туры килде. Сакчы

безне тоннельгә кертми, пропуск сорый. Теге рус кесәсеннән пропускны

158

тапмый. «Әллә тәмәке тарткан урында төшердем микән?» – дип, миңа: «Син

әйберләр янында торып тор. Мин карап килим», – дип китте. Бер ярты сәгатьтән

пропускны табып килде: тәмәке тарткан урында төшереп калдырган икән. Без

зур тоннельне чыгып киттек.

Тимер юл буе халык белән тулган. Анда хатын-кызлар да, бар да бар. Безгә

бер көн, бер төн барырга туры килде. Икенче колонналардан кайтучы кешеләр

дә безгә кушылды. Без унлап кеше булдык. Күбесе хатыннар иде.

Тимертауга барып җиткәч, безгә паспорт, язулар бирделәр. Мин теге «ачсаң,

ун ел алырсың» дигән хатны да тапшырдым. Мин хәзер почтадан кырык

сум акча сорый башладым. Почта акчаны бирми. «Син казённый итек, одеал

югалткансың, менә шуңа синең акчаң тотыла», – диләр.

Шунда колонна начальнигы күренде. Мин аңа: «Иптәш начальник, почта минем

акчамны бирми. «Одеал, итек югалткансың, шуңа акчаң тотыла», – дип әйтә.

Минем одеал да, итек тә югалтканым юк», – дигәч, «Ярар, үзем алып бирермен»,–

дигән иде. Ул да качты. Ул үзе дә шул акчаны алып китәр өчен килде, ахры.

Юлга, ашап кайтырга биш сум, ярдәм комитетыннан бер сум бирделәр.

Хатыннарга ярдәм комитетыннан илле сум, ашау өчен илле сум бирделәр.

Минем статьям илле сигез булгач, мин бары биш сум алдым. Ул бары бер

кирпеч икмәк алырга җитте. Миңа юлда хәер сорашып кайтырга туры килде.

5. «Син сөйләмә әле, мин сөйлим»

Лагерьдан кайткач, барып керер урыным булмаганга, мин Бөгелмәдәге

энем Шамилгә төштем. Аның үз өе бар иде. Минем өс-баш бик начар, йөзләр

дә кабердән кайткан кеше кебек – шул сәбәпле күз күргән, белгән кешеләр дә

мине танымыйлар иде.

Советский урамы буенча «Аптека» почмагына килеп җиткәндә, миңа

каршы Сәхәү Миңлекәй очрады да, каршыма килеп:

– Син сөйләмә! Мин сөйлим! Авызыңны да ачма, мин сөйлим, – ди.

Мин аның кулын тоткан килеш тик кенә торам. Мин нәрсәдер әйтергә

теләдем.

– Син минем уемны бүлдермә, юкса минем уйлар бик тиз качып китәләр,

– диде дә сөйләргә тотынды:

– Безгә иске мәдрәсәдә укыган чакта: «Нәҗес ике төрле була: берсе җиңел

нәҗес, аны чиста су белән юсаң, шуның белән тазара, намаз укырга ярый», диләр

иде. «Ә менә икенчесе – авыр нәҗес, анысы су белән юып кына тазармый, аны

кисеп ташларга кирәк», дип өйрәтәләр иде. Менә син бит инде, шагыйрь кеше,

авыр нәҗес. Сине ничек кисеп ташламадылар? Без сине, кисеп ташладылар

инде, ул үлгән инде, дип тора идек. Син сөйләмә әле, мин сөйлим. Авызыңны

да ачма, – ди. – Син ничек болай исән йөрисең? Син ничек үлмәдең? – ди. – Син

сөйләмә әле, мин сөйлим, – ди.

Мин һаман сүзсез генә басып торам. Ул миңа бер сүз әйтергә дә бирми.

– Мин портфель күтәреп эштән кайтам. Иптәшем Сәкинә ишек янында мине

туктата да: «Портфелеңдә язу-сызуларың юкмы? Әгәр булса, хәзер утка ягам.

Шигырь, хикәя кебек әйберләреңне өйгә алып кайтма. Шул хикәя, шигырьләр

белән үзеңне дә, мине дә, балаларны да харап итмәкче буласыңмыни? – ди. –

Син сөйләмә әле, мин сөйлим. Син тик кенә тор! – ди. – Андый язу-сызуларың

булса, өйгә аяк та атлама. Эшләгән җиреңдә калдырып кайт, – диде. Шуннан

соң мин уйга калдым. Инде нишләргә? – дим...

Икенче бер истәлек

*

Мин электә – Ютазы, хәзердә Баулы районы Кәрәкәшле авылында 1896

елның 17 декабрендә туганмын. Әтием – Хәниф, аның әтисе – Гыйльман,

бабасы Батырша булган. Александр патша заманында солдат хезмәте егерме

биш ел булган. Минем әти солдатка барган елны ул биш елга калдырылган.

Исемлеккә язганда, әтинең исем-фамилиясен сораганнар. Ул: «Исемем Хә-

ниф, әтием Гыйльман, фамилиям юк», – дигән. Офицерлар аның бу сүзеннән

көлгәннәр: «Әтиең – Гыйльман, әтиеңнең әтисе ничек?» – дигәч, әти Батырша

дип җавап биргән. «Шулай булгач, синең фамилияң Батыршин була», –

дигәннәр. Шуңа кадәр аның фамилиясе булмаган.

Солдат хезмәтен тутырып, Кәрәкәшлегә кайткач, Кызыл Яр авылының

Калпак Зиякай кызына өйләнгән. Әнием Хөсникамал, аның әнисе Шәмсенаһар

– «Көндезге кояш» дигән сүз була. Шулардан: Камил, Зәки, Җәмил, Мәрхәбә,

Сирин, Гамил, Шамил, Фазыл, Мәхәсин – тугыз бала туган. Шулардан Зәки

белән Гамил бик бәләкәй чакта чирләп үлгәннәр.

Мин тугач, миңа исем куярга кирәк булган. Ахун хәзрәт, миңа исем куй-

ганда: «Борынгы заманда Ибне Сәйрин дигән бер язучы мулла булган. Ул

Коръәнне тәрҗемә иткән. Бу баланың да исемен Мөхәммәдсәйрин кушыйк әле,

язучы булмас микән?» – дип, Мөхәммәдсәйрин куйган. «Сәйрин» – гарәп сүзе,

«сәяхәтче-юлчы» дигән сүз. Сирень – чәчәк, сирень татарча синиль агачы була.

Әти-әниләрем гомер буе авылда яшәп, игенчелек белән көн күргәннәр.

Бала-чага бик күп булу сәбәпле, тормыш бик авыр булган. Кышын мал карау,

язын-җәен сабан, урак эшләре бик авыр булганга, уку-язу белән шөгыльләнергә

аларның вакытлары булмаган.

Мин беренче белемне Кәрәкәшледә, Бәйрәкә мәдрәсәсендә алганмын.

(Кәрәкәшле дигән сүз «кара кошлы» дигән сүздән үзгәргән.) Кәрәкәшле, Әсәй,

Азнакай авылларында укытучы булып эшләдем. Октябрь революциясеннән соң

Бөгелмәдә укытучылар хәзерләү курслары ачыла. Мин дә шул курсларга укучы

булып кердем. 1919 елларда Самарада «Яңа көч» газетасы чыга иде, аннан соң

ул «Кызыл дөнья»га әйләнде. Бөгелмәдә соңга таба «Якты юл» гәҗите чыга

башлады. Мин шул газеталарга шигырьләр яза башладым.

Бервакыт мин «Әнкәмә» дигән бер шигырь яздым да, «Баскач, бер данәсен

Кәрәкәшлегә җибәрегез», дип, «Яңа көч» редакциясенә җибәрдем. Шигырьне

газетага басып, Кәрәкәшлегә җибәргәннәр. Әнкәй бу шигырьне алып укыган.

Бервакыт мин авылга кайткач, әни: «Әй, балакаем, газетта шигыреңне укыдым.

Син мосаннифлар (китап язучылар) юлына кергәнсең икән. Иске китапта:

«Мосаннифлар бик бәхетсез булалар алар», дип әйткән. Син дә бик бәхетсез

булмасаң ярар иде», – диде. Мин аңа: «Ул бит патша заманында шулай

бул ган. Хәзер бит патша заманы түгел, совет хөкүмәте, совет заманы. Без

законны үзебезгә файдалы итеп ясыйбыз, үзебезне бәхетсез итә торган закон

ясамыйбыз», – дидем. Әни бу сүзгә елмайды, каршы сүз әйтмәде.

Мин Бөгелмәдә укырга кергәч, комсомолга язылдым. Бу ел җәй бик җилле,

давыллы булды. Бер тамчы яңгыр яумады. Көз көне ашарга бернәрсә дә булмау

сәбәпле, халык ачтан үлә башлады. Ачлык чире – көзән җыеру чире чыкты.

Моның белән кеше бер-ике сәгать чирли дә, кайнар табага салып куйган кебек,

бик тиз куырылып үлә. Минем әни дә шул чир белән чирли башлады. Мин

160

алабута чабып, аны киптереп сугып, шуңардан азык әзерләп йөрим. Әмма

алабуталар чабып, никадәр тырышсам да, әнине үлемнән коткарып булмады.

Ачлык белән чирләп, кадерле анам үлде минем!.. Миңа дөньяның кызыгы

калмады. Инде нишләргә?..

Үзем дә үпкә шеше һәм тиф белән чирләдем дә, кыш буе чирләгәннән соң, бераз

аякка баскач, «Бәлки, Казанда үлми калырмын», дип, командировка белән Казанга

киттем. Анда да ачлык; икмәкнең килосы бер миллион сум икән. Мине Кабан

күле буендагы зур ак йортка урнаштырдылар. Бу йортка кыш буе ягылмаган икән.

Мин шундагы ачлык, суыклардан «Салкын энәләр» шигырен яздым. Бервакыт

шул зур йортта әдәби кичә булды. Анда бик күп, бик зур кешеләр бар иде. Мин

шунда «Әнкәмә хат», «Салкын энәләр» шигырьләрен сөйләдем.

Еллар актылар...

Мин Бөгелмәгә кайтып, «Сабанчы» газетында бер ел (1926 ел) эшләгәннән соң, 1927 елда Казанга килеп, ВПИнең тел-әдәбият бүлегенә укырга кердем. Анда укыганда, «Тегүче кыз», «Кикрикүк!», «Кеше» һәм башкаларны яздым.

Укуны бетергәч, шәһәр мәктәбендә тел-әдәбият укытучысы булып эшләгәндә (1929 ел) «Булмый, булмый!», «Күп тарат!»,«Яз, җәй, көз, кыш», «Җиләк бакчасы», «Бишек җыры» һәм башкаларны яздым.

Мин ялланып эшләүче кеше булганга, шигырь язарга минем бер дә вакытым калмый иде. Миңа язарга тынычлык бирмиләр иде, 1930 елда. Ун еллык газапларны кичереп, 1940 елны Кәрәкәшлегә кайттым. Тагын илебезне дошманнардан саклау бурычын үтәргә армиягә киттем. Аннан өч мәртәбә контузия алып, сугыш инвалиды булып авылга кайттым. Хәзер пенсия алам. Кырык сигез сум.

Икенче истәлек шунда тәмам.

Редакциядән:

Сирин Батыршин 1946 елдан башлап Баулы районы үзәге Акбуа посёлогында яши. Татарстан АССР Югары Суды Президиумының 1957 елның 13 июнь карары нигезендә реабилитацияләнә. Тормышының соңгы еллары рәхимсез авыру белән көрәшеп уза, ул 1969 елның 23 ноябрендә вафат була. Баулыда һәм туган авылы Кәрәкәшледә Сирин Батыршин исемендәге урамнар бар.