ТИМӘ, ЯШӘСЕН! (дәвамы)

Никрут
Язмыш – гомер йомгагы.
Гайре табигый хәлгә юлыкканда, без «Көтмәгәндә... Уйламаганда... Очраклы
рәвештә...» дияргә яратабыз. Бәлки язмыш челтәренең һәрбер үреме алдан
уйланылгандыр, без аның бер генә бизәк-күзәнәген дә үзгәртә алмыйбыздыр.
Шулай булган. Шулай була. Шулай булачак... Бу – яшәү асылының һәркемгә
тәгаенләп язылган астыртын кагыйдәсе түгел микән әле?..
Менә мин – унсигез яшьлек никрут, табиблар каршында анадан тума килеш
басып торам. (Рекрут – алман-француз сүзе, руска некрут булып кергән.
Солдатка алынган, әмма солдат булып җитмәгән дигәнне аңлата.) Ярый әле
үзем генә түгел, унбишләп егетне галәмәт зур бүлмәгә шулай төркемләп-
төркемләп кертеп торалар. Бетсәк – бергә бетәбез, калсак – бергә калабыз, дигән
янәшәлекне тою шыр ялангач халәттә, чарасыз икәнлегеңне оныттырып, юаш
кына кыюлык өсти. Монда өстәлләр дә күп, ак халатлы табиб-медсестралар
да шактый күренә. Менә шул күркәм генә ханымнар нинди боерык бирә инде:
ятаргамы-торыргамы, бөгелергәме, тезләнергәме – оялу-кыенсынуыңны эчкә
йотып, барын да карусыз үтисең. Табибларның күз карашлары иләсләнгән,
бит очлары алланып чыккан шикелле, әмма тыштан кырыс-җитди күренәләр.
Армиягә нинди мал озатасын кәгазьгә латин атамалары белән терки торалар.
Язуы бер хәл, тән күзәнәкләреңне нәзберек салкын бармаклары белән тотып-
капшап, бөтен гәүдәңне сындырып-сынап та карыйлар шикелле. Ике күзең дә
үзара килешеп ачыла-ябыламы, уңы мәгърипкә төбәлгәндә, сулы мәшрикъка
тайпылмыймы? Кирәкмәгән чыш-пыш хәбәрне дә, бер-берсеннән көнләшмичә,
ике колагың да тигез ишетәме? Борын тишекләреңнән һава ургылып керә-
чыгамы? Авыз куышлыгың үз урынындамы, кыбырсык телеңне тигез-сәламәт
тешләр коймасы тыеп тора аламы? Менә шундый четерекле сорауларга җавап
эзли һәм хәлиткеч мөһерне суга башкалабыз Казанның таләпчән табиблары.
Якташым Ислам белән табибтан-табибка бергәрәк йөрибез. Ишелеп маңгаена
төшкән куе кара чәчле бу үтә дә чибәр егет бик ипле, итагатьле күренә иде,
Азнакайдан кузгаласы мизгелдә әллә нишләде; хәмер тәэсиреннән алай ук йомшап
Дәвамы. Башы 10, 11нче саннарда.
9
та төшмәгән кебек иде югыйсә, бүтәннәр кебек үк, якыннары белән кочаклашып
хушлашты да... Бөгелмә вокзалына алып китәсе автобуска утырышып беткән генә
идек, Ислам, урыныннан җәһәт купты да, ыргылып килеп, ачык ишек яңагына
тотынып басты, әле бер, әле икенче аягын ачу белән селтәп, тибепме тибә бу
озатучы халыкка. Көчкә тыеп, урынына утырттык малайны.
– Сиңа бәйләнүче юк бит, нигә тибенәсең?! – дигәч, «Алар – кала, мине
алып китәләр бит!» – дип, инәлеп, җыларга тотынды.
Шул гаебен оныта алмыйча, ул поездда барганда да, үз эченә йомылып,
Казанга җиткәнче гасаби халәттән чыга алмады. Менә хәзер, хәлиткеч
медкомиссия үткәндә, киеме белән бергә борчуларын да салып ташлады бугай,
бераз ачылып сөйләшә башлады:
– Әнә теге тинтәкне күр әле, – дип иңемә төртте. Мин түр почмакта басып
торган егеткә карагач, имәнеп киттем: маймыл кебек йонлач гәүдә, тар җилкә,
гадәттән тыш киң бәдән, алагаем зур башы иңенә чумып тора, сөзәк маңгае
йөнтәс каш турына җитәрәк эчтән күпереп, шешеп чыккан шикелле. Шул
«түбә» астында бер-берсенә елышып поскан кечкенә-төссез күзләре бер
ноктага төбәлеп тасрайган. Ирен читендә сәер елмаю оеп калган.
– Чыраен үтмәс балта белән ясаганнар моның, – диде Ислам. – Бу тинтәккә
дә мылтык тоттырырлар микәнни?!
– Үзеннән көлгәнне сизә күрмәсен. Йодрыгы бер потлы гер чаклы, – дидем мин.
– Йодрыгы гына түгел... – диде Ислам.
Бераздан ул, икенче өстәл янына килеп чиратка баскач, ярым пышылдап
болай диде:
– Унҗиденче елгы революциядән соң Казанда татар полклары оеша. Татар
булгач, командалар да татарча булырга тиеш бит инде. Тәрҗемәсен эшлиләр.
Менә син «Смирно!» командасын ничек әйтер идең? Белмисең. «Смирно!» –
«Үрә кат!» була. «Вольно!» дигәне – «Шәлперәй!» Кызык бит, ә! Моны сиңа
нигә дип сөйлим, теге тинтәккә кара әле, «ташкенты» беренче командага
буйсынган түгелме!
Шәһәр кабагы сыман гәүдәсе өстән аска иләмсез киңәеп төшкән баягы
егет берни булмагандай елмаеп тора, янәшәсендә битенә ут капкан табибә
кыз – чарасыз... Шул мәлдә икенче өстәл артыннан торып, ябык-курач гәүдәле,
гадәттән тыш ак йөзле, усаллыгын юка иреннәренә кыскан өлкәнрәк яшьтәге
табибә ханым килде дә, кулындагы линейкасын бөгеп китереп, шундый итеп
чартлатып чирттерде ки, теге егетнең «кызыл фәсле малае» «Шәлперәй!»
командасына буйсынып, бөгелеп кенә төште. Бу мәлнең шаһиты булган
никрутларның дәррәү көләргә бөтен хуты бар иде югыйсә, әмма шыр ялангач
килеш көлү дә килешеп бетми икән шул...
Без – Азнакайдан ракетчиклар командасына дип тәгаенләнгән унбер егет
идек. Иңгә-иң килеп, дус булып йөрмәсәк тә, бер-беребезне ерактан булса да
күргәләгән бар иде. Төрле мәктәпләрдә укып, унбер классны тәмамлап чыккан
берсеннән-берсе чибәр егетләр. Барысы да бүгенгедәй күз алдында...
Хәзер инде безне уртак максат берләштерә. Ук белән җәядән башлап, мең-
мең еллар буена камилләшә барган сугыш кораллары арасыннан моңарчы
күрелмәгән иң куәтле, иң заманча саналган дәһшәтле ракеталарны иярләргә дип
җибәрәләр бит безне. Күңелдә – чынбарлыкның асылына төшенеп тә җитмәгән
горурлык баш калкыта. Иткәч инде шундый гаскәрдә хезмәт ит – күпне күрдек
дип йөргән авыл агайлары без сөйләгәнне тел шартлатып тыңларлык булсын.
Нинди төрләре генә юк бит солдат хезмәтенең. Пехота әнә гомер-гомергә
10
җирдә казына.Ташбака кебек үрмәләгән танк йөртү дә әллә ни кызыктырмый.
Ә безнеке – ракета! Җир тарту көчен җиңеп, галәм киңлекләренә дә ыргыла ала
торган, кеше акылы тудырган хикмәтле тимер кош! Тайпылыгыз безнең яннан
чернота – кара погонлылар! Безнең иңдәге погоннарга аяз күк төсе кунаклаячак...
Әмма минем эчке горурлыгымны үсендереп торган беркатлы хыялларым
озакламый челпәрәмә килде: күз табибында шактый озак тоткарландым.
Олылар әйтмешли, күзләрем пичәт кебек, шәп күрә, дип йөри идем, аерым-
аерым караганда алай түгел икән бит. Уң күзем эреле-ваклы бөтен хәрефләрне
дә наят күрә, ә сулы... юл-юл хәрефләр вагая-метекләнә барган саен, күз
карасын үчекләгәндәй, тоташ бер җепкә тезелеп, хәреф булудан туктый.
Шулай итеп, үткенлеге ягыннан ике күзем ике төрле булып чыкты (медицина
теле белән әйткәндә: уңы – 1, сулы – 0,5). Төрле калынлыктагы линзалар да
куеп карыйлар, юк кына бит, сул күзем киреләнә инде, вак хәрефләр белән
вакланмый. Бернинди күзлек тә ярамаячак икән миңа. Табиблар аптырашта.
Бәләкәй чакта бер-бер нәрсә төртелмәдеме, күзең авыртмадымы, дип сорыйлар,
мин берни дә әйтә алмыйм. Капылт кына хәтергә төшереп тә булмый...
Шулай итеп, мондый күз белән авиациядә генә хезмәт итә аласың, дигән
нәтиҗә чыгарып куйдылар. Аргамак биленнән селтәп төшереп, ишәккә
атландырып куйган кебегрәк кимсетү булды бу. Азнакайдан ракетчик буласыз
дип озатканнар иде бит югыйсә. Казан иләге нечкәрәк булып чыкты. Төшеп
калдым менә, оят бит, бергә килгән якташларым күзенә ничек күренергә? Без
– ракетчиклар, дип масаеп йөрдек тә...
Кәефсезлек, ямансу халәт тымызык болытлы ноябрь күгеннән берьюлы
убылып төште. Биек йортлар, таш диварлар каймалаган ишегалды мәйданында
(Татвоенкоматның төп туплану пункты) төрле тарафтан җыелган егет-җилән
– чуар халык кайный. Хәрби кысаларга керер алдыннан бер кыргыйланып
аласы килгән яшьләр көтүе. Күбесе – иске, таушалган, алама киемнән.
Бигрәк тә авылныкылар. Әнә берәү такыр итеп кырылган башына чалма итеп
тастымал ураган, берсе – башына сыңар колакчыны өзелгән бүрек калдыгын
чәпәгән. Күзеңне аска «исәң», никрут модасының чуарлыгына исең китәрлек:
авызын ачып, кадак тешләрен ыржайткан ямьшек ботинкалар, кыршылып,
төсен җуйган тирән кунычлы галошлар, Хаттабыч картның чүәге сыман,
баш-башлары өскә чөелгән иске, калҗайган күн итек, кат-кат бөкләп, кунычы
кыска калдырылган олтанлы киез итекләр дисеңме (ун еллар элек кенә моданы
чабата тоткандыр) – бар да буталган монда, авылныкылар да, шәһәрнекеләр
дә... Арада ыспайлар да күренә: муенга Остап Бендерча уралган озын шарф,
«канадка» итеп алдырылган чәч учмасы маңгайны сыйпап-сыйпап алсын
өчен башны һәм гәүдәне селкенчәк көй ритмына тирбәтеп тору, ирен читенә
кыстырылган тәмәкене «онытып» сөйләшү, яканың арткы өлешен күтәртеп,
ике кулның да очын кесәгә тыгып, башны иңгә чумырыбрак тору рәвеше – бу
инде алтмышынчы елларның «стиляга» дигән кызыктыргыч шаукымын җуясы
килмәгән яшьләр. Күбесенең бүген-иртәгә такыр каласы башын чәчле чагында
дөньяга күрсәтеп каласы килә.
Әнә бер өер, үзенә бер өермә булып, «Братья, славяне!» дип, шом салып,
бугаз ертып килә. Хәмер тәэсиреннән калайланган күзләрен кан баскан.
Фуфайкаларының арка өлешен мамыгынача кисеп, ак тәре сурәте ясаганнар.
Боларның атлау рәвешендә – кайда тереклек бар, без шунда хуҗа булырга
тиеш, дигән чамасыз мин-минлек чагыла.
Ничә еллар шулай солдатка алынганнарны барлап тора микән бу мәйдан?
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
11
Бәләкәй чактан ук хәтерлим, үзебезнең очта яше җиткән егетнең солдатка
китүе онытылмас бәйрәм була иде. Шатлык та, күз яше дә бергә. Кул арасына
керә башлагач кына, дип ата-ана бер яктан нәүмизләнсә, икенче яктан, улым
чыныгып, дөнья күреп, кеше булып кайтыр дигән горурлык та кичергәндер.
Никрут егет үзе дә канәгать. Чөнки ул «кәҗә билеты» тотып калмаган.
Хәрби хезмәткә яраклы, сау-сәламәт, нәселенә кызыллык китермәгән. Ул –
үз тирәсендә чыркылдашкан кыз-кыркынга еракка очасы бөркет вәкарьлеге
белән карап куя. Ул – никрут. Карашында, торышында – күз күрмәгән дөньялар
иләслеге...
(И бу – татарның буыннан-буынга күчә килгән карусыз беркатлылыгы.
Бик борынгы заманнардан калган, үз иле, дәүләте бар чагында яу-дауларда
чыныккан яугирлек, уклы, утлы корал тотуга хирыслык, сугышчан рухның
канда типкән үкенечле кайтавазыдыр бу... Ничә гасырлар буена империя
алып барган сугышларда, алгы рәтләрдә булып, утка кергән, кырылган,
гарипләнгән, чит тарафларда гаип булган. Биләгән җирләр дә, таланган
байлыклар да үзенә тәтемәгән. Сугыш тынгач, исемен дә оныттырып,
кылган батырлыгын да, данын да тартып алып, империя тотучы
милләткә ягып куйганнар.)
Безнең очта Фәрит абый бар иде. Тән-мускулларын тимер кебек
чыныктырган. Кыш челләсендә дә юка гына киенә. Апрель кояшы карый
башлауга ук, ул майкачан яисә билдән чишенеп йөри башлый. Каралып бетә.
Калын иренле, шакмаклы йөзле – тач негрга әйләнә дә куя. Шуңа күрә аны Кара
Фәрит дип йөртәләр дә. Бу кушаматка тагын да көч өстәр өчен, рус телендәге
сүзне тартып китереп, «Чёрный» дип тә җибәрәләр. (Бәләкәй чагымда ул бик
ямьсез булып күренә иде миңа, хәзер инде аңлыйм: хатын-кызларны тәкатьсез
калдыра торган ирләрчә кырыс чибәрлек булган икән аңарда.) Менә шул Кара
Фәритнең солдатка алынуы турында үзе сөйләгән кыйсса хәтеремдә калган:
«...Мал ташый торган калтырча вагонда, бер поездан икенчесенә күчә-күчә
айдан артык бардык. Иксез-чиксез далалар үтеп, чүлләр кичеп. Сусызлыктан
кибенеп, җүнле ризык күрмичә... Каралып бетеп... Менә минем хәзерге
каралыкка тагын да куерак корым яксаң, күз алдыңа килер... Шулай талкынып
бара торгач, чабатам да, болай да сизерәп беткән өс-башым да бөтенләй тетелеп
бетте. Сугыштан соңгы фәкыйрь еллар бит ул. Ниһаять, ил чигенең Көньяктагы
иң ерак ноктасына – Кушка шәһәренә барып эләктем. Хәрби гарнизонга китереп,
плацка тезделәр безне. Азиатлардан да карарак булып чыктым мин. Арада – бер!
Ярымшәрә хәлдә, киемне хәтерләткән алам-салам почкаклары белән җан җирне
каплаштырган булып басып торам инде... Саф алдыннан берәм-берәм һәр никрут
каршында тукталып, төрле сораулар биреп килгән командир, минем турыга
җиткәч, артка чигенеп, шаккатып бер мәл карап торды. Минем кыяфәт... Ныграк
төчкерсәң дә таралып төшәсе кием аламасы бер хәл әле, ялантәпигә киндер җеп
белән бәйләштереп куйган такта кисәкләреннән әтмәлләгән штиблетны күрсәң
син!.. Командир, хәйраннар калып, башын чайкап куйды да:
– Что за чучело, откуда?! – диде.
Мин, киноларда күргәнчә, такта үкчәмне такта үкчәгә шап итеп бәреп
куйдым да, күкрәкне киереп:
– Из солнечной Татарии! – дип ярып салдым.
– Шуннан соң: «Ике адым алга!» – дигән команда яңгырады. Мин саф
алдына чыгып баскач, командир иңемә кулын салды да:
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
12
– Вот из этого чучело надо сделать советского солдата. И мы это сделаем!
– диде...»
Беренче көнне мин шыксыз казармада, өч яруслы нарларның иң түбән
катында, күпме кешеләрнең аркасын каезлаган агач сәкедә, спорт сумкасын баш
астына салып, бәхетсезлек катында аунап чыктым. Күзгә йокы эленә алмады
шикелле. Казарма эче анасын җуйган корт күче кебек болгавыр гөжелдәүдән
тетрәп тора. Кортлар өммәтеннән аермалы буларак, бу гөжелдәү – бугаз ертып
акырышу, катлы-катлы сүгенү, дөпе-дөпе чәкәләшеп алу, әче итеп сызгыру
һәм тагын шуның ише кыргый авазлар куелыгы белән баетылган иде. Инде
керфекләр авыраеп йомылам дигәндә, нарларны дер селкетеп, өске каттан гөрс-
гөрс итеп сикерә, йөгерешә башладылар. Әткә-әнкә куенында иркә ялгызлыкта
яшәгән малай өчен чирканыч тетрәнү иде бу...
Йокысызлык белән генә кәефкә көя төшерә алмыйсың – яшьлек үзенекен
итә. Иртән мин көтелмәгән яңалыкларга әзер булып дөньяга чыктым. Ә дөньям
шундый тар, таш диварлар белән кысылган, түбәсе – кургашын болытлар белән
ябылган. Мин бар да, мин юк та...
Үз уйларымны таптап, кешеләр төркеменә ияреп барам. Тамагым ачмаса
да, ашханәгә керәм, озын өстәл тирәли тезелешеп утырабыз. Калай савытта
тары боткасы, чиле-пешле кара ипи кисәге, калай кружкада әчкелтем алма
компоты. Ашаттык боларны, дип каяндыр, кемдер мыскыллап көләдер сыман...
Нишләп соң әле мин йомычка хәлендә агымга ияреп барам? Болай барса,
күндәмлеккә күнегәчәксең бит... Кая синең һәммә нәрсәне үзеңчә эшләргә
адарынган үҗәт кирелегең? Киттем! Бу калын таш диварларны киереп иреккә
чыгарга кирәк. Мине ят, кызыктыргыч, бераз шомлы да Казан шавы үзенә кыстый..
Ике якка ачылмалы киң тимер капка янәшәсендә флигель. Тар коридор.
Әйләнмәле тимер киртә. Үткер күзле сакчы солдатлар минем документны да
сорап тормыйча, аркадан этеп диярлек чыгарып җибәрделәр. Әнигә рәхмәт
инде. «Кеше алдында матур киенеп йөр, улым», дип гел искәртә торган иде.
Мәктәптән соңгы бер ел эчендә алган әйбәт киемнәремне киеп китәремә дә сүз
әйтмәде. Менә бит, ярдәме тиде бүген. Шундый никрут була димени – өстемдә
куе яшел төстәге драп пәлтә (сәкедә, Тукай әйтмешли, буш шешә кебек аунап
чыксам да таушалмаган), куе чәч учмасы бөдрәләнеп, бүрек астыннан ташып
чыккан. Муенда куе кызылга ак сызыклар төшкән шарф. Чалбар балагының
эчтән сабын сылап үтүкләнгән кылыч йөзе дә «үтмәсләнмәгән». Аякта да
өр-яңа кышкы ботинкалар. Хәрбиләр коллыгыннан күз буяп котылырга шул
рәвеш җитмәгәнмени!
Киттем Казан урамнары буйлап. Берни аңышмаган сарык бәрәне сыман
чумдым башкала шавына. Ерактан ук күреп киләм: гаҗәеп биек бер манара
якынайган саен отыры калка, чакырып кул изи, ниндидер сихере белән мине
үзенә суыра шикелле. Әйләнә-тирәдәге биналарга күз дә салмыйм, алар бөтенләй
кирәксез булып чүгеп калды. Бауман урамы икән бу. Тротуардан агылучы
кешеләр елгасын ерып ашыгам. Көмеш гөмбәзле мәһабәт манара каршымда
бөтен буена калыккач, бер мәлгә сулышыма төелеп торам. Искиткеч! Мондый
да биек, мондый да камил чигелешләр белән үрелгән манара күрермен дип
башыма китерми идем. Гөмбәзләре очына хаҗ куелган булса да, мин аны дингә
кагылышлы корылма дип уйламадым бугай (дөресен әйткәндә, минем «тере»
чиркәү яисә «тере» мәчет биналарын якыннан бер дә күргәнем юк бит әле.)
Сокланудан сакланып булмый.
Муеным башымны тотып тора алмаслык хәлгә килгәнче йотылып өстән
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
13
аска, астан өскә карыйм да карыйм. Бу хикмәтле манара сурәте тәүге тапкыр
кем зиһенендә яралды икән, җеге-җеккә тезелгән кызыл кирпечләргә нинди
оста куллары кагылды икән, күзне рәхәт сискәндерә торган бизәкләрен
нинди әфсен өреп сырладылар икән, дип, гаҗиз булып, манара төбенең әле
уң ягына, әле сул ягына чыгам, ераккарак китеп тә карыйм, тагын әйләнеп
киләм. Шунысы гаҗәп: янымнан үтеп-сүтеп йөрүчеләргә игътибар итәм –
ник берсе күтәрелеп карасын, болар өчен әллә манара бар, әллә юк... (Еллар
үткәч белдем: Богоявление чиркәве өчен ике миллион кирпечтән төзелгән бу
колокольняны бизәүдә шул дәвергә хас орнаментлар, татар бизәкләре дә,
яһүдләрнең алты почмаклы Давид йолдызы да кулланылган икән. Ничекләр
күтәреп тора, дип хәйран калырга мөмкин: өске яруска күтәртеп асылган
кыңгыравының авырлыгы гына да 9 тоннага җитсен әле.)
Казанга кил дә Сөембикә манарасын күрмә, имеш. Бу бит Парижга барып
та Эйфельне күрми кайту тинтәклегенә бәрабәр. Кешеләрдән сораша-сораша,
Кремльгә барып чыктым. Рәсемнәрдә күреп белгән ак кирмән диварларына
якын килгәч, бу тарихи олылык каршында бер мәлгә каушап калдым. Эчкә
үтәргә ярыймы дигән икеләнү белән, милиционерларга сагаеп кына карап
киләм. Әллә мин бар боларга, әллә юк. Маңгаена түгәрәк сәгать ябыштырылган
Спасс манарасының бөкре капкасыннан, кыю булырга тырышып, эре-эре атлап,
эчкә тәвәккәлләдем. Шәһәр шавы, миңа ияреп керә алмыйча, калын диварлар
артында сөзелеп калды. Монда һава үзгә, рәхәт җиләслек. Берән-сәрән үткән
машиналар да, җәяүлеләр дә затлы күренә. Монда – аңлатып булмый торган
ниндидер бер тибрәнеш бар. Мин аны тоям, сизәм, бу халәт – минем акыл
сүрүен киерә, тәнемә җиңелчә курку дулкыны йөгертә.
Әнә ул – Сөембикә манарасы!
Текә тауга якынайганда гына була торган дулкынлану кичереп, мин
аңа тартылам. Якыннан караганда артык гади түгелме. Күпме җилләр,
күпме гасырлар төсен уңдырган кызгылт кирпечтән төзелгән. Күз карашын
чуалтырлык катмарлы бизәкләргә дә бай түгел кебек. Әмма бу – үзгә манара
– ул авыр булып җир күкрәгенә басып тормый, ул гүя күк гөмбәзен тишеп
чыгып очарга җыенган сәмави кодрәт чагылышы.
Әсәренеп, күпмедер күзәтеп торганнан соң гына искәреп алам: ерак та түгел
бер төркем тупланган (туристлар ахрысы), якынрак килеп, аларны җитәкләп
йөри торган чандыр гәүдәле кызның сөйләвенә колак салам. Русча бик кызу
сөйләсә дә, чама тартып, аңларга була икән.
Сөембикә-ханбикәнең манарадан ташлануы хакындагы кыйссаны тын да
алмыйча тыңлыйлар. Кызның «легенда» дигән сүзе генә аңлашылып бетмәде,
унбер ел укып, бу сүзне бер дә ишетмәгәнмен, яисә ул сүз колак яныннан миңа
кагылмыйча үтеп киткән...
Кызның теле-телгә йокмый:
– Һәммәгез дә әйтеп карагыз әле: нинди матур исем кушылган: Сө-ем-би-
кә!.. Килешәсезме, сезгә дә ошады, шулай бит?! – Аннары ул: җитдиләнеп: – Бу
манара – Шәрык архитектурасы үрнәгендә төзелгән, – диде. – Әнә ничек: һәр
буыны өскә таба нәзегәя бара, җиде яруслы манара – ислам белеме өйрәткәнчә,
күкнең җиде катлы булуына ишарә – символны белдерә...
Мин аңламган «символ» дигән сүз дә, каты чикләвек булып, теш арасына
керде. Кәефем төшеп, читкәрәк тартылыйм дигәндә, теге кызый манараның
кояш чыгышы ягына авыша баруы турында сөйли башлады. Шунысы гаҗәп:
авыш икәнен башта ук үзем дә искәргән идем бит югыйсә, болай булырга
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
14
тиеш түгел, болытлы көн булганга күземә генә күренәдер дип, чынлап та
авышлыгына ышанасым килмәгәндер, бәлки.
Нигезеннән кубып, кинәт убыла башласа... Нигә турайтмыйлар икән аны?
Бу сорауны кемгә бирим? Якында гына ике ир кеше татарча гәпләшеп тора.
Берсе – кыршылган күнле саргылт портфель тоткан, икенчесе – култыгына
күн папка кыстырган. Болар янына килеп тәвәккәлләдем. «Нигә турайтмыйлар
бу манараны?» дип соравым дорфарак чыкты ахрысы. Тегеләр сүзсез калып,
бер мәл миңа сынаулы карашып тордылар да башына юка кепка чәпәгән кара
мыеклысы, серле елмаеп, манарага ишарәләде:
– Аның авыш булуы кирәк безгә, – диде. Һәр сүзне кәнфит кебек тәмләп
суырып әйтүен өнәмичә, бу нинди дошман, дигән шикелле, маңгай астыннан
сөзеп карап торуымны үзенчә бәяләп, аңлатып бирүне кирәк тапты ахрысы:
– Төз манаралар дөнья тулы, авышы – сирәк. Ә сирәк нәрсә кадерлерәк
була, – диде. Минем шома баш миенә шул мәлдә нәни генә бер сыр өстәлде
бугай. Белекле булып, икенче патронны чыгардым:
– Сөембикә әнә шул... иң биектәге тәрәзәдән ташланганмы?
Түгәрәк ырмаулы күзлек кигән икенче ир нидер әйтергә җыенган иде, кара
мыеклы аны туктатты:
– Тимә, шулай уйласын, – диде. – Нишлисең бит... Тарих капкасы каршында
без күзе ачылмаган песи баласы хәленә калдык...
Шул мәлдә бөтен тәнем кычытып куйгандай булды. Тизрәк моннан китәргә
ашыктым. Үз-үземне сүгеп кайтып барам. Нинди сорау бирәм бит, мокыт, ә!
Сөембикәнең кайсы тәрәзәдән ташлануы мөһиммени?!
Шуны белдең ди, җә! Син сүз катардай кешеләрме болар? Акыл иясе
икәнлекләре йөзенә чыккан бит. Ә син кем? Өч елга бу тормыштан ыргытылган
бәндә, сорау бирергә дә, уйланырга да, үз теләгең белән берни эшләргә дә
хокукың юк – менә кем син! Кирза итек табаны астында каласы миңгерәү бөҗәк..
Үз-үземне шулай битәрләп кайтышлый, Сөембикәне көнләштермим дипме,
Бауман урамында бая гына күреп тукталган манарага күз дә күтәрми үтеп
киткәнмен...
Кичке эңгер төшкәч кенә кайтып җиттем. Хәрби билетны күрсәтеп, капкадан
бер тоткарлыксыз үтеп кердем дә мәйданда кайнашкан халык арасыннан
якташларымны эзләп таптым. Алар мине күргәч, бер командага буйсынгандай,
башларыннан бүрекләрен йолкып алдылар. Кинәт дөнья яктырып китте.
Йә Хода! Каршымда – ничә шар, ялап алынган ничә такыр баш. Чәч – кеше
кыяфәтенең таҗы икән бит. Кара инде Исламны, маңгаена чәч учмасы төшеп
тормагач, гүпчим дә мәзәк кыяфәткә кергән. Аның бүтән камырдан әвәләнгән
ят-яңа кыяфәтенә ияләнергә дә вакыт калмаган шул инде. Иртәгә иртәнге сәгать
тугызда ракетчиклар командасы – әллүр! Озатачаклар икән. Ул арада ниндидер
күрсәтмә бирергәме – егетләрне тагын җыеп алдылар. Күкрәк турында кайнар
бер нокта тибенеп куйды. Алар китә, мин калам...
Тынчу казармага кермәс өчен сәбәп эзләп, киләп-сарып йөри идем, багана
башындагы репродуктордан, музыканы бүлеп, минем исем-фамилияне
яңгыраттылар: «Комендатура янына килергә, туганнарың көтә...»
Кем чакырта икән мине дип барсам... Казанда яшәүче туганыбыз – Сәгыйрь
абзый кызы Флёра, авылдагы күрше туганыбыз Рәшидәттәй кызы Кадәрия (ул
медицина институтында укый иде) һәм тагын бик чибәр кыз («Альба Регия»
дигән венгр фильмында уйнаган артисткага охшаган) басып торалар. Мин
олы шәһәргә барып кергәч, төшеп югалмыйм тагын дип, алдан ук хат юллаган
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
15
идем. Менә бит, барып җитәрме дип, икеләнеп кенә юллаган кыюсыз авазым
барып ирешкән, рәхмәт төшкере!
Мине кызлар медицина институтының тулай торагына алып кайтып чәй
белән сыйладылар. Теге чибәр кызыбыз Хәния – мин ишетеп кенә белгән
якташыбыз, актриса Нәҗибә Ихсанованың бертуган сеңлесе булып чыкты.
Студентлар кыюсызны да кыю итеп үсендерә белгән эчкерсез халык икән.
Кызыгып карыйм үзләренә. Мин дә шулай студент булачакмын, дигән тәмле
уемны артка чигереп, алда – томаннар аръягында өч елың бар әле, үзе бер
гомер дигән уй тәмсезләп куя.
Кадәрия – авылда чакта ук үткен телле, суктырып сөйләшә белгән эчкерсез,
зәңгәр күзле, хикмәтле кыз иде. Монда да ул – үзәктә икән. Күрше бүлмәләрдән
дә кереп гел кузгатып торалар үзен. Аның сүзе – сүз.
– Баян абзый малае башың белән казармада кунып ятмассың бит инде.
Монда, шушы кадәр кызлар арасына салу да куркыныч, – дигән булды ул,
минем юк дәрәҗәне күтәреп. Шулай итеп, мине яшьтәш туганым Флёра
белән култыклаштырып, Сәгыйрь абзыйларга озатып куйдылар. Анда мин
казарманың тәнемә йогып калган сөрсегән өнен ваннада юып төшергәннән
соң, ак җәймәле диванда, аккош мамыгыннан сырылган җиңел юрган астында
җәннәт төне кичердем. Моннан соң, авыл агайлары әйтмешли, күкрәккә агач
мылтык терәсәләр дә, казарма тәмугында кунып каласым юк.
Иртән чак соңга калмадым. Хәрби комиссариатның ике якка киереп ачып
куелган капкасыннан килеп керсәм... трибунада офицерлар, мегафоннан яңгыраган
тавышлар биек диварлар арасында өзек-өзек бәргәләнеп ишетелә. Ракетчикларны
сафка тезгәннәр, ике йөзләп бардыр. Чуар киемле тарау халыкны сафка тезсәң дә,
барыбер, чын солдат кавеме кебек кыл тәртипкә китереп булмыйдыр шул... Мин
читтән-читтән генә үзебезнекеләрне эзләп барам. Тәкъдир җиле таратамы безне...
Кайсылары белән бүтән беркайчан да күрешә алмаячагымны уема да китермим
әле. Әнә алар – язмыш берничә көнгә генә янәшә китергән ун якташым. Аларга
якынаю мөмкин түгел иде. Кул ишарәләре белән генә хушлашабыз. Ул арада
оркестр дәртле көй уйный башлады. Командалар яңгырады. Зур барабанның
дөпе-дөпе тавышы күкрәк читлеген аерып кереп, бөтен гәүдәне дер селкетеп
тибә шикелле. Ракетчиклар сафы бераяктан атлап кузгалмаса да, шактый эзлекле
дулкын булып, мәйданны тантаналы рәвештә бер урап чыкты да капкага таба
юнәлде. Купты саубуллашу симфониясе – сызгыру, кычкыру, бүрек чөюләр...
Күзгә яшь килде. Карыйм, рәтләрне аерып чыкты да Ислам миңа таба йөгерә.
Кулыма нидер тоттырды да киредән үз дулкынына чумды. Киттеләр. Капка
ябылды. Учыма сөяк саплы пәкене кысып басып калдым. Мин дә алар сафында
китәргә тиеш идем бит. Көзләрен, киек казлар биектән очып узганда, канат очы
киселгән йорт казларының, борын эченнән еламсырап, сагышлы карап калулары
кебек хәлдә идем мин бу мизгелдә.
Кемгә үпкәләргә? Уйламаганда... көтмәгәндә... юктан гына... Күзне сәбәп
иткән булып, кем бүтән якка борды минем язмышымны? «Тимә, яшәсен!»
дигән Раббы ихтыярымы? Әнинең ышанып укыган бәгырь догасымы? Улыма
юньле җир насыйп итсен, дигән әтинең эчке теләгеме? Кемгә рәхмәтле мин?
Хикмәт шунда: мин кызыгып, көнләшеп озатып калган якташларым
Казакъстанның бик хәтәр төбәгенә – җир өстендә дә, җир астында да атом-төш
коралын чама белмичә сыный торган, һавасы, суы, туфрагы зәһәр радиация агуына
манчылган Семипалатинскига эләккәннәр. (Алар, хезмәтен тутырып, туган якка
әйләнеп кайтсалар да, гомерләре кыска булды, бер-бер артлы сызып сүнделәр.)
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
16
(Күзнең «хыянәте» аркасында ракета гаскәрләрендә хезмәт итә
алмавыма кимсенеп (и, җүләр!) уйлануларым әкренләп юыла барса да,
вакыт-вакыт искә төшеп, «чәнчеп» ала иде. Нигә болай? Кайчан, ни
булды? дигән сораулар бимазалый торгач, мин балачакта калган хәтер
йомгагының җебен-җепкә сүтә башладым. Күзем бер дә сызламагач,
уңы хисабына дөньяның нәзберек төсләрен дә җете аера алгач, мин,
тынычланып, фаҗига китереп чыгарырдай шуклык эшләгән көнемне әллә
кая, хәтер аръягына ук чигереп куйганмын ахрысы. Хәтеремдә шәйләнә,
төсмерләнә башлагач та, әле үз-үземә ышанып бетмәдем шикелле. Хәрби
хезмәтнең бер елын үткәреп, ун көнлек ялга кайткач, әнидән бу хакта
сорадым. Әни хәтерен җигеп тормады, кичә генә булган хәл кебек:
– Әйе, күзең авыртып йөрде шул, – диде. – Сул күзең турын, дару
сөрткәннән соң, бинт белән баш аркылы урап җибәрә идем укырга. Лампага
да, көн яктысына да карый алмыйча интектең. Икенче сыйныфта укыган
чагыңда булды бугай... Күз алмаңа ручка белән кадаганнар иде бит...
Әни шаһитлыгында хәтер пәрдәсе ачылганнан-ачыла бара. Хатирәләр
савылып искә төште. Мәктәп бинасы авылыбызда иң зур бина саналса
да, әллә ни иркен булмагандыр инде. Бер бүлмәдә – беренче, өченче
сыйныф, икенче бүлмәдә – икенче, дүртенче сыйныф дәрес сәгатьләрен
уртак бүлешеп укый идек. Мәктәпнең ханәкәсе – матур киенгән, купшы
бантик таккан Венера һәр көнне бер-бер хикмәт чыгарып, игътибар
үзәгендә бер бөтерелеп ала иде... Кибетче Камилә апа кызы. Заемга
егерме биш мең откач төзеткән гүрнәчә йортлары да әллә каян балкып
тора. Авылда шулай бит ул: йортың нинди – башны тотуың да шундый...
Йә, менә шул чибәр кызый, йокылы-иркә тавыш белән сөйләшә торган
кыланчык Венера миннән алдагы партада гына утыра. Без – чиктәш,
аның турында дүртенче сыйныф бетә, минем парта турыннан икенче
сыйныф башлана. Венераның бер гадәте көн дә кабатлана: «икеле» йә
«өчле» алдымы – кычкырына башлый, дәфтәрен рәхимсез умыргалап,
мич янындагы почмакка ыргыта. Күпләрнең сулышы кысыла, дәфтәрнең,
гомумән, кәгазьнең бик тә кадерле чоры бит бу. Ә миңа аның бит очларын
алландырып тузынуы да, дәфтәрләреннән үч алуы да ошый, дәреснең
кызыклыгы – Венераның шау кузгатуы белән бәяләнә иде.
Беркөнне, тыныч кына дәрес барганда, аның тәкәббер чибәрлегенә
кагылып карарга теләпме, җөрьәт итеп, чәчен тартырга үрелдем бит!
Ул кырт борылды, үзеннән түбән сыйныфтагы чебешнең кул сузуына
чирканган кебек чыраен чытты да кулындагы ручкасын селтәп җибәрде.
Агач саплы ручканың нәзек очлы каләме күзгә килеп керде, чәнчүле
авыртудан мин кычкырып җибәрдем, ручка шапылдап парта өстенә
төште, шәмәхә караның әчкелтем исе бөтен тәнемне өтеп алды кебек,
яшь тулган күз кабагын учыма кысып, партага капландым.
Ул арада укытучыбыз Мөхтәсим абыйның яныма йөгереп килгәнен
хәтерлим. Аннары – медпункт. Укол. Әчкелтем дару исләре. Яраланган
солдат сыман, сыңар күз турын маңгай буйлата ак бинт белән уралган
хәлдә күргәч, әни ниләр кичерде икән?..
Күпмедер вакыт узгач, бинтсыз гына йөри башладым. Класска кергәч,
Мөхтәсим абый өстәл янына мине чакырып ала, ике битемнән тотып
башымны яктыга бора-бора күзнең «кешесен» карый, «төзәлә инде, ярасы
бетеп бара...» дип мине юата иде.
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
17
Шул хәлдән соң Венера дәфтәр ерту гадәтен ташлады. Икенче уку
елында бишенче сыйныфка Азнакайга, рус мәктәбенә китеп барды.
Нишләптер, аның белән бүтән беркайчан да очрашырга туры килмәде.
Малайчак шуклыгыннан килеп чыккан менә нинди очраклылык. Ә шуның
алдагы язмышыңа тәэсир итәрлек көче һич көтмәгәндә калкып чыга икән.
Ягъни, кече бәла – башыңа төшәсе олы бәладән йолып кала...)
Хәрби комиссариатның капкасына һич тә тынгы юк, әле киерелеп ачыла,
әле ябыла тора; солдат булып калыпланырга дип, илнең кайсыдыр тарафына
тәгаенләп бер өер чыгып китүгә, икенче өер ургылып килеп керә.
Безнең авиаторлар командасы әле һаман тупланып бетә алмый. Бүген-иртәгә генә
кузгалу булмаячагын белешкәч, мин, тынычланып, тагын шәһәргә чыгып китәргә
булдым. Капка ягына таба кузгалуым булды, арттан исемемне әйтеп кычкырдылар.
Тавышы авылдашым Ирекнекенә охшаган, кем кычкыра икән дип борылсам, ул
чынлап та Ирек булып чыкты. Җиденче сыйныфтан «төшеп» калганнан соң, ул
Бөгелмәдә ниндидер һөнәр мәктәбендә укый, сирәк күрешә идек. Мондый чит, соры
кавем арасында авылдашыңны күрү туганыңны күрүгә тиң икән.
Менә бит ничек: югары оч егете белән түбән оч егете гомер буе якын дус
булган кебек кул кысышты. Аны чик саклау гаскәренә билгеләгәннәр икән.
Бүген медкомиссия үтүгә, иртәгә алып китәселәр ди. Рэкс та комиссия үткән,
аны, төрлечә сынап карап, бик ошатканнар. Рэксның кем икәнен белмичә,
аптыраулы карап торуымны сизенеп, ул аңлатуны кирәк тапты. Бөгелмәдә
үз йорты белән яшәгән фатир хуҗасы Иреккә көчек бүләк иткән булган.
Шуны ул төрле командаларны үтәргә өйрәтеп, гаярь итеп үстергән. Үз эте
белән хәрби хезмәткә алынучылар без – бишәү, ди. Рэкс белән икебезгә бергә
ике генә ел хезмәт итәргә, дигәндәге горурлыгын күрсәң, күз карашы рәхәт
томанланып китте, ирен читләрендә энә күзе чаклы гына күбек елтырап куйды.
Мин исә армия камытын аңа караганда тагын бер ел артык киясемне аңлап,
көнләшүемне кесәдәге йодрыкка йомарладым.
Ирек үзе көнчел-әремле карашын беркайчан да яшерә алмый иде. Менә
хәзер... калын, юеш ирененнән шуып төшкән сүзе аңымны томалады: «Яратам,
яратам, дип йөргән булдың... Син киткәнне генә көткән Фәнияң! Икенче көнне
үк... озата башлады үзен...» дип ул, җиденче класстан тибелеп чыгып, каядыр
укыган сыман йөргән бер егетнең исемен атады. Бу мокытның исемен ишетү
гарьлегеннән күз алларым караңгыланып китте. Акылыма ялкын капты.
Мин үз-үземне белештермичә капкага таба ыргылдым. Дөньям кысылып
килде. Яшәүнең бер мәгънәсе калмады. Иреннәрне канатырлык итеп тешләп
пышылдыйм: нишләдең син, нишләдең?! Үз күзләрем белән күреп, тиз
арада бу хәлне ачыклый алмасам, мәңге үкенечтә каласы хата ясалыр кебек.
Нинди ачыклау, ди. Хыянәтне аклау юк. Икесен дә буып ташларга! Кайтырга,
кайтырга, кичекмәстән кайтып төшәргә кирәк!
Биек йортлар. Шаулы урам. Мин беркемне белмим, күрмим. Дөньям сүнде...
Кешеләр ташкынын ерып барам. Болар бар да – өнсез төш, ялган мираж,
сурәтле төтен. Күз алдымда бары – Ул! Ул! Ул гына! Нишләдең син, нишләдең?!
Әле кайчан гына Бөгелмә перронында эре-эре күз яшьләре белән озатып калган
ЯР, синме ул? Төнге пышылдауларың – диңгез кабырчыгында сакланып калган
дулкын пышылдавы кебек, мәңге хәтердә каласы иде бит. Харап иттеңме икәү
генә белгән төннәр серен... Ай – безнең мәхәббәт калканы иде, көнчелектән
өстен сүзсез шаһитыбыз иде. Моннан соң ничек карарсың Ай йөзенә?
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
18
Урамнан шулай, үзалдыма сөйләнеп барам икән, кемдер җиңемнән тартып
туктаткач, айнып киттем, ак шәл бәйләгән татар әбисе, борчулы күз текәп,
җиңемнән сыйпый-сыйпый:
– Төсең киткән, улым, бер-бер хәл булмагандыр бит? – диде. Аның шулай
әнкә җылылыгы белән йомшак дәшүеннән күңелем түгелеп китте:
– Миңа бик тиз кайтырга кирәк, әби, Бөгелмәгә кадәр, – дидем. Бу
мизгелдә ул миңа хәтта Шайтан канатына утыртып җибәрерлек әфсенгә ия
бер коткаручым булып тоелды.
– Тиз кирәк булгач, аэропланга утырырга кирәк, улым. Әйдә, күрсәтәм,
әнә теге тукталышта троллейбуска утырасың да, ун тукталыштан – аэропорт.
Ни хикмәт, ак әбинең һәр сүзе мине үз ихтыярына буйсындыра бара. Үз
гомеремдә самолётка бер дә утырып карамагач, андый канатлы җәнлек барлыгы
бөтенләй башка килмәгән. Өч йөз чакрым араны йөгереп кайтасы идеңмени,
авыл гыйбады, үзең авиациядә хезмәт итәчәк никрут булып йөрисең!
Тукталышта, хушлашыр алдыннан, ак әби миңа болай диде:
– Ярсынган кебек күренәсең, улым. Ашыгычлык белән, вөҗданыңны җуеп,
гөнаһ кыла күрмә.
– Нәрсә соң ул «вөҗдан», әби?
– Вөҗдан – тумыштан һәркемгә бирелә торган күңел кояшы. Яшәү рәвешенә
карап, берәүләрнең ул отыры кечерәя, энә күзе чаклы гына калып, бөтенләй
сүнеп бетә. Берәүләрнең, киресенчә – торган саен олылана, яктыра бара. Аны
изге аятьләр белән сугарып торырга кирәк...
Ак әбинең бу сүзләре зиһенемне читләбрәк узса да, мин аны хәтергә
салып, хушлашырга ашыктым. Җиде тавышка шыгырдап ишеге ябылгач та,
троллейбус бераз вакыт кузгала алмыйча торды. Тәрәзә аша ак әбигә карыйм.
Сүз мәгънәсен аңлап та бетермәдем шикелле. Рәхмәт әйтергә дә оныттым
бугай. Ул бу соры дөньяга вакытлы гына төшкән сәмави зат кебек нурланып
басып тора, иреннәре сизелер-сизелмәс кенә дерелди, эчтән тыенкы гына дога
укыйдыр, мөгаен.
Барам троллейбуста, үз эчемә йомылып. Бөтен ярсуым ярга бәрелгән дулкын
кебек челпәрәмә килде. Очын очка ялгый алмыйча, чарасыз калып, күңелне
баскан хәрабәләр арасыннан бары бер уйны күтәреп алам: тиз арада кайтып
җитә алмасам, гомергә үкенечкә каласы фаҗига булыр кебек.
Үшән троллейбусның алдына чыгып йөгерәсе килә. Бар да гамьсез.
Ничек барып җиткәнбездер инде, ниһаять, мин маңгаена эре хәрефләр белән
«аэропорт» дип язылган бинаның колонналары арасыннан эчкә ыргылам.
Репродуктордан «Бөгелмә...» дигән сүз колакка чалына. Мин аңышмыйча
кассалар рәтенә юл сабам. Зәңгәр пәлтә, кокардалы зәңгәр пилотка кигән
ханым гүя мине генә көткән, касса кырыенда «Бөгелмәгә түгелме?» дип
каршы ала, «Бәхетең бар икән, соңгы урын... Тиз бул, документ, акчаларың!..»
дип ул, бумажнигымны кулымнан тартып алып диярлек, кассир кызга суза.
Ул арада тагын репродуктордан «Казан – Бөгелмә рейсына... Ике урын
бар» дигән белдерү яңгырый. Менә булды да. Янәшәдә әзер билетын учына
кыскан агайның да, минем дә кулдан эләктереп алып, кокардалы ханым безне
җилтерәтеп алып чыгып китә. Очу кырына чыгасы тимер капка шаңлап ачыла.
Йөгерәбез. Самолёт корсагындагы ишек бусагасыннан атлауга, аяк астыннан
диярлек трапны тартып алалар. Эчкә узып урынга җайлашуга, моторы кабынды
ахрысы, самолётның бөтен гәүдәсенә вак кына калтырау тарала башлады.
Беренче тапкыр җирдән аерылу кебек хәтәр мизгелне дә кичерә алмадым.
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
19
Тагын ишелеп киләсе ярсу хис өермәсеннән тетрәнмәсен дипме, гүя тәнемнән
җанны аердылар. Изрәп, йокы чоңгылына убылганымны сизми дә калдым...
Юк, бу гадәти йокы ваемсызлыгы түгел иде шул. Аңым сүнеп өлгергәнче үк,
мине бүтән яссылыкка күчерелгән хәлләр, бер-берсенә бәйләнмәгән, берсен-
берсе бүлеп агылган саташулы төш манзаралары күмеп китте.
...Янәшәмнән генә кара елан шуышып бара. Юк, шуышмый, нәкъ минем
күз турыннан йөзеп бара. Шәмәхә төстәге күзе асылташ сыман җем-җем килә.
Шом салып, үтәли чәнчеп карый. Минем аңыма агулы уклар җибәрә, имеш.
Мин чарасыз калам. Күпмедер вакыт бер-беребезгә карашып торабыз. Аннары
ул... бер мизгелгә күзен йома. Шул мәлдә мин, кинәт ыргылып, койрыгыннан
эләктереп алам. Ул зәһәр ысылдый, бәргәләнә, ыңгырашкан сыман аваз чыгара,
имеш. Бераздан карасам, елан үзе юк, кулымда кабыгы гына торып калган.
Мин сөенәм икән. Минем дә, ниһаять, тирә-юньдә иң шәп чыбыркым булачак.
Җидедән үрелгән, һәр буыны җиз сугылган чуклы, сабына кара елан кабыгы
киертелгән... Әй, күрегез, дип кычкырам: кемдә шундый елан саплы чыбыркы
бар?! Мин үзем бөтереләм, чыбыркыны баш очында әйләндерәм, менә хәзер
кулымны кыеклатып селтәүгә галәмәт куәтле шартлау яңгыраячак!.. Шул
мәлдә кемдер кулымнан тотып ала... Фәния! Ул минем карашымнан куркып
тынсыз кала. Минем күзләргә кара елан агуы кереп оялаган, имеш, шул чатнап
яна. Мин Фәниягә ераккарак китәргә кушам, озын чыбыркы белән якыннан
сыдырып булмый, имеш. Ул бер карусыз тыңлый, сары комга яланаяклары
белән бата-бата чигенә, күзләрендә яшь. Үзе һаман бер үк сүзне кабатлый:
«Их, син!.. Их, син!.. Их, син!»
Бер мизгелгә уянган сыман булам. Авыртулы кысылган йодрыкларымны
язып, иллюминаторга карыйм: якты, ак болыт кәрваннары иксез-чиксез
ераклыкка китеп таралган. Моңа карап сокланырга минем дәхелем юк, имеш.
Йокы чоңгылы тагын мине үзенә суырып ала.
...Икебез ике ярда басып торабыз. Ак мамык сыман ап-ак карлы текә ярлар.
Уртада, бик тирәндә караеп аккан елга. Юк, аяк астында җир түгел, без биектә,
яр-яр болытлар өстендә басып торабыз икән. Ә уртада упкынлы елга түгел,
бик түбәндә, тымызыкланып Җир йөзе шәйләнә икән. Без шушы ике болыт
арасындагы упкынга сикерергә тиешбез. Икебезгә бер парашют. Берочтан
сикереп, кулга кул тотышкач, парашют ачылырга тиеш. Мин Фәниягә кул
изим, ул – миңа. Сикерәбез! Куллар – кулда. Кочаклашабыз. Күңелләрдә Күк
шатлыгы тибә. Күбек-күбек болыт кантарлары арасыннан очабыз. Болытлар
сүрүен ерып чыгуга аста, бик тирәндә җир өсте күренде. Менә хәзер, менә хәзер
парашют ачылачак. Шунда мине коточкыч уй урап ала: парашютны онытып
калдырганмын ич! Ничек моны Фәниягә сиздермәскә? Ә ул сизгән икән бит,
пәри зат! Берни булмагандай кинаяле елмая. Көчле җил чәчләрен туздырып
битемә сибә. Куллар – кулда. Очабыз. Чәчләрен аралап, күзгә сынап карый:
– Әллә куркасыңмы? – дип шаркылдап көлә. – Их, син... Әле кайчан гына
әйткән идең бит: бу безнең иң бәхетле мизгелебез, мәхәббәтнең иң биек
ноктасында чакта бергә үлик, кулга-кул тотынышып, бергә үлик! – дигән идең.
– Ул чакта син карыштың бит. Мин моңа әзер түгел, – дидең.
– Бәхеттән үлгәннәр дисеннәр! Менә ул мизгел килде! Тик... Син – син түгел
инде... Сизеп торам: куркасың бит, куркасың, үләсең килми!
– Соңга калдык шул... Бу – безнең ихтыярдан тыш, – дип нидер әйтергә
тырышып акланырга телим, Фәния кулын кисәк тартып ала. Җил аның
гәүдәсен бөтереп алып, әллә кай ераклыкка җилпеде. Аерым-аерым очабыз. Ә
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
20
тораташ калган җир котылгысыз тизлек белән якыная. Инде бәреләм дигәндә,
гасабилы саташудан уянып, иллюминаторга төбәләм. Самолёт тәгәрмәчләре
бетонга бәрелеп алды да гөжелдәп тәгәри башлады. Якында гына Бөгелмә
аэропортының утлы язуы шәйләнеп калды. Кеше ышанмаслык әкият бу! Бер
секунд элек кенә утырган идем, икенче секундта килеп тә җиткәнбез, бер
хәвефсез, саташу шаукымын санамаганда...
Тискәре ният белән кайткангамы, бөтен нәрсә уңай килеп тора. Азнакай
автобусы расписаниедән соңга калып булса да безнең самолёт төшкәнне көтеп
торган. Тагын ике-өч кеше өстәлгәч, шофёрның күңеле булды. Кузгалдык.
Таныш кешеләр була күрмәсен дип, мин, яканы күтәреп, бүрекне батырыбрак
кидем. Минем кайтканны беркем күрергә, беркем белергә тиеш түгел. Әти-
әнигә ишетелсә... дигән курку хәрби кысалардан хәтәррәк тоела шикелле.
Монда инде кыш үз көченә кереп бара икән. Төн куера. Юаш кына җәяүле
буран шәйләнә. Яратам – зур тизлек белән барганда, асфальт өстеннән
аркылыга кар төтеннәренең ак елан кебек бөгелә-бөгелә шуышуын. Әмма
миндә хозурлану кайгысымыни?! Тагын эчтә ачу-ярсу кайный башлады. Әле
– читлек тимерен чәйнәп өзеп, иреккә, үч алырга ташланган бүре мин, әле –
яфрак кыштырдаганга да сискәнә торган куян мин.
Автобустан төшеп калгач, авылга кадәрге ике чакрым араны нәрсәдәндер
үкенечле соңга калырмын кебек гел йөгереп уза идем. Бүген инде бигрәк тә...
Клуб тавыннан төшүгә, тыкрык почмагында Фәнияләр өе. Сүрән генә утлары
күренә. Утлары сүрән икән, димәк, Фәния өйдә түгел. Коймага елышып, юка
кар өстендә таптанып торам. Җан кайный. Йөрәк тибешем койма такталарына
бәрә шикелле. Клуб янында кайнашкан кешеләр күренә. Сәгать җидедә кино
башланырга тиеш. Әле өч минут бар. Менә, өч елга киткән егет, бөтен кешедән
яшеренеп, өч минутны үткәрә алмыйча торасыңмы? Кайнарланып кайтып
төштең дә чарасыз калдыңмы?..
Клуб ишегеннән ялгызы гына чыгып болай таба килә башлаган таныш
силуэтны күргәч, мин әле ышанып җитмәдем, күземә генә күренәдер, дип
уйладым. Улмы? Ул! Фәния бозлавык карга сак кына басып килә. Әлбәттә,
ул һәр адымы белән миңа таба якыная барганын башына да китермидер.
Нигә ялгызы гына... дигән уемны, менә хәзер клуб ишегеннән... теге... исеме
күңелемнән тыелган егет килеп чыгар да, аны куып җитеп, кочып алыр, дигән
көнчел-шөбһәле уй күмеп китә. Тәнне вак кына калтыратып салкын үрмәли.
Килә. Якыная. Чаттан борылды. Янәшәдә! Мин яшеренеп торган җиремнән
кубарылып, аның шарфыннан бөтереп, кысып алам.
– Нишләп үзең генә! Кая озатучың!
Тавышым карлыгып, ысылдап чыга. Фәния күзләрен зур ачып катып калды.
Кулымны бушатуга, карга сыгылып төште дә ютәлли башлады. Бер дә тавыш
күтәрми, нинди хәлләрдә дә сабыр кала белгән, гадәттән тыш тыныч холкы
белән кайчакларда ачуны да китерә торган кызый бу мәлдә дә минем ярсу
учакка боз сибә түгелме! Мин аны күтәреп алып коймага сөядем.
– Буып үтерәсең бит... – диде ул, еш-еш сулу алып. – Нинди гаебем өчен?
Мин аның төнге, кара күзләренең гипнозына эләккәнче дип, бөтен уйлаган,
ишеткәнемнән кайнарланып, ярсыган сүз хәнҗәрен тыя алмадым. Йөрәгенә
кададым. Күңеленә кададым. Хәтеребезгә кададым... Аптырагач: «Ник
дәшмисең, гаебеңне аклый алмыйсыңмы?!» – дип, иңеннән кысып тотып,
селкетә башладым. Кинәт ул, җансыз калган шикелле, күкрәгемә капланды.
Йөзен учыма алып күтәрәм – күзләрендә калтыраулы яшь пәрдәсе, берни
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
21
күрми, берни тоймый шикелле, сукыр кеше сыман капшанып, салкын учын
битемә куйды да:
– Их, син... – диде. Бу аның көтелмәгән, тетрәнүле хәлгә калганда саркып
чыга торган рәнҗүле бәгырь авазы иде. – Мин сине өч ел буе көтәргә әзер
идем бит. Их, син!..
Кинәт миңа оят булып китте. Әмма мин-минлегем алай тиз генә бирешәсе
килми иде әле. «Үзең бит!» дигәнемне сизми дә калдым. Аннары... юашланган
сүз хәнҗәрен ачуым суына башлаган хәрабәләр арасына томырдым.
– Кем котыртты сине, Ирекме? Сизми идеңмени, аның һәрчак күз карашы
ачуташлы иде бит. Кемнәр парлы – шулардан үлеп көнләшә иде. Син киткәч,
җанымны кая куярга белмәгәнгә генә клубка чыктым мин. Ирек үзе бит ике
кичтә дә яныма килеп сырпаланды, озатырга теләп нинди генә юха сүзләр
сайрамады. Чирканам мин синнән, дигәч, тузынып китүен күрсәң... Бүген мин
китапханәгә дип кенә чыккан идем...
Ирекнең аскы калын, юеш ирененнән тәгәрәп төшкән сүзләрнең мәкерен
мин ничекләр сизмәдем икән. Югыйсә, күңелгә кагылышлы сүзнең, җебен-
җепкә таркатып карап, уемны бер чияләндереп, бер төенен чишеп, шигемнән
тәмам арынгач кына, инана торган идем. Анда – җаның кысылган мохиттә
акылың да үтмәсләнәдер шул... Бигрәк кинәт ыргытты шул сөңгесен. Минем
тумыштан ук иярә килгән беркатлы аңым саклану калканын куярга өлгерә
алмый калды... Биек диварлар эчендә, сак астында яшәүгә күнеп барган акылым
үтмәсләнә барадыр шул.
Фәния каршында акланыйммы, кичерүен сорыйммы, дуамал холкымны
салып таптыйммы? Бөтен ачу касмагы чыгып беткәнче бер кычкырыйммы?
Кирәкми, диде күкләр. Ишелеп кар яварга тотынды. Күңел юшкыннарын
күмәрлек юмартлык бу – кар тәңкәләре бер-берсенә бәрелешеп зеңгелдәрләр дә,
тирә-юнь сихри моңга коеныр шикелле. Без гүя дөньядан аерылып, әкияти сүрү
эчендә калдык. Мондый сүрү эченнән кулга-кул тотынышып барырга да барырга.
– Җүләр син, – дип, Фәния кулымны авырттырып кыса. – Качып кайттыңмы,
дезертир? Утыртып куйсалар үзеңне.
– Мин чын солдат түгел әлегә, ант бирмәгән.
– Барыбер, военнообязанный саналасың.
Мин әле бу хакта утырып уйламаган идем. Күңелгә астыртын суык йөгерде.
Дезертир... Ир-егет өчен иң хәвефле, иң бәхетсез кушамат. Ходай язмасын.
Фронтка китүче эшелоннан төшеп калмаган. Үз мәхәббәтемне даулап кайттым.
Тылда – сагынып көтүче ярың булмаса, нинди солдат инде син – канатсыз кош,
гаярьлеген җуйган бүре. Мин бит киләчәгемне яклап, берничә генә сәгатькә
үткәнемә кайттым. Кабул ит, рәсемең артына «Без мәңге бергә» дип язган
Яринә! Барсына да син гаепле. Синең барлыгың – язмышым таянычы...
Вакыт бара. Кул аркасына кунган алты таҗлы кар чәчәкләрен суырып
кабып кына сусынны баса алмыйсың. Фәния өйләренә кереп, кытай
термосында чәй, өчпочмаклар төреп алып чыкты. Ишегалды түрендәге мунча
ишеген шыгырдатмаска тырышып кына ачып кердек. Кипкән каен яфрагы,
мәтрүшкәләр исе саркып торган алгы бүлмәсе артык салкын да, артык җылы
да түгел. Көтелмәгән кунак өчен таман гына. Куыклы лампа теле яктысын
җәймичә, йомылып, сүрән генә көйри. Термос капкачы – икебезгә бер тустаган.
Чәй кайнарлыгы тәнгә йөгерә.
Авыл йоклый. Кар туктаган. Менә без түбән очта. Аяк астында яшь карның
сусыл шыгырдавы. Төн икенче яртысына авышкан. Аяз күк йөзендә шыгрым
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
22
йолдызлар. Безнең өй каршында басып торабыз. Дөресрәге – әз генә арырак
китеп тукталабыз. Тәрәзәләргә туп-турыдан карасам, әни уяныр да тәрәзәгә
килер шикелле. Аның шундый мәҗүси сизгерлеге бар. Менә хәзер, ишекне
ачтырып керсәм... Сискәнеп уянырлар да... «Өч елга дип китеп, өч көннән
качып кайттыңмы әллә, бизбашка!» дип кычкырмасмы әти, «Яраксызга
чыгардылармы әллә?» дип пошаманга калмасмы әни?.. Юк, ярамый, туган
йортка миңа керергә ярамый. Аларны хафага саласым килми. Әти-әни,
саубуллашып, язмышымны өч елга төйнәп куйдылар бит инде, вакыты җитмичә
кабат чиштерү – кадерсезлек булыр иде. Чарасызлыктан күзгә яшь төелә.
Фәниянең кулын учка кысам. Китик моннан, кузгалыйк. Минем монда дәхелем
юк. Чакырма, Йорт иясе! Хушыгыз, тәрәзәләр! Сау бул, капка, тоткаңа тотына
алмадым, кичер мине, ачып керә алмыйм, шыгырдавыңны сагынырмын...
Авыл – гадел йокыда. Бөтен буема басып, бер кычкырып уятыйммы әллә?!
Ярамый. Мәктәптән үк гел «я р а м ы й»лар чикләвендә үскән кеше мин. Бу
халәтемдә бигрәк тә... Такташ әйтмешли: «Мин дезертир бугай, командир...»
Хокуксыз булсам да, барыбер рәхәт. Күктән, кызыгып, йолдыз атыла. Җирдә
без – янәшә. Алда ни көтә? Артта – тыелган бәхет карына чигелгән эзләр...
Фәниягә сөйләп барам. Үсмер чакта шундый фәлсәфәгә бирелеп ала идек:
әгәр, бер сәгатьтән дөнья бетәчәк, дисәләр, син нәрсә эшләр идең, дигән сорау
куела һәм шуңа һәр малай җавап бирергә тиеш. Кайсы: әтигә барып әйтер идем,
ди, кайсы: кибет басар идем, ди, кайсы: әни янына йөгереп кайтыр идем, ди.
Боларның, димәк, борын асты кипмәгән әле, чаты ачылмаган. Башны артка
ташлап, их, сусыллар сез, дип, болардан рәхәт чигеп, мыскыллы көләргә генә
кала. Ә без, өч дус – Зөфәр, Фаварис, мин – күз кысышып, үзебез генә белгән
серне уртага салабыз. Әгәр, бер сәгатьтән дөнья бетә, дисәләр, әлбәттә инде,
без әниләр янына түгел, ә күз атып йөргән кызларыбыз янына томырылачакбыз.
Андый чакта дөнья бетү дә куркытмый, чөнки син – яраткан кызың куенында...
Фәния мине туктатып, күземә сынап караган була:
– Кем иде соң ул дөнья бетүен бергә каршылаучы?
– Ул бүген дә минем каршыда тора. Бүген дә таң беленгәндә дөнья бетәчәк...
Ул куркынган кебек кочагыма тартыла. Сүздән сүз өзелә, күзгә күз ялгана,
иренгә ирен кушыла.
Беркадәр вакыттан соң мин, берән-сәрән утлары кабынып, уяна башлаган
авылыма тау өстеннән соңгы тапкыр борылып карыйм.
Фәния җылый, кайнар яше битемне пешерә. Асфальтка кадәр озата чыгып,
тукталышта озатып каласы килә, мин карышам, икебезне бергә күрсәләр –
таныячаклар бит. Безнең бу – кылыч йөзендә кавышу – моңлы бер төш кенә
булып калсын.
– Әгәр каршы килмәсәң... Мин сиңа көн дә хат язып торырмын. Өч елга
меңнән артык хат! Ышанасыңмы?!
Бу сорауда никадәр мәгънә, якынлык хисе, мин аны йөрәккә генә сыйдыра
алмыйм.
– Ыша-нааам!!!
Тау өстеннән авылга карап бар көчемә кычкырам. Фәния минем авызны каплый.
– Җүләр, бөтен авылны уятасың бит!
– Хәзер кыйнап калдырам, аерылыша алмыйбыз ату.
Үпкәләгән атлы булып, ул кырт борыла да нык-нык адымнар белән китә
башлый. Учыма кар йомарлап ыргытам, аркасына тия. Борылып, ул яңадан
миңа таба йөгерә. Кочаклашып, карга егылабыз.
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
23
Межага җиткәнче исәнгерәдек шулай: ул борылып китәргә дип талпына,
мин куып җитәм, мин борылып китәргә дип талпынам, ул куып җитә.
Әмма хушлашуны җиңеләйтү дәвасы юк, аны хушлашып кына җиңеп була...
Азнакайдан аэропортка йөрүче РАФ автобусы иртәнге алтыда кузгала,
Балтач тукталышына ун-унбиш минуттан килеп җитә. Бәхеткә, Бөгелмә
ягына баручылар күренми, посёлокка эшкә барырга чыкканнар барысы да
тукталышның каршы ягында. Бәхеткә, төн караңгылыгын таң җиңә алмый
әле. Автобуска утырыр алдыннан бер борылып карыйм, олы юлга чыгып
килүче карамчыклар бар да күземә а н ы ң силуэты булып күренә... Ачык ишек
яңагына тотынып, бер мәлгә икеләнеп торам: әллә калыргамы? Җүләр уемны
шофёрның тупас тавышы кагып төшерә:
– Нәрсә терәлеп каттың!
Автобус Бөгелмә аэропортына җилдереп кенә китереп куйды.
Көлемсерәми генә көн башланды. Ноябрь күге – тотрыксыз. Болытлар
тартылган, вак кына кар сибәли. Төнге аязлык авылым турындагы йолдызлар
белән хушлашу өчен вакытлыча гына иңдерелгән илаһи бүләк булгандыр. Бар
да әйбәт, дисәм... бу тормыш гел уйламаган катлаулылыкларын чыгара да куя.
Кассир кыз минем хәрби билетны актарып карады да башын чайкый-чайкый
каядыр кереп китте. Бераздан калын кашлы, кылыч борынлы кешене ияртеп
килде. Калын каш, минем документны селки-селки, тавышын күтәрде:
– Син бит, энекәш, беркая да учётка басмагансың! Нинди частьтән?
Йөрәгем жу итеп китте. Нинди учёт, кемгә, кайчан, нигә? Мин бу турыда
бөтенләй хәбәрдар түгел идем. Андый чакта минем башта фикерләр әллә ничә
тармакка бүленә башлый, кайсының койрыгыннан эләктерергә икәнен секунд
эчендә хәл итәргә кирәк. Ул арада Калын каш хәтәр сүз ычкындырды:
– Мужыт син армияне ташлап качкансыңдыр, ә!
Мин кесәмнән кичәге самолёт билетын чыгардым, каушавымны сиздермәскә
тырышып:
– Нинди качу ди, мин бит Владивостокка билет сорамыйм. Менә, кичә кич
Казаннан кайттым, бүген иртән Казанга китәм. Ашыгыч рәвештә, бик мөһим
документ алып килергә җибәрделәр мине.
– Нинди документ?
– Анысы – хәрби сер... – дидем. Кайсы чакта шулай уйламыйча әйтелгән
җилбәзәк сүзнең ышандыручан тәэсире көчле була.
Калын каш яңа күз белән сынап карап торды да, эшне зурга җибәрсәң,
мәшәкать чыга инде, әйдә, миннән булсын яхшылык дип уйладымы, түрәлек
вазифасының кырыслыгы иртүк уянып җитмәгән идеме, минем кызарып,
юаш кына басып торуымны кызгандымы: «Владивостокка билет сорамыйм,
диюең логично...» – дип, документымны кассир кызга сузды: «Бир, иртәнге
рейска!» – дип, кулын селкеп китеп барды.
Кичә Казан аэропортыннан ничек җиңел үтелгән... Ашыктырдылар шул...
Самолёт кузгалыр алдыннан гына... Димәк, кемгәдер файда булган. Бәлки әле...
кесәдәге акчамны бөртекләп санап йөри белмәгәнемне чырайдан сизенеп, үзләренә
дә бераз чигереп калганнардыр. Шулай уйлана-уйлана, бүгенге шатлыгымны
сиздермәскә тырышып, кире чакырып алмагайлары дип, самолётка утырту
башланганчы энә өстеннән йөрдем. Фәнияне янәшәмдә итеп тоеп, рәнҗемәдеңме
миңа, рәнҗи күрмә берүк, югыйсә минем юлым уңмас, дип ялварам.
Язмыш, кисәтеп, бармак янады – бу юлы да: «Тимә, яшәсен!» – диде.
Бүген инде мин ИЛ-12 самолётына утыру белән саташулы йокы базына
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
24
төшеп китмәдем. Аулагөйләрдә дәртне почмакландырып, күпме төннәрне таңга
ялгап чыныккан баш-гәүдәм – йокы сорамый, җиңел талгынлыкта тирбәлә.
Түгәрәк тәрәзәдән йотылып карыйм. Болытларның җиргә караган ягы соры
иде, ә биектә, кояшка караган ягы керсез яктылыкка манчылган. Офыккача
җәелгән шушы бөдрә, актан-ак дала өстеннән йөгерергә дә йөгерергә иде.
Уйланып барам. Дөньяда йолдызнамә дигән фән барлыгын, туган көнеңә-аеңа
карап, кайсы йолдызлык астында тууыңны белеп, шуннан холык-фигылеңне
ачыклап була икәнне ишеткәнем дә юк. Мең еллар буена күзәтү, тәҗрибә туплап
эшләнгән бу хикмәти фалда әйтелгәннәр тач туры килә икәнгә мин шактый
еллар үткәч кенә инандым. Мин Үлчәү йолдызлыгы астында туып, әллә нинди
күркәм сыйфатларга ирешәчәк икәнмен. Әмма үлчәүлеләрнең иң төп сыйфаты
– катмарлы тормыш хәлләрендә үлчәү тәлинкәләрен гадел яссылыкта, тигез
тотарга тырышу икән. Менә монысына мин юка башым белән дә, үз сизгерлегем
белән төшенгәнмен. Адәми затларның акылын чагып, баш очыннан мәңге
үлмәс бер яманлык йөри: ул – мәкерле, үрчемле, астыртын гайбәт. Әгәр күктә
аллалар күп булса, алар арасында да гайбәт таралыр иде. Чыпчык борыны
кебек кенә нахак сүздән дә илләр белән илләр чәкәләшкән, ирләр белән ирләр
дуэльгә чыккан, күпме язмышлар челпәрәмә килгән. Нахак сүздән күңел рәнҗи,
яшәүнең кызыгы бетә. Эчтән рәнҗеп йөрү – көчсезлек. Шуңа күрә мин хәлнең
асылына, төбенә төшеп ачыкламыйча тынычлана алмыйм. Тәкәбберлегеңне
җиңеп, үзара аңлашып, кул бирешкәч инде, бөтен гөнаһларыңнан арынасың,
рәхәт булып китә... Кичә Казан урамында күргән ак әби әйткән күңел кояшың
болыттан арынып яктыра, яңадан туган кебек буласың. Шулай итеп, миңа төрле
низагларны җайлап, йомшартып, килештереп, гомер бизмәненең ике тәлинкәсен
дә бер җиңеллектә яисә бер авырлыкта тоту насыйп ителгән. Чөнки туганда ук
кальбемә Үлчәү йолдызлыгыннан шундый хасиятле нур иңдерелгән...
Болытлардан өстә, Раббыга якынайган киңлектә, аның барлыгын уема да
кертмичә, үз-үземә акланаммы әллә... Башсызлыкмы, сансызлыкмы – актыктан
ни буласын абайламыйча, кыдрачланып, кайчакта дуамал адымга бару – бу
минем дөньяда барлыгымны исбатлаучы дәлилем. «Мин яшим! Мин бар!»
дигән, ауганда да аумый торган текәлегем. Юашлыгымны тез чүктереп, кай
мәлләрдә бер калкынып алу – эчке халәтемнең яктысы да, күләгәсе дә булып
һәрчак мине котыртып тора. Холкым туфрагыннан шытып чыккан нәзберек
үзирегем кыягын кырыкмасаң иде, кырыс язмыш урагы...
Нәкъ төш вакытында мин Казанның үзәгенә, кергәндә капкасы юмарт
ачыла торган тимер читлегемә кайтып төштем. Монда әле кыш кинәнә алмый.
Асфальт юллар, тротуарлар юеш. Шәһәр шавыннан куркып, кар ясканып яварга
кыймый, күрәсең.
Кайчан китәсебезне белешергә дип, канцеляриягә сугылуым булды,
эләктереп алып, чәчне кыркытырга җибәрделәр. Менә җәза сәгате миңа да
сукты. Чәч алу урыны шушында гына, бушка, имеш. Бушкасын бушкадыр да
бит... Чәч белән бергә унсигез яшьлекнең җилкуар җиле дә киселә...
Чәчне алдырганнан соң, бүрегем такыр башны танымыйча, ятсынып калды
бугай, каты чәч камылы өстенә уңай гына кереп утырмады, үзеннән-үзе бушап,
төшеп калырга җыенган кебек. Үз-үземә вәгазь укып барам: күнегергә кирәк,
мәхлугым! Синең хәзер башың да, йөрәгең дә, акылың да үзеңнеке түгел.
Кушканны карусыз үтәргә әзерлән. Синең өчен погонлы һәрбер карачкы –
әмир. Аның акыл таләп ителмәгән һәр сүзе – әмер!
Әмма җан карыша. Килешергә теләми. Шәһәргә чыгарга дип капкага килгән
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
25
идем, дежур солдат, сынаулы караш ташлады да, бүрегемне күтәреп карап,
такыр башка чәпәде. Вәкарьле кул ишарәсе белән генә кире борылырга икәнен
белдерде. Аңлашылды. Чәч – хокук таҗы икән шул монда. Киемең алтын
җептән тукылган булса да, башың такыр булгач, иреккә чыга алмыйсың. Йөрмә
әллә кем булып, кереп чум әнә ишегалдында уйдык-уйдык булып чәчелгән
төркемнәр арасына.
Тымызык көнгә, тымызык кәефкә үч итеп, күңелне Фәниянең ягымлы
тавышы юатып ала: «Телисеңме, мин сиңа көн дә хат язып торырмын, өч ел
буена меңнән артык хат була». Аның зур күзләре минем ышануыма шундый
ышаныч белән карый... Юк, хәзергә мин бу кадерле мизгелне күңелемнән
куам, бу шыксыз дөньяга төшереп керләндерәсем килми. Миңа бу тупаслыкта
ялгызым гына талкынырга, өметсез бәргәләнергә, интегергә кирәк – гомернең
якты аланнарына пакьләнеп кайту өчен...
Әнә, мәйдан уртасында унлап егет түгәрәкләнеп басканнар да буш консерв
банкасы тибеп уйныйлар. Болар яныннан исем китмичә генә үтеп китмәкче идем
дә, нигәдер, тукталып калдым. Тукталу гынамы, бирелеп китеп, хәтта онытылып
күзәтә башладым. Калай банкага тибеп карарга кызыкканнар күзгә күренеп ишәя
башлады. Китте – этеш-төртеш, сызгыру, кычкырыш, сүгенү – гүя ниндидер
кыргый җәнлекне уртага алып шулай типкәли-типкәли азаплыйлар. Калҗаеп,
яньчелеп беткән калай банка типкән саен тилерә бара; асфальт өстеннән тәгәрәп,
әүмәкләнеп, сыдырылып очкан вакытта әллә нинди гасаби авазлар чыгара. Әле
чиный, әле сыктый, әле инәлеп ялвара, әле кисәтеп яный шикелле. Калын стеналар
арасында, амфитеатрдагы кебек, икегә-өчкә тапкырланып яңгыраган бу мәхшәрле
авазлар, чайпалып, бөтен шәһәр өстенә тараладыр шикелле.
Ә тибүчеләр, акылын аягына төшереп, отыры кыза гына бара. Түгәрәккә
кергән һәркем, янәшәдәгесен этә-төртә, ямьшек калай кисәгенә тибеп калырга
адарына. Минем кебек әлеге тамашага читтән карап, әсәренеп калганнар да
шактый. Бу котырган авазлар көчәя-көчәя, чияләнеп, аң-зиһенгә бәрә, тешкә
тия, җанны кыршый. Мәгънәсез уенны болай чарасыз карап тору да рухыңны
кимсетәдер шикелле. Тизрәк туктатасы, бу мәхшәргә чик куясы килә... Күпмегә
сузылгандыр, ахырда берәү табылды бит, тәвәккәл адымнар белән килеп,
түгәрәкне аерып керде дә ажгырып тибелгән калай банканы футболистларча
җитез-осталык белән өстенә басып туктатты, алагаем көч белән таптарга,
рәхимсез изәргә кереште, ахырда, тәмам коймакка әйләндереп, җиргә сеңдереп
куйды. Мондый кыланмышына сүгенеп, хәтәр ачуы чыккан өер аның үзен дә
консерв банкасы кебек яньчеп, дыңкып ташлар иде, әмма бу алаңгыр гәүдәле
егет иләмсез калын җилкәле, көче ташып торган гер йодрыклы иде шул. Саллы
табанлы ботинкалары да кырык бишле размерга тартадыр, мөгаен. Мондый
туң гәүдәгә нинди көч белән килеп бәрелсәң, физика закончалыгы буенча,
маңгаең ярылып, шундый ук көч белән кире чәчрәп китәчәксең...
Шулай итеп, төркем таралды. Калай банканың зәһәр чинавы тынды, ә
күңелне әллә нинди ямансу бушлык биләп алды. Бөтен барлыгым – уй-
тойгыларым, упкынга убылгандай тынып калды. Моңа кадәр яшәлгән унсигез
елым тәмле бер төш булып, чынбарлыгын раслый алмаслык ераклыкка күчте. Ә
алда – тома билгесезлек. Мин, «яшәү» дигән гомер аргамагыннан ыргытылып
калган бер йомычка халәтендә, менә шушы соры диварлы, шыксыз дөнья
уртасында чарасыз басып торам. Тымызык көн. Ятим күңел. Уйсыз уйлар...
Бая гына калай банканың тибелеп сөрән салуы үзенә бер юаныч булган лабаса,
аның әче сызлануын юксынып күңел сулкылдый.
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
26
Муса Җәлилнең тоткынлыкта язган шигыреннән шундый юллар искә төшә:
Чәнечкеле тимер чыбык белән
Уратылган безнең йортыбыз.
Көне буе шунда казынабыз,
Әйтерсең лә тирес корты без.
Әмма минем күңелем базына яшерелгән тәкәббер горурлык хисе гел уяу
тора; сыгылырга ирек бирми, түз, бар да вакытлыча, болар сизелми дә үтәр, ди.
Кайчакларда, җиңелеп җиңәргә өйрән, ди. Әлбәттә, мин ул чакта әле яшьлектә
кичергән авыр мизгелләрнең дә, олыгайгач, кадерле хатирәгә әйләнәчәген белмим.
Күп нәрсәне белмәү бәхете – яшьлекнең җилгә аркаланган байрагы түгелмени!
(Мин бу юлларны кырык сигез елдан соң, Урта диңгез буенда (Төрекләр
кушканча: Ак диңгез) «Титаник» һотелендә язып утырам. Бу бик затлы
һотельдә бер гадәт бар: кичке унда, мәйданчыктагы ачык сәхнәдә зур
концерт башланганчыга кадәр, иртәнге уннан башлап төрле музыка
уйнаталар. Фирүзә төсендәге суы җем-җем килеп торган бассейн
кырыендагы ачык кафеда «Наполеон» коньягын тел өстенә сеңдереп,
капучино йоткалап, көчле динамиклардан яңгыраган көйләрне тыңлап
утыру үзе бер хозурлык. Менә шунда яңгыраган бер музыка сәерлеге белән
җәлеп итте мине. Башта өнәп бетермәдем. Колакны сискәндерде, әмма
ошатып кабул итә алмадым. Эзлекле көй итеп истә калдырырлык моңы да
юк сыман. Авазлар какафониясе: ниләрдер ышкыла, чылтырый, сыдырыла,
бәрелә-сугыла, тәгәри – әллә нинди хәрәкәт бара. Теләмичә генә тыңлый
торгач, тора-бара ияләшә башладым бит. Хәтта бу музыканың сурәтен
күз алдына китерәм. Имеш, бик борынгы дәвер икән бу. Иксез-чиксез дала
буйлап тезелешеп кәрван бара. Дөяләрнең авызлык тимерләре чылтырый,
камчылар сызгыра, тәгәрмәчләр шыгырдый, каядыр быргы кычкырталар,
кубызда уйныйлар, йөрәкләр кага – кәрван яши, кәрван алга бара. Кинәт
бер урында музыка кырт өзелә. Бер мизгелгә бар да тынып кала. Минем
гөманлавымча, иң алда барган бөркәвечле арбаның алагаем зур тәгәрмәче
чокырга төшеп, бөтен кәрванны бүәп туктатты. Тиз арада ярымшәрә
коллар йөгереп килеп, тәгәрмәчтән күтәреп, арбаны тигез җиргә куялар.
Кәрван дәррәү кузгала, тагын да көчәеп баягы тавышлар чылбыры
зеңгелди, сызгыра, шыгырдый, чылтырый башлый.
Мин бу музыканы көнгә әллә ничә тыңлыйм. Тыңлаган саен әнә шул
бер сулышка тукталган мизгелен түземсезләнеп көтәм. Менә ул – кинәт
туктый да, дөнья бер мәлгә шомлы тын кала, аннары, кинәт, тагын җан
керә, таныш авазлар үз куелыгында тантана итә башлый. Бу көйнең
шул туктап калган һәм кабаттан башланган мәлендә йөрәк кысылып,
әллә нинди моңсулык чәнчеп ала. Үзәкне сызып, күзгә яшь күтәрелә. Нигә
шулай? Нидән болай? Кайда, кайчан ишеткән идем соң мин бу көйнең
аерым, телем-телем авазларын? Әллә соң бу җирдә бакый заманда бер
яшәп алганмынмы, япан дала буйлап кәрван куганмынмы?
Юк, асылы бик гади. Моны миңа музыка үзе төшендереп бирде. Шушы
көй тәэсире аша мин кайчандыр хәрби комиссариат ишегалдында бер
төркем егет-җиләннең түгәрәккә оешып, калай банка тибеп уйнаганнарын
искә төшергәнмен. Бер үк охшаш авазлар кайтавазы. Бу минем үзем генә
аңлаган ямансу халәт. Музыка туктап алганда, йөрәкнең убылып куюы
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
27
да аңлашыла... Теге чакта калай банка тибеп уйнау мәле... ул бит калын
диварлар чолганышында, табигый яшәвеңнән аерылып, туктап калуыңны
онытасы килеп, җан тарыгудан котыласы килү мизгеле булган...
Ә ул музыканы мин кайсы илдә, кем язганын да, исемен дә белмим.
Еллар үткәч тә, тагын бер генә тыңларга иде дип, гел эзлим, сагынам,
юксынам. Кайбер чакта берәр чит ил музыкасы эченнән таныш аһәң
тибрәнеше сирпелеп киткән кебек була, колакны шомрайтам, әмма
юк, бу – башка... теге сәер музыканы, сәерлеге белән истә калган, истә
калуы белән күңелне сагышлы юата алган музыканы, кире кайтып, бүтән
беркайчан да ишетмәм инде мин.)
Иреккә омтылу үҗәтлегем куәтләнә генә бара. Ишектән кусалар – тәрәзәдән,
тәрәзәдән кусалар, морҗадан чыгам, дигән шикелле булды бу. Мине берни дә
туктата алмады. Казармада кунмаячакмын дигәнемә барыбер тугры калдым.
Шуны белдем: капкадан чыкмыйча да чыгып була икән бит шәһәргә. Свердлов
урамы ягында военкомат биналары белән хәйран биек фабрика корпусы аерым
стена белән тоташкан. Буе биш-алты метрдан артмас, биеклеге төгәл дүрт метр,
моны инде карышлап үлчәгәннәр.
Ишегалды ягыннан әнә шул стенага менеп, урам якка сикерү гаҗәеп тәртипкә
салынган. Эңгер төшкәч килеп чиратка басасың. Монда син берьялгызың
берни дә кыра алмыйсың. Бер-береңне якыннан белү, танышлык та мөһим
түгел. Кырык мирдән җыелган никрут туганлыгы бердәм гаделлеккә корылган.
Этешү-төртешү дә, тупаслык та юк. Тәртип мондый: әйтик мин, чиратым
җиткәч, аякларын аерыбрык, күкрәге белән стенага терәлеп баскан егет иңенә
менеп басарга тиеш.Арттан этеп, миңа ярдәм итәләр. Стена сыртына миннән
алдан күтәрелгән егет кулымнан тартып өскә менгерешә дә үзе урам якка
сикерә. Мин аның урынын биләп, сузылган кулыннан тартып, нәүбәттәге егетне
менгерешергә әзерләнәм. Әзерләнәм, дию дөрес булмас, һәр хәрәкәтең исәпле,
җитезлек, өлгерлек кирәк. Киңәш бирүчеләрнең сүзе дә бик урынлы әйтелә. Каты
сикереп, аягыңны имгәтмәс өчен, алдың белән борылып, стенаны «кочаклап»,
гәүдә авырлыгын аяк-кулларың белән тыйдырып төшәргә тиешсең. Синнән алда
төшкән егет, стена төбендә кулын сузып, гәүдәңнең төшү тизлеген «сүндерергә»
әзер тора. Җиргә басуга, син аның урынын аласың, ул инде ирекле, эре генә
атлап, шәһәр куелыгына кереп күмелә. Менә шушы гадел тәртипкә буйсынган
конвейер берөзлексез эшләп тора. Ә чираттагы соңгы кеше ничек чыга, дияр
дөнья күрмәгән берәрсе. Бик гади: соңгылар чыга алмый. Моңа алар алдан
ук әзер; якташынамы, дустынамы эчкерсез ярдәм итәргә дип килә, яхшылык
кылуыннан канәгать булып озатып кала. Гомумән, мондый катлаулы юл белән
чыгарга адарынганнар бихисап була алмый. Үҗәтләр, теләклеләр генә.
(Дүрт-биш елдан соң, студент булып Казанда яшәгәндә, мин бу стенаны
күрсәтергә дип дусларны алып килдем. «Китчәле, мондый биектән сикереп
буламы?! – дип ышанмыйча торалар. Игътибарлап карасам... чынлап та
биегәйгән бит бу! Стенаны тагын метр ярымга үстергәннәр, ялгавы да ачык
сизелеп тора. Кайчандыр безнең дәвер шуып төшеп шомарткан эзләр дә
беткән, буявы да икенче төстә... Нигә биегәйткәннәр? Мин моның сәбәбен
соңыннан белдем: никрутларга каршы эшләп түгел, киресенчә, аларның
иминлеген кайгыртып биегәйткәннәр икән. Бездән соң ике елдан солдатка
алынган егет аңлатып бирде. Заман үзгәргән. Һәрвакыттагыча – кире якка.
Шундый гадәт гамәлгә кергән: стенадан сикереп төшүеңне махсус көтеп торган
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
28
Казан малайлары ияк астына пычак терәп, кесәңдәге бөтен акчаңны күз ачып
йомганчы чистартып алалар икән. Тора-бара стена янында ике яктан өер-өер
килеп сугышу, чәкәләшүләр дә булып алган. Менә алмаслык итеп, менә ни
өчен биегәйткәннәр икән низаг чыганагын.)
Шулай итеп, җиде көн, җиде төн кичердем Казан каласында. Соңгы икесендә
шәһәргә чыгуның бүтән алымын сайладым. Бу юлның да үз Колумблары, үз
белгечләре бар икән. Комиссариатның капкасы Курчак театры бинасына килеп
терәлә. Узган гасырда ук төзелгән бу борынгы бинаның арткы дивары безнең
ишегалды ягына карый. Өске катка менә торган таш баскычы бар. Менә шуннан
күтәреләсең дә мәңгелеккә бикләнгән запас ишек яныннан үтәсең, аннары,
артыңнан этеп, көч өстәүчеләр ярдәмендә, дивар почмагыннан тырмаша торгач,
түбәгә чыгасың. Төп бина түбәсенең читенә килеп, икенче – түбәнрәгенә
сикерәсең, аннары өченче түбәгә, аннары гына – җиргә.
Бу юл миңа ошады. Тик ике тапкыр гына чыгып калдым. Ниһаять, иреккә
сикерешнең соңы җитте. Командабыз тупланган. Безне алырга берничә офицер
һәм сержантлар килгән. Каян килгәннәр – анысын белмибез. Взводларга да
бүлеп куйдылар. Төнге сәгать унда Казан урамнары буйлап безне, сафка тезеп,
тимер юл вокзалына алып киттеләр.
Курсант
Поезд тәгәрмәчләре бер көйгә тыкылдап чакрымнарны уятып бара.
Юнәлеш – Урал-Себер ягы икәнне чамалыйбыз. Кайсы төбәктә, нинди шәһәрдә
тукталачакбыз – беркем белми. Командирлар да ләм-мим. Бу сер, каты төен
булып, гел башка сугып бара.
Төн дә бетте, көн дә үтте. Карлы нарат урманнарын ерып поезд һаман алга
үрмәли.
Барып җиткәнче тәки серне ача алмадык. Икенче төн кергәч, поезд
Бахаревка дигән станцага килеп туктады. Әйберләрегезне үзегез белән алып
төшәргә, дигән команда яңгырады. Дәррәү купты барсы – тынды юл ритмына
көйләнгән гитара чыңы, аккордеон тавышы, җырлар, төрле телдә гамьле-
гамьсез сөйләшүләр. Тиз генә җыенып, җылы, плацкарт вагоннарны калдырып,
салкынга сикердек. Пермь шәһәренең чите икән бу. Бер якта урман шәйләнә.
Карлы кырдан җәяүле сукмак ясап барабыз. Алда – аэродром утлары җемелди,
бер җепкә тезелгән самолёт карамчыклары күренә.
Ниһаять, килеп җиттек шикелле. Алдыбызда – тимер койма, сыкылы
агачлар, биек-биек биналар яктырып күренә. Бер кырыйда зур хәрефләр белән
ШМАС дип язылган стелла тора. Нәрсәне аңлата, Ходай белсен. Сакчылар
торган будкалы тимер капканы киереп ачып, безне эчкә кертеп җибәрәләр.
Тагын сафны барлап, кары пөхтә итеп көрәлгән аллеялар буйлап кузгалабыз.
– Левое плечо вперёд! – дигән команда яңгырауга, капылт, алдагы рәт сулга
борыла башлады.
– Отставить! – дип командир туктатты да, ачуланмыйча гына, елмая төшеп,
аңлатып бирде. Сул җилкәне алга этәргәч, гәүдә уңга борыла икәнне без
уйлаганмыни. Алга таба хәрби күнекмәләрне чын-чынлап өйрәнү дәресләрендә
дә бу сәер командага мин ияләшә алмыйча интектем. «Левое плечо...» дигәндә
– сулга, «Правое...» дигәндә, гәүдәң уңга борылырга тора инде. Тора-бара мин,
команда яңгырауга, уң җилкәнеме, сулынмы – күңелемнән алга этеп карап,
кайсы якка борылырга кирәген секунд эчендә ачыклый алырга өйрәндем.
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
29
Шулай борыла-сырыла йөри торгач, безне өч-дүрт катлы мәһабәт бер
бинаның икенче катына кертеп тутырдылар.
Көтәбез. Мунча керәчәгебез инде сер түгел иде. Бер яктан киемнәреңне
ташлап керәсең, юынгач, икенче яктан хәрби киемнәр киеп чыгасың, дигән
халыкта таралган сүз чынлап та дөрес икән. Тик бер аерма булды: киемнәрен
посылка итеп өенә салырга теләгәннәргә чама тартып тегелгән ак бәз капчыклар
өләштеләр. Мин бик пөхтәләп төреп, пәлтә-костюм-чалбар-бүрегемне тыктым,
ботинкалар гына сыймый калды. Шунда ук адресымны шәмәхә каләм белән
язып, боларны махсус җыеп торучыга тапшырдым. (Посылка килгәнлеге
хакында атна-ун көннән өйдән хат алдым. «Пәлтә кесәңнән тиеннәренә
кадәр бар акчаңны табып алдык. Онытып җибәргәнсеңдер инде, акчасыз
нишләрсең, салыйкмы?» дигән хатка: «Кирәкми! Мин хәзер тулаем хөкүмәт
карамагында», дип язып җибәрдем. Әлбәттә, мин кирәк-яракка дип беразын
калдырган идем.)
Шунысы кызык: киенеп чыккач, шаккатып бер-беребезгә карашабыз.
Солдат киеме бу кадәр дә иләмсез булыр икән. Гимнастёрка итәгенең коточкыч
киң икәнен әйтмим дә инде, галифе чалбарның кесә турларыннан тартсаң
– шаккаткыч! Ачуың килмәгәе – як-якка берәр метрга җәелә. Бу галәмәтне
ничекләр генә киеп йөрермен икән. Төптән уйласаң – йөгергәндә, утырганда,
шуышканда, бөгелгәндә солдатка уңай булсын дип тегелгән инде болар. Әмма
ыспайлыкны яраткан яшьлек бар бит әле. Күрәләтә карачкы булырга ничек
ризалашсын ул.
Мунчага кергәнче берничә татар егете белән танышкан идем, чыккач, таный
гына алмыйм бит үзләрен, хәрби кием кигәч, бөтен кешенең йөз-кыяфәте,
рәвеше үзгәрде дә куйды.
Шулай итеп, билен каеш белән бугач, иплелек кысаларына керә башлаган
егет-җиләнне бер батальон итеп тупладылар. Тезелеп киткән зур тәрәзәле,
ачык сары диварлы өч катлы бинага өч рота урнашты. Икенче катта – мин
хезмәт итәсе икенче рота. Эчтә – гадәттән тыш чисталык. Якты. Җылы.
Озын коридор. Киң аркалардан керешле кубриклар – икәү. Беренче, икенче
һәм өченче, дүртенче взводларга бүленгән рота тулысы белән сыя икән ике
кубрикка.Тезелеп киткән зур тәрәзәләр каршында бер катлы, стена буйларында
исә караватлар ике катлы. Паркет идәннәр ялтырап тора, таеп егылырлык.
Коридор яклап, стена эченә кертеп куелган йозаклы, авыш ишекле шкафлар
тора, болар корал саклана торган пирамидалар икән.
Баштагы көннәрдә бер секундка да тынгылык бирмәделәр, иркенләп хат язу
һич мөмкин түгел. «Выходи строиться!» дигән команда секунд саен колакны
ярып керә. Якыннарыма саран сүзле хатларда адресны гына хәбәр итә алдым.
Ротабыз командиры – майор Антонов. Казанда туып-үскән. Чибәр кеше.
Елмайганда бит очлары чокырая. Кырыс күренергә тырыша. Әмма аңа
кырыслык килешми. Кай ягы беләндер ул актёр Золотухинга охшаган.
Взводлар буйга карабрак сайланган. Беренче взводта метр да сиксәннәр
дә бар. Мин – өченче взводта. Һәр взводта биш-алты татар. Дүртенче взводта
күбесе – чувашлар. Взвод командирыбыз – Гаевский, хохол егете. Чибәр.
Күкрәген киереп, гел көзге алдындагы кебек, үз-үзенә сокланып йөри. Холкы
ярыйсы. Офыкта хатын-кыз күренсә, кукраеп, бу дөньяда фәкать мин генә бар,
дигән кыяфәткә керә. Пермь кызлары аның бу һавалы кыюлыгын бәялиләр дә
шикелле. Хлеборезкада эшләүче чибәр ханым янында ул ашханәгә кергән саен
тоткарлана. Кечкенә тәрәзәсенә кош оясына башын тыккан шикелле кереп бетеп
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
30
сөйләшә, шуңа күрә безгә бирелгән ашау минутлары азга гына булса да сузыла.
Әмма барыбер иркенләп ашауга күнеккән гадәтне үзгәртергә туры килде.
Без хезмәт итәргә тиешле часть гадәти генә булып чыкмады. Элек ул
– Ленин комсомолы исемендәге ПВАТУ (Пермьское военно-авиационно-
техническое училище) дип аталган. Никита Хрущёв хакимлеге чорында,
армиядә кыскартулар башлангач, 1960 елда исеме һәм җисеме ШМАС (Школа
младших авиаспециалистов) дип үзгәртелгән. Без менә шушында бер ел буена
укырга тиешбез. Бер ел буена колак төбендә «Товарищ курсант» дигән сүз
яңгырап торачак.
Башка төр гаскәрләрдә нинди тәртип булгандыр, анысын белмим, ә безнең
авиациядә өч елга алынган солдат язмышы рәсми булмаган өч дәрәҗәгә бүленә
икән: беренче елда син – «салага»; икенче елга чыккач – «молодой»; өченче елда
инде – «старик», ягъни «дембель» булып, иң югары баскычка менәсең. Уставка
карусыз буйсынудан тыш, солдат көнкүрешенә тамыр җибәргән шушы рәсми
булмаган өч дәрәҗә казармада яшәү рәвешен, үзара мөнәсәбәтләрне билгели.
Без, бер үк вакытта армия хезмәтенә алынган бер батальон курсант – барыбыз
да тигез хокукта идек шул. Шулай булгач, «салага» дигән мыскыллы кушаматны
сизми-белми үтеп китеп, бер елдан соң инде, укуны тәмамлап, илнең төрле
частьларына таратылып, яңа урынга «молодой» булып барып керәчәкбез икән.
***
Оешмаган, тарау холыклы яшь-җилкенчәкне җыйнак солдат итеп әвәләү
җиңел бирелмидер шул. Җилкәне киереп, гәүдәне төз тоту, җәһәт кенә сафка
басу, өч рәт булып тезелгәч, янәшәдәгеңне тоеп, бераякка атлап бара белү өчен
никадәр күнегү кирәк. Көн саен, сәгать саен үткәрелгән строевая подготовка
дигән дәресләрдә: «Шагоом – марш! Носок вытягивать! Чётче шаг! Выше! Выше
ногу!» дигән командалар астында тиргә батып бетәбез. Честь биргәндә, кулны
терсәктән бөгеп, кул очыңны каш биеклегенә китерүнең дә үз хикмәте, ыспайлык
сере бар. Болар бар да тыштан караганда гына җиңел күренә, асылда исә йөзләрчә
тапкыр кабатлап кына ирешелә торган күнекмәләр. Бу – Цезарьлар, Атилла,
Чыңгыз ханнар дәвереннән бирле чарлана килеп, һәр ил армиясе үз милли
бизәк-төсмерләренә баетып, үзенчә бер камиллеккә ирешкән хәрби сәнгать.
Моны өйрәнү миңа ошап та куйды шикелле. (Менә хәзер, илле елдан соң
да мин строевой шаг дигән хикмәтне чыкылдатып күрсәтә алам.)
Безнең ротаның һәр дүрт взводында да илнең төрле тарафыннан җыелган
алты-җиде татар егете бар иде. Чебоксар тирәсендә туып-үскән Юныс исемле
егет аеруча истә калган. Рәвеше белән ул гел түгәрәкләрдән генә тора. Башы,
чырае түм-түгәрәк. Калын иренле авызы, күзләре түгәрәк. Калын кашлары
дугаланып тора. Гәүдәсе дә түгәрәккә охшаган: төшенке җилкәле, гимнастёрка
итәген каешы астына җыеп китерә алмаганлыктан, кабарынкы артлы булып
күренә. Үзе ул бик юаш, елмаеп кына йөри. Менә шул Юнысыбыз хәрбиләрчә
атлап йөрергә өйрәнә алмыйча изаланды бит. Командир: «Курсант Исанбаев,
выйти из строя, строевым шагом, ко мне!» диюгә, сафтан чыга да мәзәк кенә
атлап бара башлый, менә хәзер, командирга метр ярым кала, тукталып, ул честь
бирергә тиеш. Әмма Юныс адымын чамалап бетерә алмый, честь бирергә
ничегрәк бөклим икән дип, кулы белән мавыгып, аягын онытып җибәрә дә
түше белән командирга килеп бәрелә. Көлешәбез. Командир үзе дә: «Ну
Исанбаев!» – дип, елмаюын тыярга тырышып, башын чайкый.
Иртәләрен савылып йоклап яткан чагында «Подъём!» дигән рәхимсез
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
31
команда яңгырагач, их, тагын бер генә минут йокларга, дигән өметсез-татлы
уй йокы сүрүен умырып төшерә, караваттан ыргытылып, урындыктагы
киемнәреңә ташланасың. Чолгавычны урап торсаң, җүләр буласың, итек
кунычын ике куллап тартканда, ул аяк белән бергә үзеннән-үзе уралып
кереп китә. Коридорга чыгып, сафка басканда, гимнастёрка сәдәфләрең генә
эләктерелеп бетмәгән була. Йөрәк кага. Аң әле уянмаган. Сержант сәгатенә
карап секундларны саный. Тагын шул Юныс гимнастёркасын кияргә онытып,
баскан килеш йоклап тора инде. «Отставить! Отбой!» дигән команда яңгырый.
Одеал эченә кереп чумабыз. Сержантның камчылы тавышына буйсынып, тагын
торып, караваттан ыргытылабыз. Тагын ятабыз. Берәр белмәгән зат читтән
карап торса, йокылык белән уяулык арасында чәбәләнеп, болар нинди уен
уйныйлар икән, дип аптырар иде. Шулай берничә тапкыр кабатлана торгач
– без җәһәтрәк кыймылдыйбызмы, секундлар акрыная төшәме – сержант
Гаевский, өнәмичә генә канәгатьлек белдереп, ниһаять, безнең тәннән чыгып
бетмәгән йокыны җилгәрүдән туктый. Соңыннан инде, бар да синең аркада,
дип Юныска ябырылалар. Ә ул, гадәтенчә, түгәрәк елмаеп тик тора. Сүгеп
кенә төзәтеп буламыни табигать баласын...
Казармада корт күче кебек оешып яши башлагач, мин русча сөйләшә
белмәвемә төшенеп, сусыз балык кебек бөтенләй чарасыз калдым. Бөтен
җирем сәламәт югыйсә, ә тел – гарип. Унсигез яшемә кадәр төенләнә килгән
эчке горурлыгым мондый мескен хәлгә калуым белән һич тә килешергә
теләми. Ничек җиңәргә бу чытырманлы рус телен? Күңел базында чыгу юлын
таба алмыйча, тома караңгылыкта бәргәләнәм. Мәктәп дәреслегеннән кереп
калган аерым-аерым сүзләрне әзме-күпме беләм дә шикелле, әмма кирәкле
сүзне фикер җебенә тезеп, килешләргә төрләндереп җәһәт кенә әйтеп бирә
алу – акыл белән аңлатып бирә алмый торган хикмәт икән ләбаса. Аннары...
тере рус кешесе белән гадәти тормыш-көнкүреш хәлләре турында, күзгә-күз
карап, беркайчан да сөйләшеп торганым булмаган ла минем.
«Застегнуть» яки «растегнуть» дигән сүзләрнең мәгънәсен аера алмыйча
каушап калуым хәтердә; бу ике сүз шулкадәр охшаш булып тоела иде, кайсында
нишләргә белмичә аптырап тора идем.
Менә бер төркем солдат русча гәпләшеп тора. Спорт турында барган әңгәмә
аңлашыла да кебек, минем дә бу әңгәмәгә кушыласым килә; төкерегемне
йотып, белгән рус сүзләрен эчемнән генә туплап, бер җепкә тезә башлыйм,
белмәгәнен татарчадан алып, тәрҗемә итмәк булам; алхимик сыман кушып-
алып, укмаштыра торгач, әйтәсе җөмләмне сипләп бетерәм дигәндә... спорт
темасы үтеп китә, сүз сөреше, кызыктыргыч тәмләнеп, кызлар турындагы
истәлекләргә күчә. Мин тагын «телемне канатып» җөмлә төзергә керешәм.
Таралып яткан сүзләрне җыеп, уйлаганымны әйтеп бирергә тагын соңга
калам. Шулай итеп, эчтән әллә ниләр әйтергә адарынып та, тыштан берни
әйтә алмыйча, бүкән булып тик басып торам. Уең, фикерең булган килеш
телсез кал да – ничек инде кимсенмисең ди. Ана сөте белән тәнеңә, җаныңа
сихәтле сеңдерелгән Туган телеңнең монда кирәге бетте, кыерсытылып, ул,
ятим калган җан иясе сыман, күңел почмагына кысрыкланды...
Күр инде әнә, итек кунычы тезенә җитеп тукталган, кыска аяклы, тупыйк
гәүдәле, шул гәүдәгә ялгыш утыртылган шикелле олы башлы Двуреченскийның
кыланмышын кара: рус милләтеннән булган өчен генә масаюлы йөри, кыяфәте
адәм гыйбрәте югыйсә. Ике борын тишеге мәгарә авызы кебек киереп ачылган,
ияге гер таккан шикелле авыраеп төшкән, сөйләшкәндә ике казык теше ирен
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
32
арасыннан калкып чыгып шом салып куя. Шушы бетәмәтнең үз-үзен тотышы
сәерсендерә. Әнә ул, фарсы миниатюраларында сурәтләнгән кебек гаҗәеп
чибәр, чем-кара чәчле Арча егете Җәүдәткә вәкарь белән, мыскыллы елмаеп
карап торган була. Мондый да камил чибәрлек каршында яшәвеңнән оялырга
кирәк, югыйсә... Җәүдәт исә, рус теле чытырманлыгына кереп уралган да, «тезен
сыдырып», абына-сөртенә, чыгу юлын эзли. Уй-фикерен йөгертеп кенә әйтә
алмыйча ык-мык азаплана. Бит очлары янып, маңгае тирләп чыккан. Фикереңне
шома гына әйтә алмыйсың икән – рус каршында син томана саналасың. Әнә
шулай уйлап торган Двуреченский тантана итә, чөнки ул – телне безгә караганда
әйбәт белүе ягыннан бер башка өстен. Нишлисең бит, бу ике егетнең акыл-зиһен
тустаганын үз милләте бизмәненә куеп үлчәсәң... кызыклы гына чишелеш
килеп чыгар иде дә бит... Әйе, еллар йомгагыннан микъдарлап үрелгән туган
тел хәзинәсен читкә тибәрергә мәҗбүр булып, яңгырашы, рухы белән бөтенләй
ят тел ызанына чыгу – тетрәнүләр аша бирелә икән шул.
Ә Двуреченский кебекләр, нигә бөтен дөнья русча гына сөйләшми икән,
дип аптырый, каяндыр килеп, татарча сөйләшеп тору тыйнаксызлыгына барган
солдат аның өчен – кыргыйлык үрнәге. Рядовой курсант булса да, сиңа караганда
ул үзен бер башка өстен саный. Чөнки ул – империя тоткан милләтнең улы.
Чувашлар русчаны ару гына сукалыйлар. Бу милләткә үҗәтлек, күндәмлек,
карусыз буйсыну хас. Юк кына эшне дә алар шулкадәр җитди карап, бернинди
хыял-фантазиягә бирелмичә, кушканга – хуш итеп башкарып чыгалар.Татар –
киресенчә, елдам-мут. Көч куймыйчарак эшләү өчен әллә нинди хәйләләр үрә.
Чувашка туп-туры барырга дигән әмер булса, юлында маңгае белән баганага
килеп бәрелеп, күзеннән чәчрәп ут күренсә дә, ул уңнан яисә сулдан әйләнеп
үтмәс, черәшеп, багананы аударганнан соң гына турыга узар...
Дүртенче взводта унбишләп чуваш егете бар. (Командирлары – сержант
Хәеров – татарча «белми» торган татар.) Фамилияләре кызык: Пугачёв,
Ульянов, Чапаев, Роговлар... Иван исемен бик яратып кушалар икән.
Баштанаяк «иван»га коенганнар бар: Иванов Иван Ивановичлар – өчәү.
Шундый исем йөрт тә русча белми кара!..
Бервакыт Двуреченский чувашларның үзара үз телләрендә сөйләшүен
чирканган кебек тыңлап торды да:
– Что это у вас бесконечное «ч-ч-ч»? Балякаете на своём, противно слушать!
– диде. Минем янәшәдәрәк ишетеп торуымны искәреп: – Татарский куда
бы ни шло... – дип куйган булды. Мин ул чакта түгәрәк йөзле, шактый таза
иңсәле булып күренә идем. Фикерсезлеген йодрыгына күчерә күрмәсен бу, дип
Двуреченский сагая калды бугай. Керендереп әйтергә иде хәзер, тел юк шул,
тел юклык сулышны буа, рухны үтмәсләндерә. Тел генәме, милли аң-зиһен
дә бирелмәгән. Эчтән зәгыйфь тоемлау, үз-үзеңне бөтенләй салып таптатмау
ихтыяры гына шәйләнә. Аннары армия тормышында милләтара низаг чыгу –
иң хәтәр нәрсә. Мондый очракта хәтта үзен славян кавеменнән дип йөрткән
руска да, украин-белоруска да ташлама ясалмый. Устав каршында барың
да тигез хокукта. Армиянең бөтенлеген, бердәмлеген кайгырту өчен катгый
таләпләр куелган. Без олы учакта бергә кайныйбыз. Ә инде милли төсмердәге
вак кына чәкәләшүләр – шул учактан чәчрәп сүнәсе очкын бөртекләре генә...
Шулай да, милләткә кагылышлы фикерләр күбрәк руслардан чыга, алар синең
рус түгеллегеңне һәрдаим искәртеп торалар һәм бу искәртүдә күрәлмау түгел,
күбрәк – экзотик аермалыкны ялкау акылның аңлыйсы да, таныйсы да килмәү
мин-минлеге ята ахрысы.
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
2. «К. У.» №12 33
***
Билең генә түгел, күңелең дә каеш белән кысып буылган. Ялгыз калып
моңаерга һич ирек бирмиләр. Унтугыз елга сибелгән гомер сәхифәләре ышанып
булмаслык ераклыкка чигенде дә куйды. Шаккатып уйлыйм: язмышның
кисәк кенә тамырдан үзгәрүе в а к ы т дигәнне куркытамы әллә... минем бит
туган яктан киткәнемә күп тә үтмәде югыйсә, ә арада – аргы яры томанга
уралган упкын... Бер йомарлам хәтер генә яшьлек кырларында җәяүле буранга
кушылып, сукбай булып йөри, ә миңа якын килергә ятсына бугай...
***
Күк йөзен парчалап, якты кар яуган көн иде.
Ниһаять, читлек эчендәге җан канаты куанычлы сулкылдап куйды.
Менә ул – карлы киңлекләр аша мине эзләп килгән беренче хат! Бер өем хат
арасыннан сикереп чыкты да учыма кереп оялады. Конверт тышында унынчы
класс укучысы Фәниянең самими хәрефләр тезеп язу рәвеше күзне иркәли,
мин аны мең төрле язу көшеленнән дә танып алыр идем. Менә хәзер, аулаграк
тәрәзә буена барам да... Кагылма миңа, сугылма миңа, болгавыр солдат кавеме,
учымдагы бәллүр күбәләкне төшереп ваттыра күрмә!
Хатны ачмыйча, татлы көттерү газабын кичерүне озакка сузарга түземлегем
җитми. Кара инде, бизәкләп эшләнгән махсус кәгазьгә язган бит. «Исәнме,
бәгырем минем!» дип башлаган. Юк ла, арттырам. Бәгырем урынына исемемне
куйган. Алай ук назлылана белми ул. Ялгызак исемем үзе генә суыграк тоелыр
иде: «...ем минем», дип, исемгә ягымлы койрык өстәгән бит.Хат гади генә.
Йолдыз уйдыклары эзләп күккә дә менмәгән, хыял дәрьясына китеп адашмаган
да... «Бөгелмә аэропортына озата бармаганыма үкенәм.Үкенсәм, берәр нәрсә
буласын көт тә тор. Кичә, мичкә ягарга утын алып кергәндә, бармагыма шырпы
кадалган. Шешеп чыкты. Сулкылдап авырта. Йөрәк сулкылдавы бармакка
күчте бугай...
...Кичер мине, ачуланма, икебез генә белгән серне әнигә чишәргә туры
килде. Иртән, карда калган эзләребезне күргән дә, әти уянганчы дип,
ишегалдын көрәп куйган. Аннары миннән сорау алырга тотынды: «Кем?
Ничек? Нишләдең син?» Шуннан соң барысын да сөйләп бирергә туры килде.
Шаккатып тора.Башсыз икән, ди синең турыда. Яратып, әлбәттә... Бу хакта
беркемгә дә тишмә, әни, дип «ант» иттерергә теләгән идем дә... Әни бит ул,
ничек инде әнигә ышанмыйсың ди, шулай бит!
...Фаварис дустыңны да иң соңыннан алдылар – бөтен яшьтәшләрең
дә армиядә хәзер. Бу көннәрдә мин үзем бер штабка әверелдем. Дусларың
адресыңны сорап, әллә кайлардан миңа хат язалар...
...Иртәгә язарга да сүзләр калсын. Хуш, солдатым! Сагынып, Фәнияң.
6 декабрь,1965 ел.»
Менә щулай. Кулымда – өч ел буена барачак хатлар кәрванының беренче
карлыгачы. Өч елның һәр көненә – бер хат! Моның гамәлгә ашасына ышануы
да кыен. Алда бит әле үтеп чыккысыз гомер тавы. Чалып екмасмы язмыш...
Хат битендәге шундый мәктәби иплелектә тезелгән хәрефләр сәйләне
артында мин генә белгән дөнья яңара: тавышы, күз карашы, чәч исе, кул
җылысы, тыны-йөрәк тибеше һәм... артта калган эзләр... эзләр... эзләр... Бу
хат миңа кадерледән дә кадерлерәк. Кисәтү дә, юату сагында торган эчкерсез
– гади дога да бу минем өчен.
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
34
Тәрәзә каршында онытылып басып торам. Иренеп кенә кар ява. Яр астында
әллә ничә тармаклы тимер юл челтәре. Себер ягына яшел вагоннарын сөйрәп
поезд шуыша. Моңсу. Шулкадәр моңсу. Җан тарыга. Күзгә яшь килә.
Кинәт... Тып-тын күк йөзен алаңгыр карга каргылдавы умырып төшердемени
– сержант Гаевскийның взводны тезелергә чакырган чорсыз тавышы яңгырады:
«Выходи,строиться!»
Рәхмәт аңа. Солдатка уйланып тору – язык.
***
Телләргә «Ант» дигән хикмәтле сүз килеп керде. Бер селтәнүдә сөңгене
кадап куйган кебек, кырыс-кыска, тирән мәгънәле, борынгы сүз. Бу сүзнең
яңгырашы татарларга гына түгел, чувашларга да үз иде бугай. Сер йомгагы
кебек бу сүзне без малай чактан ук ишетеп үстек бит. Халыкның зиһен
сандыгында бу сүз аерым бер шомлы кадергә ия. «Ипи тотып ант итәм...»,
«Антымны бозсам, баскан урынымда җир ярылсын», «...Ике күзем чәчрәп
чыксын!», «...Ризык чырае күрмим!» – тагын әллә ниләр...
Җиденче класста Туйкә мәктәбендә укыганда, сабакташ яшьтәшләр, авылга
кайтышлый тукталып, ант эчкән идек. Кызыл галстукны таякка бәйләп, байрак
итеп кададык. Шуның тирәли тезелештек тә дәфтәр битенә алдан язылган
сүзләрне укый башладык:
«Мин – Ирек (Аксак Гәрәй малае), мин – Абрек (Җомай Вагыйз малае),
мин – Әхсән (Бүре Сабит малае), мин – Фаварис (Керпе Җәңгир малае),
мин – Зөфәр (Таз Зәки малае), мин – Халик (Чыпчык Хәлфи малае), мин –
Марсыйл (Бакый Баян малае) – бердәм ант итәбез.
Без – Балтач малайлары! Кая барсак та, Балтачтан икәнеңне
онытмаска! Безнең ата-бабаларыбыз, җизнә-абыйларыбыз гайрәтле
нәселдән. Йодрык сугышында тирә-юньне дер селкетеп, дан тотканнар.
Шуларга тигезләник! Әгәр дә мәгәр чит авыл малае берәребезгә тырнак
очы белән кагыла икән, бердәм булып, ул мокытның йонын язып ташларга!
Белсеннәр безнең кем икәнне!»
Шуннан соң, Мөкәтә тавына учак ягып, учларыбызны, пешәләндереп,
ялкын өстендә тотып (каян күргәнбездер инде?) алдык, аннары, йодрыкларны
чөеп, күк касыгына терәп кабатладык: Ант итәбез! Ант итәбез! Ант итәбез!
И җүләр чак. Без бит сугыш беткәч, илдә коточкыч ачлык котырган елны
дөньяга килгән яшьтәшләр идек. Нинди могҗиза беләндер инде таза булып
үстек. Өлкәннәр безне чиратлап көрәштереп җәфалыйлар, бер-беребезне җиңә
алмыйча хәлдән таябыз, җиңдермәскә дигән үҗәтлектән кысылган иреннәргә
кан савып бетә иде. Каян көч-дәрман килгән диген. Әз-мәз эләккән ризык
та чын-табигый-бисмиллалы булгандыр шул. Ачы кукы, татар кукысы, тау
юасы, кузгалак, балтырган, кымызлык, шома көпшә, кәҗә сакалы кебек сутлы
үләннәрнең дә, капчыклап җыеп кайта торган киндер орлыгының да, учка
сыймаслык зур башлы мәк орлыгының да, сарана кебек җир асты суганының
да сихәте тигәндер, мөгаен...
Безнең бергәлек сигезенче классны тәмамлагач таркала башлады. Язмыш
җиле һәркайсыбызны үз арбасына тартып алды. Сирәк кенә күрешкәндә,
кайчандыр антлы ялкын өстендә тоткан учларыбыз гына кызышып алган
кебек була иде.
Язмыш диген, бөтенебез дә ябырылып армиягә китеп бардык та, илнең әллә
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
2.* 35
кай тарафларына сибелешеп, Ватанга тугрылык хакында олы Ант бирергә
җыенабыз менә. «Балтачтан икәнеңне, кече антыңны онытма!» дип, чит
җирләргә таралышкан яшьтәшләргә Урал таулары аша кычкырасы килә.(Илле
елдан соң, бу юлларны язып утырганда, һәрберсен күз алдымнан чигерәм
дә... хәтер сыктый, яшьтиләр белән бергә җыелышып, мин онытканны – алар,
алар онытканны – мин искә төшерешеп, хатирәләргә бирелергә иде хәзер...
Юк шул инде... Нигә болай ашыктыгыз соң әле, дөнья мәшәкатьләрен читкә
куеп, бер-беребезне соңлап булса да ярлыкау ызанына кайтып төшәргә иде
дигән бәлигъ акыл кергәч кенә, ни үкенеч, җыела алмыйбыз шул. Нишлисең
бит, безнең уртак хәтер агачының соңгы ботагы фәкать миндә генә калды...
Шунысына шөкер: аларның берсе дә читтә гаип булмады, зиратның балачакта
шом салып шаулаган мәһабәт, карт наратларына алмашка килгән яшь наратлар
күләгәсенә кайтып, төп йортлы булдылар.)
(Ант – антик дәверләрдән килгән хикмәти сүз. Меңнәрчә сүз хасиятенең
яңгырашын, җан тибешен тыңлап, ис-төс-тәмен татып караган язучы
буларак, мин бу сүзнең сәмави борынгылыгын җиде тирем аша да сизәм,
тоям, икеләнмичә ышанам. Чагыштыру мисалында, хайванат дөньясыннан
ташбака, фил кебек җәнлекләрне абайлап кара: күз карашлары,
гәүдә төзелешләре, бирчәйгән тән-җисеме бу җан ияләренең туфани
борынгылыкка ия икәнен раслап тора. Болар – миллион еллыклар белән
исәпләнгән олпат вакыт гарасатыннан талкынып исән калган варислар...
Шуның кебек, сүзләр дөньясында да эчке мәгънәсе җуелмый торган, төш-
үзәге алмаз катылыгына тиң мәңгелек сүзләр була. Төрки-татар галәменең
гаскәри «Ант» сүзе дә, әнә шулай, кыйтгаларны кичеп килгән.
Борынгы бабаларыбыз: сак-скиф, камәр, сармат, һун, хәзәр, болгар,
кыпчак, татарларның гаскәр ташкыны өч-дүрт мең еллар буена, катгый
тәртипкә буйсынып, ант белән беркетелгән тугры көчкә ия булган. Һәм
байрак астында ант бирү, ант кабул итү – Шәрыктән кергән ритуал
тора-бара Ауропа илләренә дә таралган.
Руска бу – присяга бирү, присяга кабул итү рәвешендә, патша Пётр
Беренче дәверендә гамәлгә керә. «Дать присягу, клятву, призывать гласно
и торжественно Бога во свидетельство, съ установленномъ церковью,
обрядами, целуя святой крестъ и Евангелiе, присягать царю на верность
подданства...» диелә патшаның күрсәтмәсендә.
Иске сүзлекләрдән карасаң, присяга сүзенең мәгънәсе болайрак: «Сяг»
– адым, «Сягать» – эләктерү, ирешү дигән мәгънәләрне аңлата. «Стяг»,
ягъни «байрак» дигән сүз дә шуннан килеп чыккан. Гади генә әйткәндә,
присяга – байрак астында сыңар тезеңә таянып ант бирү булган...
Пётр Беренче чорында ант тексты болай башланган: «Я (имярек),
обещаюсь всемогущим Богом верно служить его Величеству Петру
Первому...»
Шунысы гыйбрәтле: әгәр яугир-солдат ислам яки лютеран, яисә
яһүд дине тотучы булса, ант итү ритуалын үз телендә, үз рухание
катнашында башкарган. Ант бирүче мөселман солдат уң кулын ачык
Коръән өстенә куярга, тантаналы сүзен тәмамлаганда исә гарәпчәләп:
«Иншаллаһ», дип түгел, ә татарча: «Аллаһ теләсә» дияргә тиеш була.
1917 елда гаскәриләр Вакытлы хөкүмәт башлыгы Керенскийга ант
бирәләр. Бусында инде «Осеняю себя крестнымъ знамениемъ» дигән
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
36
сүзләр бүтән диндәгеләр өчен үзгәртелә. Мөселманнар өчен текст болай
тәмамлана: «...Заключаю сiю мою клятву словами преславнаго Корана
и нижеподписуюсь».
1939 елгы ант текстын РККАның (Рабоче-Крестьянская Красная
армия) Баш хәрби советы әгъзасы И.В.Сталин үзе раслап кул куйган.)
Безнең заман башка. Кинәт бәрелеп-сугылган очракта гына, үзебез дә
абайламыйча, «Алла» дип, күк Иясен искә төшереп, сызлаган урынны ышкып
куябыз да бик тиз онытабыз... Өлкәннәр әйтмешли, алласыз да, мулласыз да
заманда ант иткәндә әйтеләчәк сүзләрнең дә эчтәлеге бүтәнчә яңгырашта.
Башта без бер ай эчендә «Яшь солдат курсы»н үтеп чыгарга тиешбез. Моңа
хәрби күнекмәләр генә түгел, спорт төрләре дә керә. Үземә-үзем шаккатам.
Бөтен нәрсәне теләп, күңел биреп эшлим. Алдагы тормышымда күбесенең
бөтенләй кирәк булмасын белсәм дә... кеше алдында ким-хур булмыйм, дигән
читенсенү-оялу-мин-минлекме – нидер миңа булдыра алмаганны да булдыра
алырдай көч бирә.
Әйтик, мин, турникта бер мәртәбә дә тартыла алмыйча, Юныс кебек көпшәк
капчык сыман асылынып торсам... көнем көн булмас иде, үз гәүдәңне күтәрә
алмаган килеш, ничек инде кызларга солдат хаты язмак кирәк...
Кайсы милләттән икәнең мөһим түгел – присяга биргәндә яңгыраячак
текст (1960 елның 23 августында СССР Югары Советы Президиумы Указы
раслаган) барыбыз өчен дә уртак рус телендә язылган иде. Шушы бер ай
эчендә без аны яттан өйрәнергә тиеш. Шушы бер ай эчендә ротабыздан ике
курсант төшеп калды. Берсе – кыргыз егете – Тактагулов. Шәһәрдән. Русча
әйбәт белә. Казармада күренеп кенә ала да тагын госпитальгә салалар үзен.
Икенчесе – үзбәк егете – Абдуллаев. Кышлактан. Русча бөтенләй белми һәм
белергә дә теләми. Ни әйтсәләр дә елмаеп, тик үзалдына сөйләнеп тора. Теле
ачылганчы сабый бала бүтән дөньялар телендә нидер бытылдый бит әле –
Абдуллаевның да шулайрак.
Сәламәтлек буенча яраксызга чыгарып, боларның икесен дә туган якларына
– кояшлы Урта Азиягә кайтарып җибәрделәр.
Владимир Бацын дигән егет белән якынаеп киттек. Без бит вертикаль
күршеләр. Бер төптән чыккан караватыбызның өске ярусында ул ята. Ульян
өлкәсеннән. Барыш районы Смольково авылыннан. Клуб мөдире булып
эшләгән. Бик ипле егет. Сары төсне дә уздырган ак керфекле, ак кашлы, ак чәчле
бу егет мине бер дә игътибарыннан калдырмый. «Син татарга охшамагансың,
мин сине русча теттереп сөйләшергә өйрәтәм», ди. Берәр ялгыш җибәрсәм,
читкәрәк алып китә дә кай урында ялгыш җибәргәнемне, рус теленең
нечкәлекләрен аңлатырга керешә. Сүзләрне дөрес әйтәсең син, ди, төрләнештә
хаталар җибәрәсең икән, монысы тәҗрибә белән киләчәк, ди. Присяга текстын
кычкырып укыганымны бик игътибар белән тыңлап, кайда басым, кайда пауза
ясарга кирәклеген аңлатты. Болай булса, көчле тавышым белән руслардан да
шәбрәк укыячакмын мин моны, дип күңелемә беркетеп куйдым.
Тантанага чаклы парад киемемне – китель белән галифе чалбарымны
тарайттырып, рәткә китерәсе бар бит әле. Мин дә төштем «халык сукмагына».
Таш баганалы тимер койманың куаклар баскан бер урыны астан казылып,
такыраеп беткән. Кичке эңгер төштеме – агыла шуннан курсант кавеме.
Топольләр астында – муртайган такта түбәле өй. Анда япон сугышыннан сыңар
аягын өздереп кайткан ветеран яши. Кушаматы бөтен телләргә дә аңлаешлы,
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
37
истә кала торган: Банзай... Гаҗәп оста тегүче. Кулына күз иярә алмый. «Зингер»
машинасында текелдәтеп кенә куя.
Гозерем билгеле бит инде, сорашып та тормыйча ул калын дәфтәрен ачты
да, җирән мыек чылгые астыннан иренен кыймылдатып нидер санаганнан соң:
– Тугыз көннән килерсең! – диде. Минем өметсез кыяфәткә керүемне күреп:
– Нишлим соң, бер минем җилкәдә тулы бер батальон күзгә карап утыра, – диде.
Бу хезмәте өчен такса өч тәңкә икәнен белә идем (чарасыз калганда кыюланып
китә торган гадәтем бар), кесәмнән бишлек чыгарып өстәлгә куйдым:
– Миңа тиз кирәк.
– Бөтенесенә дә тиз кирәк, – дип сөйләнә-сөйләнә, ул калын дәфтәренә
ниндидер билге төртте дә, калын кашын сикертеп: – Иртәгә – шушы вакытка!
– дип, бишлекне өстәл тартмасына шудырып төшерде.
Икенче кичтә, урыны-урыны белән эчтән купшакланган борынгы көзге
каршында парадный киемнән басып торам. Банзай, оста тегүчеләргә хас
булганча, әле аннан, әле моннан тарткалап, сыйпап, гәүдәмне боргалап
карады да, иелеп, кирза итекнең киң кунычына «Их» дип, чирканган кебек
суккалап алды. Җитез генә үрелеп, шкафыннан хром итекләр тартып чыгарды.
Кирәк бит, нәкъ минем аякка исәпләнгән. Гармун кунычлы ялтырап торган
хром итекләр, һава калдырмыйча, балтырга сыланып тора. На «ять» инде,
гәүдә торышы, рәвеш икенче. Җитмәсә, Банзай үзе: «Вот это солдат!» – дип
үсендереп тора. «Ах, ах, ах!» – дип, иелеп, итек күрүгеннән бармакларын
йөгертеп ала. Саласы килми генә бит итекләрне! Бераз гына киелгән булса
да, өр-яңа кебек әле. Күне лә күне. Кулга рәхәт. Исе тәмле. Күпме киноларда
офицерлар кигән шундый затлы хром итекне күреп кызыга идем, хыяллана
идем бит мин. Банзай елмаеп карап тора. Сизә, затлы әйбергә тиз бирешүемне
чамалый, минем өлгереп җитүемне сабыр гына көтә, каһәр. Итекләр аякка
ябышкан, ничекләр кубарып алыйм – салып калдырсам... гомергә үкенечкә
калачак бит.
Сатулашу минем холкыма ят. Егерме биш сум дигәне белән шундук
килештем. Мондагы тугыз айлык солдат акчасы икәнлеге башыма да килми,
мин бит әле кайчан гына бүтән тирәнлектәге акча күлендә йөзгән малай...
Шулай итеп... Юлий Цезарь бабаңчарак әйтмешли: «Күрдем, алдым, киттем».
***
Парад мундиры – куе яшел төстә, утыртма якалы, алтынсу төскә буялган
биш сәдәфле. Билеңне бугач, дүртенче һәм бишенче сәдәфләр арасына йолдыз
сугылган киң каеш аелы кереп утыра. Солдат телендә бу мундир, гадәттә,
китель дип йөртелә. Банзай тарафыннан тарайтылып, гәүдәгә, билгә сыланып
торган шул кителемне хәзер инде камиллекнең соң дәрәҗәсенә җиткерергә
кирәк. Фабричный погоннар да, яка эченә тегәргә ак тасмалар да бирелгән.
Әмма... солдатны эчтән һәрчак котыртып торган яшьлек фантазиясе моның
белән һич тә килешә алмый. Бу шөгыльнең үз осталары, үз «Версачи»лары
бар. Шулар тарата хәрби моданы.
Погон – хәрби киемнең көзгесе. Ниндие бирелгән, шуны тегеп куйсаң,
мокыт буласың. Ул бит тупас, алагаем киң, калын булып, чабата олтырагы
сыман бөгелгәләп, җилкә формасын алачак. Шуның өчен, иң әүвәл погонны
бөтенләй сүтеп ташлап, тукымасын бастырып үтүклисең. Авиациядә еш
кулланыла торган «плексиглас» дигән органик пыяла бар: җиңел эшкәртелә,
киселә, шомартыла – тыңлаучан, гадәти пыяла кебек чәрексез түгел. Менә
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
38
шул юка гына плексигласны солдатлар куйган стандартка туры китереп
кисәсең, үткен почмаклары тукыманы тарттырганда тишмәсен өчен, надфиль
дигән үтә нәзберек игәү белән шомартып аласың. Аннары, бик төгәл үлчәп,
башкаларныкын да кат-кат карап, тәмам ышанганнан соң гына погонның
кирәкле урынына ике тишек тишеп калдырасың да... зәңгәр тукыманы
тарттырып тегәсең. Теге тишекләрнең берсенә – сәдәф, икенчесенә авиатор
билгесе беркетелә. Алтынсу төстә, җәелгән кош канатлары уртасына самолёт
пропельлере куелган бу билге миңа бик тә ошый иде. Әле офицерлар гына
тага торганы... пропельлер уртасында нәни генә йолдыз балкып торганын да
куеп җибәрсәң... Ә нигә куймаска! Рәешкә кия торган киемең рәвешле булсын!
Ә инде погонны җилкәгә туры-төгәл урнаштырып, җебе күренмәслек итеп
ябыштырып тегә белү – үзе бер сәнгать. Моңа күпләр ирешә алмый. Тупас
учында энә-җепне югалта торганнарга мондый нечкәлек бирешми. (Менә бит,
хезмәт дәресе дип, башлангыч класста кулъяулык чиктереп изалаганнарының
кайчан да бер файдасы тиде.)
Шулай итеп, казармабыз Парижның мода салонына әверелде. Кая карама
– тегәләр, кисәләр, бозалар, бәхәсләшәләр.
Әнә, безнең взводның беренче отделение командиры Голованов погонына
«лычка» тегеп утыра. («Лычка» дип погонга аркылы тегелә торган алтынсу
төстәге тар тасманы атыйлар. Сержантныкы – өчәү, кече сержантныкы –
икәү, ефрейторныкы берәү була.) Голованов – Себер егете, Новосибирскидан.
Борыны тумыштан чөенке бу егет үзен бик зур дәрәҗәгә ирештем дип уйлый.
Отделение командиры буласың, дигәч, күз алдында ул бер буйга үсеп китте.
Әнә бит, кителен киеп, лычкалы погоннарын сыйпый-сыйпый, әле уң ягына,
әле сул ягына борылып, көзге каршында көязләнә. Канәгатьлектән бит очлары
алланып чыккан.
Ефрейтор дәрәҗәсе – солдат тарафыннан көлкегә алына торган иң түбән
дәрәҗә. «Собака – друг человека, сказал солдат, обнимая ефейтора», – дигән
йөремсәк сүз дә юкка гына тумагандыр. Командир булырга, гадәттә, хохоллар
ярата. Тавыш, «горлопан»лык шәп, гәүдә бар, башны эшләтү әллә ни кирәкми,
оялчанлык аларга хас түгел. Әгәр инде хохол егете өч ел хезмәт итеп, ефрейтор
булуга да ирешмәсә (бу – нонсенс), станицасына кайтып җиткәндә, ул, туктап,
погонына бер лычка булса да тагып куя икән, дип көләләр иде алардан. «Хохол
без лычки, справка без печати» дигән әйтем дә хәтердә калган.
Әнә минем икенче отделение командиры Колоколов Пётр Онуфриевич
сабыр гына караштырып йөрде дә, погонын ничек бар, шулай текте дә куйды.
Ул да Себер егете, тайга уртасындагы бер авылдын. Чырае, башын тоту рәвеше
дөянекенә охшаган. Ниндидер күзгә күренмәс киштәгә ияген таяндырган да
күзен кысып, көлсу керфекләре арасыннан дөньяга түгел, ә үз-үзенә карап
тора. Беркайчан тавышын күтәрмәс, кызып китмәс. Муртайган салам түбәле
ызба шикелле бик иске дә, бик борынгы да булып тоела ул. Текәлеп йөзенә
карап торсаң, ул күзгә күренеп олыгая бара, олыгая, төгәл яшен дә аерып
булмас шикелле, кайчакта онытылып елмаеп куйганда гына аның яшь кеше
икәнлеген искә төшерәсең. Ниндидер ямансулык, беркем белән дә бүлешергә
җыенмаган яшерен сер бар кебек бу егеттә...
Һәм бу сернең бер чите көтмәгәндә ачылып китте. Минем рус телемне энә
күзеннән үткәзеп тыңлый белгән Володя Бацын белән гәпләшеп утырабыз шулай...
– Син мине татарга охшамагансың, дигән идең. Татар нинди кыяфәтле
булырга тиеш соң синеңчә?
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
39
Бацын бер мәлгә аптырап калды, як-ягына каранып алды да, кызарып:
– Нинди дип... Кысык күзле, җәлпәк йөзле итеп ясыйлар бит рәсемгә. Татар
шундый булырга тиеш, дигәнгә күнеккәнбез инде.
– Менә безнең ротада гына да егермедән артык татар бар. Шуларның берәрсе
син әйткәнгә туры киләме?
– Революциягә кадәр татарларның күзе кысык булган. Революциядән соң...
– Кинәт ачылып киткәнме? Монголиядә дә революция булды. Нишләп соң
монголлар кинәт европалылар кыяфәтенә кермәделәр?
Бацын үзе дә көлеп куйды. Мин һаман эзәрлеклим тегене:
– Менә син игътибар белән кара әле: ротада җитмешкә якын рус бар. Аларны
тезеп карап, рус кешесе менә шушындый булырга тиеш, дигән эталонга кертә
аласыңмы? Берегез – кап-кара, берегез – сары. Берегез – җирән, берегез – көлсу.
Илдә ике йөзләп милләт кешесе яши, шуларның бөтенесенең дә чалымы бар
бит руста, шулай бит!
– Сине үз башыма дип русчага өйрәтәм, ахрысы, – дип Бацын көлеп куйды.
– Шулай да... Бөтен ротага ике охшаш рус егете бар. Кыяфәткә димим. Үз-
үзен тотышы ягыннан. Сүгенә белмиләр. Аларга тыныч холык, эчкерсезлек
хас. Кирәк чакта үз-үзен онытып ярдәмгә килә беләләр.
– Кемнәр инде ул?
– Берсе – янәшәмдә утыра. Икенчесе – безнең отделение командиры
Колоколов дигән егет. Погонын да үзгәртмичә, кителен дә, галифе чалбарын да
тарайтмыйча киеп йөрүче бөтен ротага икәү генә бит сез. Уставны бозмыйсыз,
янәсе... Сине әле күпмедер аңларга була. Ә Колоколовның эчке дөньясы тайга
урманы белән уратып алынган.
Бацын миңа табарак елышып, ирененә бармагын аркылы куйды,
ярымпышылдап:
– Петя, сын Онуфрия – старовер... Бу хакта беркемгә әйтәсең булма! – диде,
күзендә шомлы очкын ялтырап куйгандай булды. Гомеремдә бер колагыма
чагылмаган бу ят сүз минем аң-зиһен бусагасында бүәлеп калды. Володя нидер
аңлата башлагач та, мин әле битараф халәттә, теләр-теләмәс кенә колак салган
идем дә... Староверлар шул ук христианнар, әмма динне борынгы заманнарда
кабул иткәнчә, ягъни искечә тотучылар икән. Яңа кануннарга буйсынырга
теләмичә, үз пакьлегенә тугры калып, күпме җәбер-золым кичергәннәр. Туган
җирләреннән сөрелгәннәр. Утка-суга кергәннәр, башларын бүкәнгә куйганнар.
Чит илләргә чыгып китәргә мәҗбүр булганнар...
– Аларның тәрбия башка, – диде Володя. – Җинаять кылу, явызлыкка бару
– аларда күрелмәгән хәл...
Ул сөйли дә сөйли, керфекләренә эленгән яшь пәрдәсен күз кабаклары чак
тотып тора. Пышылдап ул миңа бәгырь авазын җиткерә иде. Мин тетрәнеп
уйга калдым. Бәләкәй чагымда әбидән ятлап калган бер-ике дога белә идем,
алар да инде онытылып бара. Мин аның кирәген дә тоймыйм. Кадими кара
ябалдашлы дин агачы күзгә күренеп сула бара һәм ул, тамырынача төшеп,
бөтенләй корып бетәргә тиеш дип уйлый идем. Бу дөнья мин гөманлаганча
берьяклы гына түгел, русларда әнә нинди катламнар бар икән. Болар, безнең
кебек, уңнан кычкырсалар – уңга, сулдан кычкырсалар – сулга ияреп китә
торган беркатлы-аумакай түгел. Болар арасында күңелдәге үз ышанычын
саклый белгәннәр дә бар икән...
Ни әйтә алам соң мин Володяга, сүз бит Петя Колоколовтан чыкты да менә
нинди юнәлеш алды. Бәлки, Володя үзе дә берни әйтә алмасымны белгәнгә
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
40
миңа боларны сөйләп, бөтенләй чит кавем кешесенә ачылып алырга теләгәндер.
Аптырагач мин, Володяның җаена төшәргә теләпме, әйтеп куям:
– Бөтен ротага чын рус сез икәү генә, димәк...
– Чын, димә, славян канлы, диген... – дип төзәтеп куйды Володя.
Үз ышанычын саклый белгәннәр... дигәннән, Мәскәүдә Максим Горький
исемендәге Әдәбият институтының Югары курсларында укыган чакта
(1982-1984) группада Владимир Соколов дигән шагыйрь бар иде. Ерак
Көнчыгыштан. Озын буйлы, калынча гәүдәле. Үзе бик тыйнак, юк-
бар әңгәмәләргә, мәҗлесләргә катышып, вакытын юкка исраф итми.
Биниһая озын поэмалар яза иде бугай. Стипендия алуга (150 сум), өенә
тәм-томнар җыеп посылка сала, үзе ай буе такы-токыга калып яши
иде. Бервакыт без группа белән Ленинградка, берничә көнлек сәяхәткә
бардык. Шунда, шәһәр читендәге бер бик матур урында, Павел патшаның
җәйге сарае бар икән. Ялтыр паркетлы идәненә зур тәрәзәләрдән якты
төшкән заллардагы экспонатларны карап йөргәндә, мин кечкенә генә бер
картинага тап булдым. Билгесез рәссам ясаган. «Обрезание Христа» дип
атала. Милләте рус булуына шикләнмәгәннәр арасыннан мин Соколовка
дәштем. Алгы тешләрен алдырып, әлегә куйдырырга өлгермәү сәбәпле,
авызын каплабрак сөйләшергә мәҗбүр Соколов яныма килеп баскач,
чүпрәк арасында яткан сабый сурәтенә күрсәтеп:
– Сез, руслар, нишләп аллагыздан үрнәк алмыйсыз, сөннәтләнгән ир-
аттан көлгән буласыз җитмәсә? – дигән идем, Соколов, чирканган сыман,
чыраен чытып, картина яныннан артка чигенә башлады:
– Хриштош не наш, Хриштош не наш!..
Соңыннан белдем: ул мәҗүсилек яклы, Перунга табына икән...
***
Беренче тапкыр авызлыклы йөгән кигезү көне тайның исендә кала микән?
Ә менә яшь солдатның анты, присяга бирү көне гомер боҗрасында уемлы
эз калдырадыр.
Кар көртләрен үтәли яктырткан кояшлы көн иде ул (1965 елның 19 декабре).
Иртәнге физзарядка, иртәнге аш, иртәнге әзерлекләр – бар да ниндидер җилкенү
дулкынында барды. Мәш киләбез. Күн итекләр көзге кебек ялтыратылган.
Кайберәүләр хәтта кирза итекнең мәңге тонык, ярмалы кунычын да ялтырату
осталыгына ирешкәннәр.
Пирамидалар ачып куелган. Һәркем үз карабинын алып, маеннан чистарта.
Ниһаять, соңгы команда яңгырый. Рота уку корпусларына юнәлә. Дүрт взводны
дүрт класска бүләләр. Каушау. Дулкынлану. Таркаулык. Ярый әле командирларның
кыска-кискен әмерләре аң-зиһенне кирәкле ноктага кадаклап тора.
Карабинны «К ноге!» куеп, бер сулышка, бер ритмдагы йөрәк тибешенә
көйләнгән взвод каршына чыкканда инде син үзеңә-үзең хуҗа. Кызыл келәм
өстеннән тантаналы атлап өстәл янына киләсең. Һәр хәрәкәтең төгәл, ипле,
тәвәккәл булырга тиеш. Уң кулыңда кызыл катыргыга беркетелгән ант тексты.
(Мин аны яттан беләм, дип әйтә алмыйсың, карап укырга тиешсең.) Сул кулың
– күкрәк турына кыеклап асылган карабинга тотынган... Каршыда кыл кебек
тартылган взводташлар сафын, командирларны күрәм дә, күрмим дә шикелле.
Гүя минем шушы мизгелдә яңгыраячак һәр сүзем Мәскәү Кремленең үзенә
барып җитәчәк. Дулкынлану соң ноктасына җитә...
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
41
– Я, гражданин Союза Советских Социалистических Республик...
Никадәр мәһабәт, колачлы сүзләр бәйләме! Сүзгә сүз ияреп, сине
ниндидер олылык чоңгылына урап ала. Күңелне чиксез горурлык били.
Мәктәп диварында эленеп торган биниһая зур СССР картасын күз алдыма
китерәм.Ярларын өч океан хасиятеннән чыккан унике диңгез юган ил бит
ул! Ничә меридианга бүленгән шул олылык уртасында минем дә туган
җирем, республикам, туган халкым бар. Шуларны сакларга, якларга ышаныч
баглатып, бүген мин ант итәм.
Димәк, мин олы вәгъдә бирерлек яшькә җиткәнмен. (Әлбәттә, мин кайчан
да булса йөзләрчә милләтләрне сыйдырган ил исеме үзгәртелер дә, бер генә
милләт атамасы торып калыр, һәм аны көненә мең мәртәбә колакка тукып
торырлар, дип башыма китерми идем ул чакта.)
Шулай итеп, без армия дигән монстрга күзгә күренмәс чылбырлар белән
бәйләнеп куйдык. Истә калырлык, тантаналы итеп. Оркестр астында, батальон
белән парад үткәреп. Ашханәдә ризыклар да бәйрәмчә иде. Бусы инде солдат
өчен иң мөһиме...
Кичен безне беренче мәртәбә шәһәргә алып чыктылар. Зур концерт карадык.
«...Адресованная другу, ходит песенка по кругу, потому что круглая земля»,
дигән җыр яңгыраганда, күздән яшь килде. Мин шаккатып калдым. Моңарчы
рус җырларына битараф идем. Җырчысы да нинди бит: яшь, хәрәкәтчән.
Нинди чиста, матур тавыш. Мин бер-бер артлы гаҗәеп җырлар башкарган
артистның Эдуард Хиль икәнен истә дә калдырмадым. Шул көндә русның
заманча эстрада җырларына колагым ачылды. Сүзен-көен тыңлый, кабул итә,
аңлый белә башладым. Алар миңа сагыну дәвасы булып, еракта калган татар
җырларын алыштырдылар.
Бацын рус теленнән «дәресне» хат яздырудан башлап җибәрмәкче булды.
Авылында Валя исемле бик чибәр кыз – писаная красавица бар икән.
Шуңа хат язарга утырдык. Ул әйтеп тора, мин язам, имеш. Володя шундый
хискә бирелеп, дулкынланудан күзләрен кыса төшеп, матур сүзләрне тезә генә,
әллә соң бу Валяга үзе күз атып йөргәнме, әйтә алмыйча калган фикерләрен минем
аша җиткерергә телиме, белмәссең. Ни генә булса да ошамый миңа бу шогыль.
Барып җитте микән дип торганда, хат килеп тә җитте. Конверт тышына
«Салиеву» дип язылган. «Г» хәрефен артык тырышып, бизәкләп сырлаган идем,
Валя аны «С»ы дип аңлаган, күрәсең. Яңадан хат язмаска менә дигән сәбәп булды
бу. Үпкәләгән рәвеш чыгардым. Икенче хатта Малиев, өченче хатта Шалиев
булырмы дип, чын-чынлап үпкәләвемә Володяны ышандырдым шикелле.
Шуның белән хат язу дәресе тукталды.
Карабин
Хыялда – автомат тотып карау, автоматтан ату иде дә бит... ә безгә карабин
бирделәр. Һәркемнең үз номеры. «Тревога» вакытында кайсы пирамидада, кайсы
ояда коралың – син аны буталмыйча, йокылы күз белән дә секунд эчендә таба
белергә тиешсең. Карабинны беренче тапкыр иңгә аскач, штыгын да кайтарып
куйгач, шыксыз озын булып тоелды. Ленин янына килгән «Мылтыклы кеше»
картинасын хәтерләп, революция солдаты булдык, дип бер-беребезгә карап
көлешәбез. Шушы кадими корал ярамаган тагын авиациягә дигәннәр, ахрысы.
Әмма ашыгыбрак хөкем чыгарганбыз икән. СКС (самозарядный карабин
Симонова) карабины 1949 елда гына ясалып гамәлгә кергән. Автоматка
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
42
караганда төзрәк тә, ераккарак та ата. Бер минутка кырык пуля «төкерә» ала.
Моны ГДР, Югославия, Мисыр, Албания, Намибия, Куба, Төньяк Корея, Лаос
кебек илләр күпләп алдырталар икән. Тышкы рәвешен бераз үзгәртеп, оптик
прицел куелганы – хәтта АКШ кебек илдә дә аучыларының яраткан коралы ди.
Боларны белгәч, карабинга карашыбыз үзгәрде. Күзне бәйләп тә минут
эчендә сүтеп-җыярга өйрәнгән коралыбызга хөрмәт-ышаныч артты. Полигонга
чыгып, атып та карагач, инде бөтенләй яратып өлгердем. Коралга ышаныч
– солдатның ярты бәхете. Корал белән эш итүнең нечкәлекләренә өйрәнә
торгач, бер нәрсәгә төшендем: ялгышып та, шаярып та мылтыкны кешегә
каратып төбәргә, курогына басып уйнарга ярамый. Оясында патрон онытылып
калган булырга мөмкин. Бу хакта армия тарихында булган йөремсәк хәлләрне
командирлар гыйбрәт итеп сөйләп, гел искәртеп торалар.
Коралны сыйпап, чистартып, тәрбиядә генә тотарга кирәк. Шул чакта
гына ул – синең тугры аркадашыңа әверелә, саксыз, дорфа кагылуны, җиңел
акыллылыкны ул өнәми, кыерсыттыңмы – бер мизгелдә мәңге үкенечкә каласы
шартлау яңгырарга мөмкин.
Тәрбия алымы – куркыту аша ныгытылса гына, гомерлеккә уелып кала.
Мин менә шул курку-сагаю тойгысын карабинның затворына тотынган
вакытта ничә тапкырлар кичердем. Әмма ул бик акыллы эшләнгән. Беркайчан
да үзлегеннән атылмый.
Йомшак чүпрәк белән сөрткән чакта, мин аңа игътибар белән карыйм.
Салкын корал дип, юкка гына атамаганнар. Металл өлешләре чынлап та
салкын бит. Ә түтәсе җылы. Суга, дымга бирешми торган чикләвек агачыннан
эшләнгән. Урта Азия, Шәрекъ илләренең күпме чикләвек агачлары автомат, ау
мылтыгы, винтовка, карабин түтәләре ясау өчен кырылгандыр.
Мондый дәһшәтле коралга мәҗүси тартылу каян килә адәми затка? Кадими
дәвердә, киек җәнлек артыннан куа килгәндә, үзе дә сизмичә, иелеп, очлы
ташны кулына алуыннанмы? Скиф бабаларыбызның ук белән җәя уйлап
табуларыннанмы? Каян килә?
Нишләп әле мин шушындый үтерү коралына ихтыярсыз сокланып утырам?..
Үзеңә беркетелгән коралны мактарга, көенә генә торырга кирәк. Югыйсә,
үпкәләтүең бар. Үпкәләттеңме – үч алырга да күп сорамас.
Бу карабинга мин чиксез рәхмәтле. Синең аркада мин корал тотуның
хәвефле җитдилеккә корылганына төшендем. Әгәр армия хезмәтенә үз
вакытында алынмаган булсам, яшьлек ваемсызлыгы белән, саксыз кыланып,
гомергә үкенечкә калырлык бер-бер фаҗига китереп чыгарган булыр идем.
Аткан вакытта гына кызышсаң да, рәхмәт сиңа, салкын корал!
***
Без, сугыштан соң туган малайларда, көн тынычлыгын боза торган нинди
дә булса шартлау китереп чыгарырга кызыгу шулкадәр көчле иде. Уеныбыз да
күбрәк – сугыш уены. Акларга, кызылларга бүленәбез дә... Муенга агач автомат
асып... Карны өеп, су сибеп катырып кальгалар ясап, төн куерганчы уйныйбыз.
Кышның үз уены. Җәйнең үзенеке. Ни генә кыланмыйбыз. Җиз көпшәдән эченә
шырпы күкерте тутырып ата торган «пугач» ясаулар дисеңме. Эченә дары
тутырып, башы кысып чүкелгән гильзаны учак ягып, утка ташлаулар дисеңме!
Дустыбыз Зөфәр каян өйрәнеп алгандыр, өйдәге учак күмере өстендә
ул ике табаны берьюлы кыздырып ала да, табаларның төбен-төпкә куеп,
арасына кургаш чыбыкны тураклап сала. Өстәге табаны, көч куеп, уңлы-суллы
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
43
әйләндерә башлый. Кайнар таба арасында кургаш кисәкләре йомшап, түгәрәк
ядрәләргә әверелә. Хәзер инде без коры дары гына шартлатмыйбыз, ә ядрә
дә тутырылып, ачык башы чүкелгән гильзаны учакка ташлыйбыз. Бервакыт,
бишенче класска Туйкә мәктәбенә укырга барышлый, Сталин межасы
кырыенда туктап учак яктык. Күмере шәйләнә башлагач, эченә дары белән
аралаш ядрә тутырылган гильзаны күмергә күмдек. Үзебез учактан читкәрәк
китеп яттык та... көтәбез, көтәбез... Шартламый гына бит! Синең әфсенең, син
уйла, дигән кебек Зөфәргә карап-карап куйгалыйбыз. Бераздан Зөфәрнең түземе
бетте, торды да, таяк алып, учакка таба китте. Без дә калкына башлаган идек
тә, ул таяк башы белән гильзаны учак уртасынарак этте дә кычкырып җибәрде:
– Ятыгыз!
Җиргә капланып өлгердек микән, колакны тондырып шартлау тавышы
яңгырады. Баш түбәбездән сызгырып, ядрәләр очып узды, учак күмерләре
сибелде... Барысы да атылып бетмәгәндер, дигән курку белән җиргә ныграк
сеңеп ятабыз. Зөфәрнең таяк очы аркабызга тигәч кенә башны күтәреп
карыйбыз. Ул исән! Елмаеп тора:
– Бәхетегез, сезнең якка очты ядрәләр, – дип көлә.
Алтынчы класста укыган елны Зөфәр, пугач белән генә канәгатьләнеп
калмыйча, җиз көпшәне агач сапка беркетеп, төбеннән шырпы сызгач, шартлап,
көпшәсеннән ут бөрки торган пистолет ясады. Бу хикмәтне малайларга
күрсәтеп, мактанмыйча калып буламыни. Дәрес беткәч, бер төркем малайларны
ияртеп, Туйкәнең Сугышлы тавына мендек. Зөфәр пистолетын көйләп, шырпы
сызган арада, бездән түбәнрәк класста укыган борча малай килеп керде бит
каршыга, ул арада шартлау белән бергә көпшәдән ут бөркелеп чыкты. Битен
каплап, бөгелеп төшкән малай, еларга кирәклеген дә онытып, катып калды. Без
дә куркудан өнсез калдык. Зөфәр, малайның кулларын ачтырып битенә карагач,
агарып чыкты. Кирәк бит, шырпы күкерте бөтен битенә сибелеп, тирегә батып
кергән, хәтта, ачык авызы аша кереп, тел очын да яралаган булып чыкты.
Кызгылт-көрән сипкелле булып ул шулай бер-ике атна йөрде. Бите төзәлә
барган саен, сипкел бөртекләре коела барды. Нидән болай булганын ул беркемгә
дә әйтмәде. Әти-әнисенә дә, укытучыларга да – ләм-мим. (Еллар үткәч, ул
танк училищесын тәмамлап, офицер булыр. Украинада хезмәт иткәндә,
учение вакытында, урманны чыккан чакта, командир буларак, иң алдагы танк
люгыннан күзәтеп барган мәлдә... агач ботагы аның башын кыеп кына алган...)
Дустыбыз Фаварис берсеннән-берсе чибәр биш апасы куенында үскәнгәме
нәфис-нәзберек иде. Аны гел бала каратып җәфалыйлар. Шулар белән ул курчаклы
уйный. Чигү чигә. Башлангыч мәктәптән үк бию түгәрәгенә йөри башлады. Тальянда
уйнарга өйрәнде. Бөтенләй кыз кешегә әйләнеп бетә күрмәсен бу дип, без аны
апалары куеныннан каерып алып уенга алып чыгып китәргә җай гына эзлибез.
Зөфәр белән аңа ук, җәя ясап бирдек. Атарга да өйрәнеп алгач, Фаварис бу
коралны бик ошатты. Әмма апалары юк итәр дип өенә алып кайтмады, минеке
белән бергә безнең сарайга яшереп куя иде. Беркөнне безнең ишегалдында
тимер-томыр белән машиналы уйнадык та, машина тавышы чыгарып гөрелди
торгач, башларыбыз түнә башлады. Өчебез дә, Мөкәтә тавына йомран ауларга
барабыз дип, ук белән җәяләребезне алдык. Тегеләр җәя бавын тарттырыпмы
матавыкланган арада, мин чирәмле ишегалдыннан капкага таба киттем. Келәгә
тотынам гына дигәндә, кулымны корт чактымыни! Ул арада Фаварисның
куркынган тавышы ишетелде. Карасам... Кул аркасын тишеп кергән ук уч
төбенә бәреп чыккан. Фаварис арттан төзәми-нитми генә атып җибәргән
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
44
икән. Куркудан сүз дә әйтәлми тора. Мин үзем дә чарасыз. Әлеге укны
үзем игәү белән бик тырышып очлайткан идем бит, дигән үкенүле уй гына
узды күңелемнән. Зөфәр килеп җитеп укны суырып чыгарды. Укның тәнгә
керүе түгел, чыгуы авырттыра икән. Әллә ни кан да күренмәде шикелле...
Һәрвакыттагыча, күпбеләм Зөфәр:
– Ярый әле сөягенә тимәгән, – диде. Кимерчәк арасына эләккән.
Фокусниклар кулның нәкъ менә шул турысыннан юан энәне үтәли чыгаралар
бит, каны да күренми.
Фаварисның ул курач-юка гәүдәсен җилфердәтеп алды:
– Син күрше бакчадагы ботакта утырган чыпчыкка төзәгән идең бит, әйеме?
Төзәп тә куйгансың, ә! Ворошиловча төз атучы... – дип мыскыллап көлде.
Мин дә кушылып көлгәч, Фавариска да җан керде. Ярага туфрак сиптек тә
су буена төшеп киттек. Анда инде Мөкәтә тавын инештән аксыргаклы тугай
гына аерып тора.
Унөч яшьләрендә микән, Зөфәр чып-чын ау мылтыгына ия булды. Тотып-
тотып карыйбыз, иске булса да, мылтык мылтык инде: авыр, серле, соклангыч
та, куркыныч та шикелле...
Олыларга ияреп, ул үрдәк атарга да йөргәләде. Хыялы – бүре ату иде. Бүрегә
атап ясаган саллы ядрәне дә учына куеп күрсәтте.
Ә беркөнне бу ядрә белән көтелмәгән хәл булды. Зөфәрнең әтисе Зәки абзый
балта эшенә бик чос түгел иде. Ихатасын да итәге ачылмаслык итеп кенә каккалап-
суккалап торган була шунда. Бервакыт ул турылапас капкасын яңартты. Юан
юкә бүрәнәсеннән салдырылган кайрыларны турайтып, өстенә әйбер бастырып
киптергән булганнар, шуларны каяндыр юнәтеп кайткан да бу, турылапас капкасы
ясарга керешкән. Ул капканы күргәч, без шаккатып калдык: тәбәнәк кенә аратага
кадакланган кабыкларның биеклеге өч метрлар булыр, мәзәк булып, сураеп тора.
– Менә, әти безнең мирдә юк капка ясады, – дип Зөфәр көлә. – Кабыкларны
кыскартып, өстән тигезләп кисик, дим, мине якын да китерми, ни беләсең син,
ди. Әтәч биеккә менеп кычкырсын, бөтен авыл ишетерлек итеп, ди.
Менә шул сураеп торган кабык такталар Зөфәрне чак харап итми калды.
Әтисе өйдә юк чакта Зөфәр мылтыгын алып чыккан да, биш-алты метр
ераклыктан торып, шул капканың иң озын кабыгына төбәп атып җибәргән.
Ядрә шартлап тиюгә, кабык артка бөгелеп киредән турайганда, шул ук көч
белән ядрәне чирттереп җибәргән. Күкрәк турына ядрә килеп тиюгә, Зөфәр
һушы китеп егылган. Бәхеткә, әнисе Гаянттәйнең өйдә чагы булган.
Зөфәр Азнакай шифаханәсендә өч-дүрт көн ятып чыкты. Зәңгәр күзле,
саргылт чәчле, аксыл тәнле Зөфәребез тагын да агарып калган иде.
– Калын кабыкны тишеп чыга ала микән, дип аткан идем... Ялгыш... Бүрегә
дигән патронны алганмын, – диде ул гыжылдавык тавыш белән. Элек тә вакыт-
вакыт тавышы карлыгып киткәли иде, хәзер инде бөтенләй тоныгаеп калган.
Күкрәге марля белән катырылган. Шул турдан тәненә әллә нинди төсләргә
кергән күгәргән эз җәелгән.
Шул вакыйгадан соң Зөфәр бүре ату хакында сүз чыгармады. Без ул чакта
төрки-татар кавеменең бүзкорт, ягъни күк бүре – Ашинәдән яралган икәне
хакындагы риваятьне белми идек әле. Ә бит халыкта бүрегә карата ниндидер
мәҗүси хөрмәт, куркуны җиңеп, эчтән олылау тойгысы сизелә иде кебек.
«Авылга бүре төшкән, фәлән сарыкны буган», дигән сүзләр дә, ярымпышылдап,
ниндидер күзгә күренмәгән рухны рәнҗетмим дигән шикелле, сагаеп кына,
күршедән-күршегә хәбәр ителә иде. Курку – бәлки, безнең урманда бүредән
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
45
дә көчле җәнлек булмаганнан киләдер, табыну – бәлки, безгә борынгыдан,
буыннан-буынга кан аша биреләдер...
Берәр шуклык кылсам, өлкәннәрнең мине: «Әй, бүре маңгай!» дип үртәп
кычкырулары да, нишләптер, кимсетми, ачуны китерми иде, фәкать тере бүрене
якыннан күрәсе, маңгаеннан сыйпап карыйсы килү теләген генә котырта иде.
Бүрегә дип арнаган ядрә Зөфәрнең үзенә тиде бит әнә, ихтимал, бу – өстән
Күк иясенең, кисәтеп: «Кагылма урман патшасына. Тимә, яшәсен!» – дип
бармак янавы булгандыр.
Азнакай мәктәбендә тугызынчы класста укыган чакта, мин Салихә әбинең
таш сараеннан бер кап капсюль табып алдым (капсюль – патрон төбенә куела
торган шартлаткыч пистон). Таш җөенә кем, кайчан кыстырган диген, капны
ачсам, кул да тимәгән капсюльлар көзге кебек ялтырашып тезелгән. Капның
бер почмагы гына дымланган ахрысы, яшел кунык капланганнары да күренә.
Безнең телдә кәпсүл дип аталган бу хикмәтне Зөфәргә күрсәткәч, күзе кызды
малайның. «Нәрсәгә алышабыз?» – бу безнең арада йөри торган таушалып
беткән сорау. Ул елларда акча йөзен безгә бик күрсәтми, шуңа күрә без,
хәзергечә әйтсәк, бартер белән шөгыльләнә идек. Бу кәпсүлләр өчен Зөфәр
дустымнан ни каерырга дип торганда, ул:
– Менә бу ялтырап торган рәттән – берне, менә бу тутык йөгергән төшеннән
– берне алып патроннарга куям, атып, сынап карыйбыз, – диде.
Бәрәңге бакчасы ягына чыктык. Зөфәр агач көрәкне сап ягы белән карга кадап
куйды. Шәмәхә каләм белән көрәк йөзенә эреле-ваклы түгәрәкләр ясады. Ара
ун адым. Иске тун кисәген карга җәеп, беренче булып үзе атып карарга булды.
Гөрс! Бар да тәртиптә. Кәпсүл үзен аклады. Чират – миңа. Җайлабрак ятыйм
дип сузылганда күрәм – янәшәдәге сарайлар тезмәсе артыннан Зөфәрнең
күршедә яшәүче җизнәсе күренде, арасыннан эт йөгереп чыгарлык камыт
аякларын ипләп кенә атлатып болай таба килә.
Мин мылтыкны төбәп, курокка бастым. Тып-тын. Шылт иткән тавыш юк.
Мылтык җансыз.
– Булмады бу! – дип, мылтыкны сыңар кулыма алып калка башлаган идем...
Кинәт, гөрселдәү! Алагаем көч белән кулны каерып, иңгә китереп бәрде ки,
үзем дә сизмичә мылтыкны төшереп җибәрдем. Күрәм, Идият абзыйның
башына пыжлар коела, мылтык, каерылып, нәкъ ул килеп яткан якка атылган
икән. Өчебез дә берни аңышмыйча, ни үле, ни тере хәлдә катып калдык. Идият
абзый, ниһаять, исәнлеген белдереп, чебен кугандай, иңенә кунган пыж-кәгазь
кисәкләрен кагып төшерде дә:
– Ата яздың бит, Баяныч, – диде. Кесәсеннән папирос кабы чыгарып, берне
кабызды. Кулы сизелер-сизелмәс кенә калтырый иде. – Пуляң колак яфрагына
тиеп үтте бугай, бүрегә дип кормаган идеңме? – дип, киная белән Зөфәргә
ымлады. Идият абзый гадәттән тыш сабыр, тыныч холыклы шул. Берәү булса,
йөгереп килеп сугып егар, мылтык түтәсе белән берне бирер иде.
– Яңа кәпсүлләр сыный идек, осечка килеп чыкты, бәясен төшерергә туры
килә инде, – диде Зөфәр.
Бу вакыйгага ничә дистә еллар үткән инде, ату коралына тотынган саен,
шул мизгел искә төшә дә... күңел сискәнеп куя. Секундның күпмедер өлешендә
тоткарланып атылган патрон нинди фаҗига ясап куярга мөмкин иде бит.
Чынлап та, булмый калдымы соң ул фаҗига, дип мин әлеге мизгелне кабат-
кабат хәтеремнән әйләндереп, үз-үземне ышандырырга телим. «Ата яздың
бит, Баяныч!» – киләчәктә аң бул, дигән кебек, тыныч кына кисәтә бу тавыш...
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
46
Ә инде унберенче классны тәмамлап, эшкә урнашкач, ике винтовка ике
кулыма үзеннән-үзе килеп керде. Берсен авылга алып кайтып куйдым, икенчесен
конторадагы кечкенә генә кабинетымда шкаф күләгәсенә, почмакка сөяп куйдым.
Утлы корал тотуның җаваплылыгы, аны бикле сейфта сакларга кирәклеге
хакында да бер кәлимә сүз әйтүче булмады. Мин дә кече калибрлы винтовканы
малай чакта ясап мәш килгән «пугач»ларның дәвамы итеп кенә санадым.
Авылдашым Фәрит абый («Чёрный») район үзәгендә, ДОСААФта эшли
иде. Ул миңа 100 кап патрон алырга язу бирде. «Целевые... дигәнен ал, андые
кыйммәтрәк, әмма шәп бәрә», – диде. Миңа кыйммәтлесе кирәк тә. Профком
хисабына 100 кап патрон алып кайтып, биксез шкаф шүрлегенә тезеп куйдым.
Кече калибрлы винтовканың шул ягы әйбәт: аткан чакта ау мылтыгы сыман
чорсыз «тибенми», ә пулясы, барыбер, төзәгән җиргә чыкылдап барып тия.
Африка саванналарында яшәгән булсам, беренче атып аударганым – күпме
күзләрне кызыктырган берәр кыргый җәнлек булыр иде. Ә бездә... Ишегалды
дөньясында... агач ботакларына утырышып, гөнаһсыз гайбәт сөйләшеп
чыркылдашкан чыпчыкларга күз төшә инде... Чирканчык алуым шул булды:
бер-ике чыпчыкны чүкеп алдым. Җансыз таш булып, лып итеп җиргә төштеләр.
бернинди ләззәт ала алмадым, үкенү генә калды. Нәзберек гәүдәле кошка нигә
дип аттым соң әле, җан кыйдым бит, дигән үкенү, еллар үткән саен, кайта-
кайта хәтерне бимазалап куя.
Тилгән атарга кызыгып, әллә ничә тапкыр талпынып карадым. Кесә тулы
патрон, үземнән бер-ике-өч яшькә кечерәк малайлар уртасында, винтовка тотып,
саргаскәр кебек барам. Киңәшкә янда Зөфәр генә юк. Аның бездән бер яшькә
олы булганлыгы армиягә алынганда гына абайланды. Хәзер ул Германиядән
хат язып ята. Миңа чират – быел көзгә генә. Аңынчы кыланып калырга кирәк.
Тилгән – мәһабәт кош, алагаем канатларын җәеп, күккә кадакланган
шикелле, бер ноктада эленеп тора. Баскан килеш тә, чалкан ятып та атып
карыйм, юк, «керфеген» дә селкетми. Малайлар миңа көч биреп, тилгәнгә
йодрык болгый-болгый кычкырышалар. Мин, үчләшеп, һаман атам да
атам. Прицел планкасын күчереп, төрле ераклыкка куеп карыйм – барыбер
тигерә алмыйм. Тилгән миннән көлә, үчекли шикелле. Инде бу кадәр атуга
тишкәләнеп, иләккә әйләнергә тиеш бит югыйсә. Әллә соң ядрәләр үтәли
тишеп чыкканны сизми микән бу мәкерле кош?! Малайлардан оят...
Бераздан тилгән «Булмады синнән», дигән кебек, канатларын вәкарь белән
генә селкетеп алды да, кинәт бер талпыныш ясап, урман ягына китеп югалды.
Шуннан соң мин, малайлар алдында булдыксызга калуымны оныттырыр
өчен, яңа мавыгу уйлап табам. Ташка бер тиенлек бакыр куям. Егерме метрдан
кем тигерә ала – менә бу ярыш ичмасам. Чиратка басалар. Бер-ике малайга
аттырып карап, бер дә тигезә алмаячакларына ышангач, үзем тотынам. Бер
тиенлек бик кечкенә нокта гына булып күренә. Атам. Бакыр тиен әллә кая
чәчрәп оча. Җыйнаулашып эзлибез. Шулай бер таба, бер югалта торгач,
малайларның ушлырагы тиенне гудрон сагыз белән ташка ябыштырып куя.
Патрон көчле шул, пуля тиеп барыбер урыныннан кузгата.
Без авыл башындагы түбәҗирдә мәш киләбез. Аста, аяк очында өйләр,
каралты-куралар. Каршыда иген кыры, арырак зират наратлары күренә. Ата
торгач, тиен ябыштырылган таш теткәләнеп бетә.
И җүләр чак! Мин бит ядрәнең винтовка көпшәсеннән чыгуын гына
тойганмын, төбәлгәнеңә тимичә, бәйсез очкан ядрә кая барып җитә, нәрсәгә
барып керә – монысын уйламаганмын.
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
47
Шул көнне, без атып яткан вакытта, Миргазиян абзый (арка бөкресе тартып
торганга, кыска буйлы, зур башлы булып күренә иде ул) асфальт ягыннан
авылга төшеп килә икән. Үзалдына ниндидер көйгә сызгыра-сызгыра зиратка
җитеп килгәндә... Кинәт... авызына сугылудан тетрәп, артка чүгеп китә яза.
Учы белән авызын каплап, тирә-юненә карый. Беркем юк. Күк йөзендә тургай
гына, ярсып, атына-атына сайравын белә. Учында сынган теш, ямьшек металл
кисәген күргәч, ул, бөтенләй зиһенен җуеп, хафага кала. Кичен капка төбендәге
утыргычка җыелган күрше-тирәләргә хәлне сөйләп бирә:
– Зират янында бит... Дога-мазар укыган юк күптән. Әллә, мәйтәм, шайтан
үзе чыгып бәрде микән?.. – дип, ул кесәсеннән кулъяулыкка төрелгән сынык
теш һәм металл кисәген чыгара.
– Каяле, каяле, – дип, Әнвәр абзый кулъяулыкны учына ала. Яшьлегендә
каядыр йоклап китеп, кобурасыннан пистолетын урлаткан өчен милициядән
куылса да, авыл халкы өчен ул барыбер дөреслекне эзләүче булып калды. –
Ядрә бит бу! Мелкашканыкы. Тәк-тәк-тәк... Син зират турында идең, әйеме?
Вакыт күпме иде, төш туры түгелме? Түбән очта, ком ала торган түбәҗирдә,
нәкъ төш чорында үз күзләрем белән күреп киттем: Баян абзыйның улы,
малай-шалайлар өере белән, мелкашкадан атып ята иде. Димәк... рикошет ясап,
адашкан пуля синең ачык авызыңа килеп кергән дә, алгы тешеңне сындырып,
тел өстенә төшкән, шулаймы?!
– Шулайдыр инде, син әйткәч, – ди Миргазиян абзый, сынык теш
ачыклыгыннан «ш» авазын сызгыртып.
– Моны болай гына калдырырга ярамый!
– Көпә-көндез тешеңне сындырсыннар да...
– Ие шул, ие, – диешә утырдашлар.
– Туктагыз әле, мин үзем белермен нишләргә икәнен! – дип, үзсүзле
Миргазиян абзый боларны кырт кисә.
Икенче көнне ул мине кичен клубка чыкканда эләктереп алды. Бөкресе
белән койманы терәп утырган җиреннән тезбашларын чыртлатып калыкты,
кичке сафлыкны үзгәртеп, авызыннан ачыбал исе аңкытып алды. Шакмаклы
ияк белән тәмамланган калын кашлы чыраена усаллык төсмере чыгарды.
Кыска буйлыларга хас гадәт буенча, башны артка ташлабрак, өстән аска карап
сөйләшергә әзерләнде. Мин, әлбәттә, сүзнең ни турыда барасын сизенә идем,
авылда бу хәбәр, капкадан капкага кереп тормыйча, таралып өлгергән иде:
«...мылтыктан атып, Миргазиянның теш казнасын җимерткән икән... Ияген
бөтенләй умыртып чыгарган, ди», тагын әллә ниләр. Шөкер, Миргазиян абзый
тыштан караганда сау күренә. Менә ул кесәсеннән кулъяулык чыгарып учында
җәйде:
– Бусы – минем теш. Бусы – син аткан пуля. Моның өчен сине судка явит
итәргә була, шулай бит! Тик... Миргазиян абыең самодур түгел, аңлый белә. Бу
бит, апаем, тайпылган пуля, шулай бит. Сарык көтүеннән сарык качып китсә,
көтүчене гаепләгән булалар. Ә бит сарык үзе гаепле ләбаса. Кичә кызып та
алган идем, күргәч, бер тондырам инде моңа дип. Минем йодрык хакында
ишеткәнең бардыр? Кыссам, трактор белән дә тарттырып ачтыра алмыйсың.
Тимер дә тимер, минем йодрык та тимер! Ходай бер яктан бирмәсә, икенче
яктан бирә ул... Атаң яхшы кеше синең, атаң әйбәт... Мин болай итәргә булдым,
энекәш! Бөгелмәгә барып, үзебезнең авылдаш Сәгыйдулла абзыйдан яңа теш
куйдыртам да кайтам. Алтыннан. Ә хакын син түлисең, булдымы?
– Ярар, Миргазиян абзый, – дидем мин, карлыгып чыккан юаш тавыш белән.
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
48
Миргазиян абзый саргаеп беткән, чатнаган тырнаклы бармаклары арасына
кыстырып тәмәке кабызды, мул төтен бөркеп, ләззәтле өргәннән соң, күкрәк
турын гыжылдатып көләргә тотынды:
– Нинди алтын теш ди ул, прастуй сүзле авызга! Шаяртам гына. Ә мужет
син укып чыгып зур кеше, министр булырсың, ә?! Шуңа күрә бу пуляңны
саклыйм әле сандык төбендә...
Икенче вакыт болай булды: бәрәңге бакчасына чыга торган бәләкәй капка
башына шешә яткырып куйдык та... балдак кебек кенә авызына атып, шешәнең
төбен кем коеп төшерә ала – китте ярыш. Атабыз, атабыз. Авызын бөреп кенә
ачкан шешәгә тидерү җиңелдән түгел икән. Кызышып, мәш киләбез. Һәркемнең
беренче буласы килә.
Бервакыт шау-кычкырып, олы капкадан, җилпенеп, Рудир килеп керде.
Тыны-көне беткән, күзе акайган.
– Атып үтерәсез бит, юньсезләр, туктагыз!
Рудир (1941 елгы, аңа Франклин Делане Рузвельт хөрмәтенә шундый исем
кушканнар. Таныклыгында Рузвельттыр инде ул, әмма халык йөгертеп кенә
Рудир дип әйтә) әнисе Майсараттәйнең керләрен күтәрешеп, инеш буена төшкән
булган. Кинәт өянкеләр кәүсәсенә шарт та шорт пулялар килеп тия башлаган.
– Әни, ят, бетерәләр! – дип кычкырган да Рудир, каян атканнарын чамалап,
яр астыннан мүкәли-мүкәли тыкрыкка чыгып, монда таба йөгергән.
– Башыгыз бармы сезнең, ә! Аргы ярда көтү йөри, болында оя-оя казлар,
тау ягында атлар... Себер китәсез бит! – дип ул кычкырынды-кычкырынды да
киредән инеш буена йөгерде.
– Әнигә пуля тигән булса, бетерәм барыгызны да! – дигән янаулы тавышы
гына капкага кысылып калды. Майсараттәйгә ул-бу булмаганын белер өчен
аның артыннан малайларны йөгертәм.
Атуның тәме китте. Коткарыгыз, дигән шикелле аргы яктагы тау-үзәннәрне
күкрәге белән каплаган тоташ өянкеләр гаскәренә карыйм...
Апрель башында Бөгелмә шәһәренә, трест беренчелегенә ату ярышына
чакыру килде. Кыш буе әзерләнгән идек. Төзелеп кенә килгән автоколонна
гаражлары корпусында кыш буе күнегүләр алып бардык. Командада биш кеше
– төзү институтын бетергән инженерлар, мастерлар. Яшькә миннән зурлар.
Постройком председателе Ибат ага Әхмәтбаев «командаңны ресторанда
сыйларсың», дип 75 сум акча бирдерде. Шулай итеп, миндә – винтовка, миндә
– патроннар, миндә – акча.
Сынатмадык. Ничә районнан килгән командалар арасында трест буенча
беренче урынны яуладык. Грамота алдык. Кәеф шәп. Ресторанга кергәч кенә
күңел бөтенлеге бозылды. Ашау-эчүне мулдан алдырдылар. (Минем беренче
мәртәбә ресторанга керүем.) Хәзер инде мине дә хәмер эчәргә кыстаячаклар
– иң курыкканым шул иде.
Миңа болай да әйбәт бит югыйсә, нигә кирәк бу ачы су... Ахырда томат
согына яртылаш аракы кушып, болай сизелми дә ул, дип кыстый торгач, ничек тә
сынатмаска бит инде, эчә башладым, тамактан үтми генә бит, кире килә, күздән
яшь чыгара-чыгара үз-үземне көчләп, тәки эчеп бетергән булдым шайтан суын.
Автобуска утырганда, винтовканың затворын алдырып, кесәгә тыктырдылар.
Миңа ни әйтсәләр дә барыбер иде, рәхәт тә шикелле, ниндидер кызышу, тән
җиңеллеге, акылның тәннән ыргылып, әллә кая сикерәсе килүен тоям.
Азнакайга җитәргә сигез чакрым кала үземнең авыл – Балтач тукталышында
төшеп калдым. Калганнар ары китте.
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
49
Барам кыр юлы буйлап. Кояш. Яз исе. Кардан арчыла барган җирләр –
ала-кола. Тирә-якта ник бер җан иясе күренсен. Күңел мәтәлчек ата, әллә
нишлисе килә. Винтовканы кулга алдым, патронны оясына кертеп, затворны
урнаштырдым да, нинди карамчык күренә – юл буйлап әле уңга, әле сулга
атып кайтам. Телеграф баганаларын «чүким». «Мин ярышта беренче урынны
алдым бүген, белегез, күрегез!» Атам да атам.
Зират турына җиткәч, винтовканы иңгә астым. Хөснетдин бабайлар
тыкрыгына төшеп борылуга – мәчет ишегалды. Анда иң беренче булып җир
ачыла; үлән баш төртә башлый. Карасам, егермеләп адәм бура күтәреп яталар.
Өмә икән бит монда. Болай күренү оят бит, эчкәнемне сизмәсеннәр өчен, мин
бөтен тән күзәнәгемне, акылымны бер йодрыкка йомарладым. Яннарына
килеп тукталдым гына, борынгы ырыс капкасыннан түшен киереп чыгып,
«Иж» мотоциклын кабыза торган, гадәтенчә, бер-бер төртмә, мыскыллы сүз
ычкындырмыйча түзә алмый торган «Алтынчы Шакир» – Миргазиян абый
бу юлы да өрмичә калалмады:
– Нәрсә, ата белмәгән башың белән мылтык күтәреп йөргән буласың монда!
Ир-атларга көләргә генә булсын, Шакировны хуплап, авызларын көлү
тарафына чалшайтып алдылар.
Кирәк бит, нәкъ шул мәлдә, кара ефәк җәймә булып, каргалар көтүе очып
килгәнен күреп алдым да, корулы мылтыкны тиз генә иңнән алып, каргалар
дуенына атып та җибәрдем. Йа Хода! Өмә мәйданының нәкъ уртасына
канатларын каера-каера шап итеп карга килеп төшмәсенме! Бөтенесе дә тып-
тын калдылар. Шакиров, көнләшүдән агарып чыкты. Ул арада Шадра Салих
абзый каударланып килеп, карганы канат очыннан күтәреп алды. Икенче
канаты да кайтарылып төшкәч, карга дигән кош галәмәт зур, дәһшәтле күренә
икән. Берәрсе кулдан тартып алмагае дигәндәй, Салих абзый кош гәүдәсен
ике куллап күтәреп, үз ихатасына таба китте. Мин дә винтовканы иңгә асып,
үзебезнең очка таба кузгалдым. Арттан ишетелеп калган ниндидер мактау
ымлыкларына игътибар итәм димени, мин – болай да бәхетле. Гомердә бер
була торган хәл. Япа-ялгызым калгач, бу мизгелнең һәр җепселен әкрен генә
сүтә-сүтә, күңелдән кабат-кабат кичереп, ләззәтен суза-суза күпме тапкырлар
искә төшереп хозурланырмын әле мин. Сирәк була торган хәл бит: шулкадәр
тәвәккәллек белән винтовканы иңнән каерып алып, кошлар көтүенә каратып
атып җибәр әле, төзәдеңме син аны, төзәмәдеңме – кемнең анда ни эше бар,
кем асылына төшеп исбатлый ала?! Кимсетеп әйтелгән сүздән ярсыган яшь
күңелнең үз-үзен раславы түгелме бу! Мылтык тотып караган кеше чамалый
булыр... Ничә күз карап торганда... күкрәгенә ядрә алган кош мәйдан уртасына,
саллы ирләрнең аяк очына, канатларын җәеп, шапылдап килеп төшсен әле!
Мондый да мактанырлык мач килү очрагы – гомердә сирәк буладыр...
Һавалы бер горурлык белән кайтсам да, винтовкамны өйалдындагы почмакка
сөяп кергәч, шымып калдым. Әти-әнигә кайда, нишләп йөргәнемне эчкерсез
ачылып китеп сөйләү гадәтем юк. Әмма, бүгенге тәэсирләрне тыеп буламыни.
Киерелгән җан канатларын күкрәк читлегенә сыйдырырлык түгел. Җитмәсә,
хәмер тәэсире дә чыгып бетмәгән. Күңелдә әллә нинди рәшә тирбәлеше...
Бераздан җизнәй килеп керде. Ул да мәчет ишегалдында өмәчеләр арасында
булган икән. (Мин анда кызулык белән кемнәр барын анык кына искәрмәдем дә.)
– Шәп килеп чыкты, – диде ул, бик юмартланып китеп, артык мактап
ташламыйм тагын, дигән шикелле, сүзне икенчегә бормакчы иде, мин очынып,
сикереп тордым:
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
50
– Әйдә, тагын берәр карганы атып төшерәбез!
Җизнәй дә калкынды. Бәрәңге бакчасына чыктык. Кара туфраклы җир
парланып ята шикелле. Сарай-ихата кырыйларында ярмаланып, каралып
яткан көпшәк кар өстеннән күрше Рәшидәттәйләрнең киртәсенә чаклы бардык.
Мин, тезләнеп, винтовканы кордым. Тирә-якта яз шаукымы кергән кошларның
дәртле чыркылдашуы ишетелә.
Әнә, бер сыгылып, бер чөелеп, тегермән яклап очып килгән карга көтүе
күренде. Тезләнеп, винтовка көпшәсен киртәгә яткырып куйдым. Шундый тиз
очалар икән, очыш тизлегенә ярашып, төзәргә тырышып винтовканы күтәрә
барам, күтәрә барам, инде якынаеп, кошлар көтүе баш турысына килеп җитте,
инде курокка кулны тигезгәндә... кинәт артка авып киттем дә, шартлау тавышы
яңгырады, ул арада чылтырап нидер коелган тавыш ишетелде. Баксаң, уң як
күршебез Нургали абзыйның сарай кыегындагы кечкенә тәрәзәне, пуля тиеп,
коеп төшергән икән.
Шул елны, яз фасылы кыюланып, тулы хокук яулап, яшеллеккә төренеп
барганда, тилгән ату уе белән җизнәйнең мотоциклында табигатькә чыгып
киттек. Иңдә винтовка, кесәдә өч кап патрон. Капны ачып кара – нинди
матурлык: патроннар тыгыз тезелешеп, алтын-көмеш сыман ялтырап, атылырга
кыҗрап утыралар.
Үзән-тугайларны иңләдек, тауларга мендек – әмма бер тилгәнне дә күрергә
насыйп булмады ул көнне.
– Тилгәннәрнең дә бала чыгару вакытыдыр, – диде җизнәй.
Аптырагач, урман буена тукталып, гадәттәгечә, ташка тиен акча куеп ата
торгач, ике кап патронны исраф иткәнбез.
Шунда минем биектә, имән ботагындагы ояга күзем төште. Оя буш түгел,
эчендә ниндидер кош утыра, башы, муены гына күренә. Ихтимал, ана коштыр,
кайнар түше белән җылытып, күкәйләре өстендә утырадыр. Мин аңа озак
карап тордым: ничек ул шулай, тын да алмаган шикелле оеп, гел бер рәвешле
утыра ала икән?
Шуннан соң винтовканы алдым да, кошка ату гөнаһы уемда да юк, әлбәттә,
болай, сынап карау өчен генә... Кошның баш янәшәсендәге кәүсәгә бер атам,
ике атам, өч... Пулялар агачка шартлап барып тия, урман мылтык тавышын
тагын да ярсытыбрак кабатлый, ә кош селкенми дә... Никадәр сабырлык, нәсел
дәвамы – чыгачак балалары хакына курку белмәс нинди түземлек! Үлсә үләр,
әмма үз җанын саклап очып китмәс, йомыркаларын суытырга әнкә кошның
хакы юк. Бу кодрәт аңа табигать тарафыннан салынган. Мин моны күреп
тетрәндем, кичер, кошкай-кошкынам, мин бит синең тугры-ныклыгыңны сынап
карадым гына... Моннан соң мин, төз ату буенча теләсә кем белән ярыша алсам
да, бүтән беркайчан да, бер кош-кортка да, бер киек-җәнлеккә дә утлы корал
төбәмәм, җан кыймам, гомерен өзмәм, иншалла...
Ә теге чакта мин аткан карга гәүдәсен Салих абзый үзенең бәрәңге бакчасы
башына озын колгага элеп куйган. Армия хезмәтеннән бер елдан соң Пермьнән
ялга кайтканда да кара карачкы колга башында «исән» иде әле. Тагын бер елдан
соң, Белоруссиядән кунакка кайттым, тора бит урынында – шул ук колга, шул
ук карачкы, җилдә җиңел тибрәлүеннән үк сизелеп тора: тәмам кибеп беткән
инде, шәүләгә генә калган минем яшьлек корбаны.
Солдат тормышы белән бөтенләйгә хушлашып, ике ел ярымнан соң
кайтсам... Карачкы да юк, колга да юк урынында, Салих абзый үзе дә «теге»
дөньяга күчкән иде инде...
М А Р С Е Л Ь Г А Л И Е В
51
***
Кулга алып ата торган утлы коралларның нинди генә төре юк бу дөнья
йөзендә. Кайберләрен миңа да тотып карарга, «тибенүен» тоярга туры
килде үз гомеремдә. Бик үк ошап бетмәгәннәре – ТТ (Тульский. Токарева)
һәм ПМ (пистолет Макарова) пистолетлары булды. Җиңел дисәң дә, авыр
үзләре. Озаграк төзәп торсаң, сузылган кулың дерелди башлый. Пистолет
атылу мизгелендә, кулга нык бәреп, өскә чөелә. Сыеграк кул аны тотып
кала алмыйча, каушаудан, артында торган иптәшенә икенче пуляны
атып җибәрергә дә мөмкин. Пистолетны мишень биеклегенә өстән аска
төшергәндә төзәп өлгерергә кирәк. Киресенчә, астан өскә күтәргәндә –
барып чыкмый. Чынбарлыкта пистолет (наган, маузерның дәвамчысы
буларак) якын арадан, кеше силуэтына җәһәт кенә төзәп, җәһәт кенә
атар өчен яратылган.
Пулясы – юантык, тупыйк башлы. Килеп тиюгә, кешенең бөтен тәнен
тетрәтеп, тораташ калдыра. Автомат, карабин пулясы очлы башлы
була, мондый пуля тигәндә, кеше заты кинәт параличланмый, йөгергән
чагы булса, тагын бер-ике адым атлап өлгерә әле.
Пистолет – кесәгә сыймалы кызыктыргыч корал. Әмма мин аны
ярата алмадым...
Автомат – башка...
Ижауда үзешчән оста Калашников тарафыннан эшләнеп, елдан-ел
камилләштерелә барган (бүгенге көндә дә) совет автоматы, үрчи-
үрчи, бөтен планетага таралган. Бик күп телләрдә аның уртак исеме
– «Калаш». Чатнап ярылырлык туң салкында да, эреп агарлык эсседә
дә, ком чүлендә дә, карлы-бозлы яңгырда да – нинди генә шартларга
тарымасын, Калаш чыгымламый, хуҗасын кыен хәлгә куймый, карусыз
атуын белә. Бу автомат – иң ышанычлы, тугры корал. Менә шуңа күрә
дә ул мәртәбәле байларның да, саргаскәрләрнең дә коллекциясендә иң
күренекле урында тора. Ил башлыкларыннан Сәддәм Хөсәеннең дә
түтәсен алтын пластиналар белән каймалап бизәлгән автоматы булган...
Кайбер илләрнең туграсында калаш сурәте ясалган, Мисырда аңа һәйкәл
куелган икән – димәк, бу юкка түгел. Автомат сурәтен келәмгә чигәргә
яраткан, гел сугыш сөреме сулап яшәргә күнеккән Әфганстанда ир бала
Калаш кочаклап туа, Калаш кочаклап яши, Калаш кочаклап үлә... Һәм
мондый илләр арта тора...
Хикмәт нәрсәдә?
Миллионлаган ир-егетләрнең ихтыярын алып, ничек болай дөнья йөзенә
сөмсезләнеп таралган соң бу хикмәти корал? Күзне кызыктырырлык әллә
нинди бизәкләре дә юк, рәвеше дә гади генә кебек югыйсә. Акылны җиңә
торган нинди әфсене бар моның? Иблис тыны белән яратылганмы әллә?
Үзең атып карагач кына, моңа төшенә язасың.
Университетны тәмамлаганда, хәрби кафедра тарафыннан
лейтенант дәрәҗәсе бирер алдыннан, Казан читендәге полигонда
Калаштан күп тапкырлар атып карарга туры килде миңа. Йөз-ике йөз
метр ераклыкта хәрәкәт иткән мишеньнәргә яктырткыч пуля яудырган
мизгелне һич тә онытасым юк. Искиткеч күренеш. Исерткеч манзара.
Яктылык сызыгының бер очы автомат көпшәсеннән савылып чыга,
икенче очы мишеньгә барып керә. Гүя син яшен камчысын селтәп торучы
кодрәт иясе! Кан тибешенә тәңгәл итеп, әз генә кыймшат кулыңны – ут
ТИМӘ, ЯШӘСЕН!
52
сызыгы йә уңга, йә сулга тайпыла. Кылыч йөзе кебек үткен ут зәһәрлеге
юлындагы бөтен нәрсәне – хәтта һаваны, уеңны рәхимсез кыеп төшерә.
Моңа кадәр мин бу могҗизаны нишләп белмәдем икән?!
Берәмләп аткан чакта автомат кулга бәрә, ә инде тоташтан атуга
күчсәң... Калаш йомшак кына дерелдәп, аккорд алып, бер көйгә җырлый
башлый, бу көй рәхәт эретеп, бөтен тән күзәнәкләренә тарала. Эчтә җан
тибрәнә, җан бии; бөтен барлыгың белән онытылып, оргазм алуга тиң
хисси ләззәтне вөҗүдеңә сыйдыра алмыйча, шашып кычкырасы килә...
Бу – акылга буйсынмый торган куркыныч илһамлы халәт!
Син – бу мизгелдә кичәгеңне, бүгенгеңне, киләчәгеңне онытып, шушы
дуамал утлы корал сихеренә биреләсең; ул синнән өстен. Син аны
буйсындырам дип, үзең аңа буйсынасың. Бу мизгелдә вакыт илаһына
буйсынмыйча кыргый дәрт уяна; уяна гына түгел – тамырдан актарылып
чыга; актарылып кына калмый, талымсыз котыртылып, эчтә тыеп
торган аяусызлык сүрүләрен умырып төшерә. Каршыңдагы ясалма
мишеньнәр мескен кала. Алар – җансыз. Алар – кызыксыз. Адарынган
күңелең т е р е мишень сорый башлый...
Калаш җене кыргый теләгеңә тырнакларын батыра.
Яшь йөрәк сугыш театрында каһарман булырга тели...
Бер атып караган яшь-җилкенчәк Калаш тылсымыннан гипнозланып,
тәкатьсез кала. Чөнки Калашның үзенә бертөрле тарту көче, хәтәр
магиясе бар. Мең еллар буена камилләшә барган үтерү коралы – ук-җәя,
сөңге, чукмар, утлы мылтыклар биреп бетерә алмаган мөмкинлекләрне
ХХ гасырда Калаш автоматы, соң дәрәҗәгә җиткереп, үзенә туплаган.
Аяусыз үлем уенына кергән яшь кешенең ул куенына керә, аркадашына,
яклаучысына, таянычына әверелеп китә. Менә ни өчен Калаш автоматы
тәненә береккән башкисәр егетләр бөтен планетаны бер итеп йөриләр,
акылын җуеп утка керәләр; кеше җанын аулау, асу-кисү, кыру, юк итү
аларның гадәти кәсебенә әйләнеп бара.
Юк, мин Калаш автоматына мәдхия җырламадым. Ходай сакласын.
Мин бу коралның йогышлы асылын аңларга юаш кына талпынып карадым.
Минем сурәтләү алымына шикләнеп, сагаеп караучылар булыр. Кем
әйтмешли: «Бу мәсәлнең морале: үзең атып карале!»
Без дә яшьлектә Че Гевара кебекләр белән мавыгып, каядыр чит
илләргә чыгып китеп, сугыш-революция гарасатына кушылып китәргә
хыялландык. Әмма узган гасырның 60 нчы елларында дөньяның әле
вөҗданлылык җөйләре сүтелеп бетмәгән иде. Бүгенге кебек, явызлыкның
авызлыгы салдырылмаган, ялганның ялы киселмәгән иде. Бу заман башка...
Шагыйрь әйтмешли, ахырзаман исе килә хәтта кызыл алмадан...
Күпме яшьләр теләсә нинди дингә табынып (янәсе), теләсә нинди
идеяне яклап (янәсе), теләсә нинди илгә сугыш театрына гастрольгә
чыгалар. Идеяләр – ялган исерткеч кенә. Аяусызлык асылында – гаҗәеп
дәрәҗәдә мөкәммәл яратылган үтерү коралы – Калаш автоматының
миллионнарны табындыра белү җене ята.

Дәвамы алдагы санда