ЯҢА ШӘҺӘРДӘ (бәян)

Икесе дә үзләре теләп яңа төзелешкә килделәр. Гөлгенә бала булдырырга теләми әле, бераз үзебез яшәп калыйк, ди, чүпрәккә, мәшәкатькә батарга өлгерербез, дип һаман суза. Ул да хаклыдыр, чөнки әле аларның үз «куышлары» юк, кеше катында, кеше күзенә карап яшәү икесенең дә горурлыгын бик нык ашый, изә иде. Ичмаса, квартир тизрәк алырбыз, дигән өмет белән алар Чаллыга килделәр. Икесе ике торакка урнаштылар. Вагонга икесе бергә керергә бик өметләнгәннәр иде, салкын булса да икең бергә торсаң ялкын булыр, диешкәннәр иде, андый вагон да балалары булганнарга гына тәти икән әле.
Берничә көннән Нәфис Гөлгенәне сагына, тели башлады. Гөлгенә аның дәртенә бик чик куеп кына, үзенең сроклары буенча гына якын китерә иде. Менә Гөлгенә янына яткыра торган алтын вакыт җитте дә үтте, тагын килеп җитте. Нәфис төннәрен тынгысыз йоклый башлады. Көндез ул Гөлгенәне күрә, кичен ашханәдә бергә ашыйлар, кайчак торакка кайтып, сөйләшеп утыралар, әмма шуннан ары берни дә эшләп булмый иде... Җәй булса җаен табар идең инде, хәзер кыш. Биредә Гөлгенә караватына икәү ятып бервакыт төн кунганнар иде, бүлмәдәш кызлар тавыш чыгардылар, икенчесендә комендантка барып әйткәннәр. Комендант бик усал, ләтчә хатын күтәрелеп бәрелеп Нәфискә ябышты. Теле өнеңне ярыр, караңгылар, валлаһи. Нәфис чак кына «ычкынып» китми түзеп калды, шул тикле җанга тияргә, кимсетергә тырышты теге ләтчә. Ирләргә бик әшәке үчле нәрсә икәне әллә каян күренеп тора иде.
Менә алар урамга чыктылар да бер-берсенә сыенып басып торалар. Нәфис борсаланса, нишләргә белми, дәртенә буылып, хатынын кочаклый, ләкин аның белән генә канәгатьлек килми иде.
— Гөлгенә, берәр җаен тап инде үзең?— дип ялвара ул.
— Карале, нишләтим инде мин сине? — ди Гөлгенә салмак кына. Ул алай ук дәртле түгел, кара сабырлы, ир-атсыз да тора ала, ир тәме әле аңа йөгермәгән. Нәфиснең аның салкынлыгына ачуы килә , тешләрен шыгырдата, йодрыкларын йомарлый .
— Бүлмәдәш кызлар белән сөйләш, җайла шунда.
— Ничек? Алар күбесе кыз кешеләр, хатыннарны аңлыймыни? Аннары саф булып кыланулары чиктән ашкан.
Хисам КАМАЛ (1926) — Татарстанның халык язучысы, сугыш ҺӘМ хезмәт ветераны. Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, 5 томлык «Сайланма әсәрләр» ҺӘМ төрле телләрдә дөнья күргән күпсанлы китаплар авторы. Казанда яши.
Хисам
Камалов
ХИСАМ КАМАЛОВ
— Кем баш соң сезнең бүлмәдә, кемнең сүзен ныграк тыңлыйлар диюем?.
Теләсә нинди коллективта рәсми булмаган бер баш кеше калкып чыгучан. Чөнки кешеләр акыллары, тормыш тәҗрибәләре белән тигез түгел. Бергә-бер бүлмәдә берничә кеше җыелып тора башлагач, кемнең ничек икәне бик тиз беленә. Кемнең «түшәме» биек, кемнеке тәбәнәк? Кемдер акыл ягыннан, тәҗрибәсе, чослыгы ягыннан бүтәннәрдән өстен. Үзеннән-үзе шулай килеп чыга: бүтәннәр аның сүзен тыңлаучанга әверелә. Ул «башлы»ның сүзләре, киңәшләре дөрескә чыкса, аның авторитеты бермә-бер артып, кагылгысыз булып китә инде. Коллектив аның сүзен тыңлап, төрле эшләргә бара ала. Нәфис шуны истә тотып әйткән иде.
— Бездә һәркем үзенә баш, һәркемнең үз флагы бар, беләсеңме? — Гөлгенә шаркылдап көлеп җибәрде.
— Ничек инде флагы бар?— Нәфис аңлап җиткермәде, аның көлүен ошатмады, юк, Гөлгенә минем дәртне аңламый дигән уй-елан кинәт миен чагып китте.
— Флаг нәрсәне белгертә соң?
— Укыганың юкмыни? — Флаг булса, дәүләт була.
— Соң шуннан?— Нәфиснең аңлап җитмәве тавышыннан аңлашылды.
— Дәүләт үзе мөстәкыйль була, беркемгә дә гозере төшми торган. Бездә дә кызлар шулай, барысы да хәтәр гыйффәтлеләр инде...
Кая куярга белмәгән көчле дәрттән Нәфискә дөнья тар булып тоела башлый.
Нәфис ташчы. Ләкин бригадада эш бер дә йөрәгенә ятмый әле. Идарә мөдире дә әллә нинди арка сөяксезрәк кеше, ахры. Килә дә кычкырына, ташчыларны стена салудан алып, чүп-чар эшкә куша. Чөнки кирпеч, измә өзмәс килеп торуны тәэмин итә алмый.
— Без ташчылар, бүтән эшкә бармыйбыз, чүп-чарны подсобниклар да җыя ала. Ә монда стена салучылар...
— Кем ул без?— дип элеп алды начальник.— Син әллә Николай икенчеме, ул үзен «без» дип әйтә торган булган. Син, Мәмәшев үз исемеңнән генә сөйлә. Син бармасаң, бүтәннәр барыр.
— Без дә бармыйбыз,— диде ташчылар.
— Ә сез Мәмәшевне тыңлыйсызмы? Ярар, нәрәт япканда барыбер минем янга киләчәксез.
— Ярар, куркытма, Сәлим Григорьевич,— дип бик тыныч, килешүчән итеп әйтә Нәфис аңа карап.
Теге йөзен читкә бора, күренеп тора, килешәсе килми. Ләкин Сәлим Григорьевич үзе дә нәрсәдер сизеп ала, үз кул астындагылар белән болай сөйләшергә ярамаганын, үзенең хаклы ук түгеллеген эчтән аңлый кебек ул, әмма сер бирергә теләми, начальник булып каласы килә, юкса, бик басымчак итеп бетерәләр, малайсыта башлыйлар.
— Бүгенгә генә эшләп торыгыз инде,— дип ялынган тавыш белән ялвара ул үзенең бая каты бәрелүенә үкенгән кебек һәм үзенә-үзе кимсенгән кебек китеп бара.
Эшчеләр, әлбәттә, тыңлыйлар, яхшылап әйткәнне кемнең әле кире кага алганы бар? Эшлиләр. Әмма икенче көнне дә кирпеч китереп җиткермиләр. Тагын юк-бар эш белән көн үтә. Прораб Дьяков килә, ипләп кенә аңлата, ярар, без Сәлим Григорьевич белән килештек. Нәрәттә сезне кимсетмәбез, эшләгез инде. Эшче тагын сүз тыңлый.
Аннары Нәфиснең эчен тагын шул тырный: прораб көн дә нәрсә эшләнгәнне башкалардан сорап язып утыра, үзе өстәл артыннан чыкмый. Ә ялкаулар тик утырсалар да эшләдем дип яздыралар. Нишләргә? Моны Сәлим Григорьевич үзе 6
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
7
дә белеп тора. Нәфис шул хакта прорабка әйтте, теге каршы бер сүз дәшмәде, әмма Сәлим Григорьевичка җиткергән. Нәфис үз өстенә бәла көтеп йөргәндә, аны бригадир итеп күтәреп куйдылар. Нәрсә бу? Нәфис нәрсә уйларга белмәде, сөенде дә, көенде дә. Әмма тотынса ул эшне ихлас белән генә башкара инде. Бригаданы бераз «кысарга» мәҗбүр булды. Соңга калуны, эштән иртә китүне бетерде, измә килсә, шуны кирпечкә салып бетермичә объекттан китмиләр иде. Әмма нәрәт тутыру системасы шул көе кала килде.
Беркөнне әйбәт кенә эшләп ятканда, кранчы ара плитәсен биргәндә Тимкинның аягына төште һәм шактый каты яралады. Ул «ах-вах» килеп этаж баскычы мәйданында ята. Нәфис, телефонга дип баскычтан шап-шоп йөгереп аска төшеп барганда, подъездга Сәлим Григорьевич үзе килеп керде.
— Ни хәл, нәрсә булды?—дип тыны-өне калмаган Нәфисне туктатты ул.
— Юк, ашыгыч ярдәм кирәкмәс, өйдә генә ятсын, ярасы нык түгелдер ич,— диде һәм Нәфискә карады.
— Бераз сыдырып киткән, әмма сөяге исән-сау.
Нәфис аңа карап тора, ашыгыч ярдәм нигә кирәк түгеллеген аңларга теләп. Шул арада Сәлим Григорьевич үзенең шофёрына кычкырды. Теге шунда ук тугры эттәй атылып килеп тә җитте.
— Әйдә, анда Тимкин аягын имгәткән, күтәреп машинаңа сал да, торакка илтеп куй. Мин җәяү генә кайтырмын,— диде ул баскычтан җәһәт-җәһәт өскә таба атлап.
Тимкинны машинага чыгарып утырттылар. Ул үзе дә врач-мазар турында сүз кузгатмады.
— Иң элек больницага барыгыз, шунда бәйләтегез, каратыгыз, аннары өенә илтеп куярсың,— дип әйтеп калды Сәлим Григорьевич.
Алар киткәч:
— Тимкин травмасы хакында акт язып тормассың,— диде Сәлим Григорьевич Нәфискә таба төбәлеп. Аның кечкенә соргылт күзләре ничектер аксыл керфекләре белән «тал песиен» хәтерләтте.
— Нигә алай дисез?
— Нигә, нигә? Әнә бригададан сора, әллә айдан төштеңме?
— Акт төземичә ничек акча алсын ул?
— Акт төзесәң, травма өчен премияне кисәчәкләр. Бер кеше өчен бригада каза күрә, белдеңме?
— Ә ул больничный листок алса?
— Мин аңа алмаска әйттем, ишетмәдеңмени? Өйдә генә ятсын, ә нәрәтне аңа да тутыр, эшләгән кебек зарплата алыр, аңладыңмы?
Ул Нәфиснең һаман нидер аңларга тырышудан җыерылган маңгаена карап алды һәм башы тиз эшләми икән моның дип уйлап куйды. Аңа шулай уйлау рәхәтрәк иде.
— Мин риза, рас сез кушкач,— диде Нәфис, бу эшнең ничегрәк буласын башыннан үткәреп алгач.
Сәлим Григорьевич китте. Нәфис нәрәтләрне «телдән тутыру» булганда Тимкин эшләмәсә дә эшләде дип язу әллә ни гайре табигый эш түгел инде дип уйлап, үзен тынычландырды.
***
Кичен Гөлгенә янына керде. Тулай торак кызлары аны чытык чырай белән каршыладылар, карашлары энәле иде. Озак тора алмады, Гөлгенә белән чыгып киттеләр. Тышта суык, йөрделәр-йөрделәр дә, бер подъездга кереп җылынып тордылар. Гөлгенә ничектер Нәфистән суына барган шикелле тоела иде. Тотасы килгән җирен тоттырмый, үбүе дә әллә ничек мәҗбүриятне үтәгән шикелле генә тоела. Инде алар ир белән хатын булып тордылар, хәзер исә Гөлгенә үзен кыз чагындагы кебек итеп тотарга тырыша, гүя ул Нәфис хатыны түгел, гүя Нәфиснең аңа
ХИСАМ КАМАЛОВ
8
бернинди хакы юк. Гөлгенә үзен кызлар кебек тоткан була, базарын күтәрә.
— Нәрсә син кыланган буласың, кызларыңның гыйффәтле булып маташуы сиңа да йоктымы әллә?
— Белмәссең, кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырлыйсың, диләрме?
— Минем арбадан кайчан төштең соң әле?
— Белмим,— дип серле итеп көлә Гөлгенә, Нәфис дәртеннән тулышып, нишләргә белмичә, аның тирәсендә бөтерелә, дәртен текәндерә алмаганга чиксез ачуы килә аның.
— Карале, мин сиңа гел кирәк түгелмен икән?
— Нигә алай дисең?
— Соң бит син мине бар дип тә белмисең? Аңламыйсың син мине, менә шул.
— Юк, туктале, алай дияргә нинди нигезең бар?
— Таш та таш, син дә таш, минем хатын булсаң, бергә йокларга ичмаса берәр әмәл табар идең?
— Нигә, бергә йоклау гынамыни соң семьяны тотып тора, таркатмый? Аңламыйм?
— Аңламыйсың шул. Ир кадерен, ир татын белмисең син. Сугыш чорында яшәтәсе бар сине.
— Белмисең дип, синең аягыңа егылыйммыни инде?
— Юк, андый начарлык һич кирәк түгел,— диде Нәфис ялгыш кычкырышып китмик дип куркып.
Менә бит бергә йоклаган чагында Гөлгенә бик назлы, әйбәт, кайнар иде. Сүзен сөйләп бетерә алмый торган иде, ә хәзер бөтенләй алыштырган шикелле. Нәфис боегып, кимсенеп башын түбән ия, Гөлгенә моны сизә һәм чын күңелдән кайгырган кебек әйтә:
— Соң нишлим инде, бер кыз да сүзне тыңламый: ул кергәч бер 20 минутка чыгып торсагыз иде дип үтенгән идем, көлделәр генә.
— Алай турыдан әйтәләрме аны, юләр. Мин инде хәзер анда барырга да оялам.
— Ә мин синең күзләре белән ашый торган бүлмәдәшләрең янына бүтән аяк басмыйм. Беркөнне дә нәрсәдер төрттереп-төрттереп сәйләштеләр, оятсызлар.
Тимкин терелеп эшкә чыкты. Өйләдән соң конторга акча алырга килде.
Әмма баш бухгалтер бирмәгән. Тимкин, ачуланып, Мәмәшев янына кайтты.
Ул нәрәтне тутырмаган дип исәпләгән иде.
— Мәмәш, нәрсә минем белән тычканлы-мәчеле уйныйсың?— диде ул ачуланып. Аның кара төрткеле йөзе ямьсезләнеп, дорфаланып китте.
— Нинди мәче, нинди тычкан?
— Син мәче, ә мин синең тешләреңә капкан тычкан,— диде Тимкин.
Әмма Нәфиснең берни аңламаганы йөзеннән күренеп тора иде. Шуңа күрә эшнең асылын бер сүз белән әйтте.
— Миңа акча түләмәделәр.
— Ничек түләмәделәр? — Шулай диген, нигә баядан бирле күләгәләп торасың? Мин нәрәтләрне сиңа да тутырып бирдем.
— Бюллетень алмаска дип үзегез әйттегез бит.
— Мин хәзер конторга барам, төбенә тоз салып киләм,— диде Нәфис һәм кирпеч тезә торган рәтен почмакка кадәр салып китерде дә, мастерогын куйды. Почмакны өяргә ул тәҗрибәле бер ташчыны бастырды. Үзе сумкасын ачып, ниндидер кәгазьләр алды.
Өйлә җиткән иде инде. Ул конторга керде. Керү уңаена Сәлим Григорьевич бүлмәсенә үтте.
— Нигә Тимкинга акча түләмисез, Сәлим Григорьевич— дип юаш кына, гаепле
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
9
шикелле генә мөрәҗәгать итте ул кул кысышып исәнләшкәч.
— Ничек инде эшләмәгән кешегә түләргә? Нинди статья буенча түләргә?
— Соң бит үзегез әйттегез, Сәлим Григорьевич.
— Мин әйтермен дә кайтырмын да, минем телгә басма син, яме.
Аның йөзе кинәт кырысланып, елмаю сызыклары кинәт юкка чыкты. Бөтенләй башка бер йөз шикелле үзгәреп калды. Елмайган йөзе белән кырысланган йөзе арасында аерма зур иде, аны танымаслык дәрәҗәдә үзгәртте, гүя синең каршыңда бүтән кеше пәйда булган кебек иде.
Мәмәшев нәрсә әйтергә белми аптырап калды.
— Ярар, бригададан җыеп түләрбез,— диде ул Сәлимнең кырыс, сызыклары турыланган һәм болытланган йөзенә карап. Аннары куен кесәсеннән бер кәгазь чыгарып, начальникка сузды.
— Ә менә бу нәрәтне сез түләрсезме?
Сәлим Григорьевич игътибарсыз гына кәгазьне алды да укыды, аннары тирән итеп сулады, аның калын җилкәләре селкенеп куйды. Мәмәшев исә, бу шайтан эшне сизде ахыры, дип курка да башлады.
— Прораб, бригадир кул куйган, әлбәттә, түләнә бу нәрәт,— диде ул шулай ук әлләни исе китмәгән шикелле генә. Әмма аның кинәт нәрсәдер эчтән уйлаганлыгы беленеп калды. Мәмәшев кәгазьне алырга үрелде, ләкин начальникның агач тамыры кебек кулы кәгазь өстенә ятты.
Мәмәшев чыкканда аны иптәшләре көтеп торалар иде.
— Ну, түлиме, юкмы?— диде кемдер.
— Ярар, йөрмәгез лә, ачка үлмәм әле,— дип калган булды Тимкин. Ул үзе бик әйбәт кеше, шуңа күрә Нәфис аның өчен тартышып йөргән көне.
— Барыбер, юрист аша алам мин ул акчаны,— диде ул Тимкинга карап.
Теге кулын селтәде.
— Сәлим Григорьевич ниндидер кара шәхес, ахры,— диде берсе.
— Ярар, Тимкин, кайгырма, бер җае чыгар әле,— дип юатты Нәфис егетне. Тегенең исә яңак асты ничектер тартылып килеп, бүлтәймәләнеп тора, ачудан тешен кыскан кеше шикелле иде.
— Хатын-кыз кебек әйткән сүзендә тормый, нинди баш инде ул?— дип ризасызлыгын әйтте икенчесе.
***
Ике көн үтте. Мәмәшев трестка барырга һәм Тимкинның акчасын юллап алырга җай эзләп баш вата иде. Бер дә буш ара тими. Бүген тагын булмады, дип үкенеп, эш беткәч иптәшләре белән китеп барганда, контор мөдиренең машинисткасы каршыларына килеп чыкты. Ул һәрчак чалбар киеп, буянып- ясанып кына йөрүче кыз иде. Аңа барысы да шатланып карады.
— Әй, тамгалы атом, нишләп йөрисең? — дип шаяртты бер егет.
— Син нәрсә, миңа беркемнең дә тамга салганы юк әле,— диде кыз елмаеп, аның төйнәп куйган кызыл бант кебек калын иреннәре турсаеп калды.
— Тимкин, акча алырга бар?— диде ул аны танып алып.
— Нинди акча тагын?
— Травма өчен диме шунда? Әйдә, травматик,— дип күңеллеләнеп китте кыз.
— Миңа да акча юкмы анда?— дип юри шаяртты Нәфис.
— Ә-ә,— диде кыз, нәрсәдер хәтерләргә тырышып бер бармагын кашына китереп төртеп торды. Аның кулы гаҗәп матур иде. — Ниндидер приказ яздым мин сезнең фамилия белән, чын.
— Приказ?— дип шаккатты Нәфис, аның йөзенә борчу бәреп чыкты. — Ни турында икәнен хәтерләмисезмени?
ХИСАМ КАМАЛОВ
10
— Исемнән чыккан шул,— диде кыз елмаеп. Хәер, мондый чибәр кызларның хәтере начар була инде. Тик шулай да аларны матурлыклары өчен гафу итәләр.
Нәфис теге үзе бер көн Сәлим Григорьевичка биргән нәрәт турында уйлады, ул аны миңа каршы документ итеп кулланачак, аның кулына биреп калдыруына хәзер үкенеп бетә алмады. Ул нәрәт бер дә булмаган эшләрне теркәгән иде. Җир эшендә, әйтик, канау казу бар, ярым канау казу бар. Канау казу булса, кеше биеклеге итеп казу исәпләнә, ярым канау ул — тубыктан гына бер чокыр шунда. Ярымканауны канау дип язып, нәрәт белән күп акча каерырга була. Сәлим Григорьевич моны бик белеп бетерми, кайвакыт шуңардан файдаланалар. Әлеге нәрәтенә кул куйдырып, Нәфис аны акылга утыртмакчы булган иде. Әмма менә үзенә каршы хөкем актына гына әйләнде бит. Күп белдекле булып йөрсәң, шулай була ул. Алсалар, синең акчаңны алалармыни? Мөдир үзе белә торгандыр әле. Хәзер ул минем квартир чиратын да артка чигендерәчәк инде. Юк, ник мин үзем утырган ботакка үзем балта чабам икән? Әнә Гөлгенә дә шуңа күрә миннән суынып бара. Күрә бит ул минем үземә берни дә казганып ала алмаганны? Шулай ук шома гына җылы урынга үрмәләгәннәрне дә күрә. Алар астан гына эш йөртеп, фатирны да әллә кай арада алып куялар, без монда коммунизм төзибез дип көн янып, төн янып тау чаклы өмет белән эшләп йөргәндә, алар яңа квартирга күчәләр дә куялар. Каласың кызыл өметең белән авызыңны ачып. Өметең чәлпәрәмә килә. Аннан тагын өметне терелткән буласың, тагын көне-төне казганасың, өмет тә зурая, тагын тау чаклы өмет белән алгысынып эшли башлыйсың. Янасың, көясең, булсын инде дип тырышасың, тир түгәсең. Дөреслек ул барыбер җиңеп чыгар, шаһлыкны үз кулына алыр, миңа да квартир булыр дип өметеңне сүндерми көйрәтеп йөрисең. Шунда кинәт... син исемлектән тагын төшеп калгансың... Бер ялагай, тәлинкә ялаучы яңа квартирга кереп тә утырган. Дөреслегеңне кочаклап, тагын тулай торакта каласың. Кочакта «дөреслек» күбәйгән саен, Гөлгенәгә анда урын тарая, ул бөтенләй кочакка якын килмәс була: тор үзеңнең дөреслегең белән, әгәр ул сиңа хатыныңнан да кадерлерәк икән.
— Син инде туры Тукай булып йөрисең дә, коры каласың,— дип әйтте аңа Гөлгенә үпкәләп.
Ул хаклы инде, күпме болай аерым яшәргә мөмкин? Арага әллә нинди тау өелә бара, субүләр пәйда була бара шикелле. Без икәү бергә яшәп кенә ул «тауны» бетереп, бозланырга ирек бирмәгәнбез, ахрысы. Әнә бит хәзер Гөлгенә гел үзгәреп бара, әйтерсең лә ул минем хатыным булмаган, түгел дә кебек. Тот та яңадан өйлән үзенә, барысын да яңадан башла... Юк, болай булмый... Сәлим Григорьевич белән ничек тә уртак тел табарга кирәк. Әйбәт кеше бугай ул, әмма үзе мөстәкыйль генә фикер йөртергә, карар кабул итәргә куәсе җитеп бетми. Ярар, аңа каршы барырга ярамый, бу миңа бер сабак булсын! Әгәр «нәрәтем»не, ачуга алып, миңа каршы кулланмаса, ак тәүбә, кара тәүбә, бүтән аңа үзери генә барачакмын. Әгәр дә ул «нәрәт» мине аяктан егып ташласа, бу төзелештән бөтенләй китәм. Гөлгенәгә дә шулай әйтәм. Чөнки егылган җирдән торып кеше рәтенә басу өчен минимум өч-дүрт ел кирәк, анысы факт. Квартир турында сүз дә булуы мөмкин түгел...
Нәфис шулай уйланып барды.
Тимкин теге кыз белән шаян сөйләшеп, тел тегермәнен тарттырды:
— Хәзер акча алам, клубка тансыга барабызмы?— диде ул киртләч-очлы ак тешләрен күрсәтеп. Аның тешләре тигез булмаса да, шикәр кебек ак иде. Кыз бантик кебек калын иренен кыймылдатып куйды, ниндидер кинаяне белгертәсе килде аның: кызганунымы, әллә горурланунымы, анысын Тимкин төшенә алмады.
— Әллә бүтәннәр өстенә бастыммы?— дип аптырады ул. Аның тавышы шаянлыгын җуйган иде инде.
— Бастың,— диде кыз оялган шикелле тавыш белән.
— Аңлашыла, әллә ярәшкән киявеңме?
— Әйе.
— Баштук әйтәләр аны. Аңлашыла,— диде Тимкин юл буе сандугач шикелле
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
11
сайравына уңайсызланган кебек. Аннары җитди рәвештә әйтеп куйды:
— Мин әле камыт кияргә ашыкмыйм.
— Өйләнү камыт киюмени?— диде кыз көлгән кебек итеп.
— Ә нәрсә булсын тагын? Менә җигелеп кара әле, белерсең.
— Әллә синең җигелеп караганың бармы?
— Юк та...— дип нидер әйтеп бетермәде ул.
— Егетләр башта шулай диләр, ә үзләре ничек камыт кигәннәрен сизми дә калалар.
— Кызлардан инде, кызлардан...
— Үзегез теләп килгәч, кызлар камытны кигертә инде.
— Телисең дә аны, теләмисең дә, шайтан белсен,— диде Тимкин аптыраган тавыш белән.
— Теләмәгәнгә көчләп кидермиләр,— диде кыз һаман теле ачылып. Бу сөйләшү аңа кызык иде бугай.
— Кызларда көч, алар кичерә белә...
— Ә синең киясең килми, үзең кызларга кармак салырга оста?
— Сөяксез тел сөйләнә инде. Камыт киясе килми, әлбәттә, әмма шул камыттан башка да яшәп булмас ахры.
— Менә-менә шул-шул,— дип кыз йомшак кына көлеп куйды.
Алар конторга килеп җиттеләр. Анда игъланнар тактасында: Мәмәшев өч участок мастеры итеп билгеләнә, дигән приказ эленеп тора иде. Нәфис нәрсә дип уйларга да белмәде, бөтенләй көткәннең киресе килеп чыкты бит.
***
Шуннан ул мастер булып эшли башлады. Әмма башта иптәшләр алдында бик уңайсыз булды. Алар Сәлим Григорьевичны төп башына утыртырга «заговор» корып йөргәннәр иде бит, кинәт кенә Нәфисне күтәреп куйгач, иптәшләрнең Нәфис безне саткандыр дип уйлаулары бар иде. Чын уйлаганнардыр да: безнең серне алыр өчен генә йөргән икән сырпаланып, яклаган булып, дигән фикерләр башларына килми калмагандыр. Нәфиснең үзенә дә бик читен иде. Нишләргә? Аптыраулы, эчке уйлы карашларын сизенә ул. Алар үзләре өстенә ниндидер бәла көткәнрәк шикелле карыйлар, элеккеге ышанып карау ничектер тоныкланган, арага нәрсәдер кергән, шикме, көнчелек угымы? Сөйләшкәндә ниндидер салкынлык килеп бәрелә. Эштә берәр тәнбиһ ясасаң да ничектер шыгырдый-шыгырдый гына тыңлыйлар, канәгать түгел икәнлекләре сизелеп- сизелеп китә.
— Егетләр, әйдәгез, эштән соң бу чүпләрне тазартып ташлыйк әле, бездән соң килгәннәр каргамасын,—дип әйтте Нәфис бер көнне. Әмма берсе дә элекке кебек, урыныннан кубып, эшкә атылмады; каядыр читкә караган булып мыгырдандылар; кайсы ишетмәмешкә салынды, кайсы хәйләкәре шунда ук риза булып сөйләнде. Әмма бары сүз өчен генә икәне күзенең дулкыныннан беленеп тора иде. Ярар, дигән була ул, ярарның башы авыртмый, мең тапкыр риза була, әмма бер тапкыр да эшләп карамый үзе, синең күз алдыңда шулай итә ул, ә күз артыңда бөтенләй икенче була. Һе, эшләрмен, тот, дип әйтә ул Нәфис киткәч, эш дуракларны ярата, ә мин, шөкер, әле алай ук төшеп калганнардан түгел! Хәзер алар миннән үч алырга да күп сорамаслар, дип коты чыга Нәфиснең. Менә бер яхшының бер начары бар, дигән әйбер шушы була торгандыр инде.
Бу хакта Гөлгенә белән киңәште Нәфис. Ни әйтсәң дә, иң якын кешең мондый очракта хатын булып кала икән шул. Гәрчә ул синнән шулай ук ерагая барса да, барыбер аның белән сер бүлешмичә булмый икән. Дөнья, кешеләр катлаулы — бер үзең генә ерып бара алмыйсың.
— Әйдә, бер иптәшләреңне җыеп утырыйк, синең дәрәҗәне юу да булыр,— диде Гөлгенә.
Нәфис һич көтмәгән иде мондый акыллы сүзне, бераз башын эшләтеп алды да,
ХИСАМ КАМАЛОВ
12
риза булды.
— Ләкин кайда җыелырга? Бездә мөмкин түгел, комендант бик җенле кеше.
— Мин кызлар белән сөйләшеп карыйм,— диде Гөлгенә, ничектер канәгать рәвештә.
Нәфис аңа карады һәм кинәт күңеле нечкәреп куйды, ул Гөлгенәне жәлләгән сыман хис кичереп алды.
— Ахры син дә бик арыйсың?— дип аның иңеннән тотты.
— Һаман сызым, расчёт белән утырыла. Казаннан килгән геодезик карталарга күп кенә төзәтмәләр кертергә туры килә шул.
— Урынга да чыккалыйсыңмыни?
— Бүген дә Түбән Кама ягында җир борауладылар, мин керн алырга бардым.
— Нәчәлник ничек соң? Хәзер бик бәйләнмиме?
— Тыныч әле бу арада, миннән бүтәннәргә күчте.
— Чират кайчан җитәр, диген.
Нәфис көлеп җибәрде. Гөлгенәне кочаклап алды да бер яңагын битенә терәп торды. Бүген Гөлгенә ничектер бик әйбәт иде, җайга гына ятып тора, күңелне эретерлек итеп сөйләшә. Иреннәре арасыннан чыккан сүзләр гамьле, җылы, элеккечә кар йомарлыгы кебек салкын түгел иде.
— Бирегә килгәнгә үкенмисеңме?— дип сорыйсы итте тагын Нәфис.
Иркә кыз булып эшкә күнекми генә үскәнгә, хәзер Гөлгенәгә шактый авырга туры киләдер дип исәпли иде ул.
— Әллә? Кайда да бер кояш түгелмени?
— Биредә сиңа кояш җитеп бетми шул,— дип Нәфис аны кочагына кысты, озак кына җибәрми торды...
***
Кызлар бүлмәсендә дә, ирләр торагында да җыелып утыру мөмкин булмады. Тимкин белән Мәмрәев иске шәһәрдә частныйда торалар иде, шунда җыелдылар. Менә кайчан Гөлгенә үзен чын хуҗа итеп тойды. Барысына да җитәкчелек итте, ир-атка боерык бирүдән ул чын рәхәт таба иде. Аңа барысы да буйсына, аны тыңламый булдыра алмыйлар иде.
Тагын шунысы да бар: биредә яңа шәһәрдә аракы сатмыйлар иде. Гөлгенә барыбер юнәтте, ял көнне Минзәләгә барып, бер сумка тутырып алып кайтты. Табында «Экстра» ларны күргәч, егетләргә дәрт керде, йөзләрендә җиде кояш нуры балкый башлады. Ә берәр рюмка салгач, тагын да җанланып киттеләр. Тәбәнәк буйлы, кырт кискән очлы борынлы Мәмрәев, кулларын уа-уа, өстәл астында аягын тыпырдата башлады.
— Безнең мастер дөрес кеше ул,— дип мактап куйды Тимкин да. Аның йөзе шәраб тәэсиреннән роза чәчәге кебек булып алсуланган иде.
— Без ул Сәлим Григорьевичне бер утыртабыз әле, чын,— дип сөйләп китте Мәмрәев.
Аның да чыбырткы бетчә баскан бите ничектер шомарып, матураеп киткән шикелле булды. «Жумба балыгы шикелле бик шома ул, һич тотам дигәндә кулдан шуа да төшеп китә».
— Батенчукка әйтсәм, ул аның койрыгына басачак әле,— дип мактанды Янбишев. — Без Батенчук белән Братскида бергә булдык. Ул бер караудан кешене шәйләп ала.
— Әгәр заводны 1974 тә төзеп бетерсәк, автомобиль короле Форд партиягә керергә гариза язам, дигән, имеш.
— Әй, сөяксез тел ни сөйләмәс,— дип берсе кул селтәде.
— Булыр да, син алай дип әйтмә әле, парин. Америкада да, димәк, мондый темплар юк.
— Америка инде «тәрәккыятнең» иң югары ноктасына, апогеена җиткән, хәзер
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
13
алар шул ноктада ничегрәк тотынып тору ягын кайгырталар,— диде Нәфис. Каршы төшеп тә, хуплап та сүз әйтмәделәр, бу мәсьәләдә төтеннәре йөрми иде ахрысы. Ләкин Мәмрәев урыныннан сикереп торды.
— Юк, юк, син дөрес әйтмисең, гөлием,— дип башын селкеде ул. Аның үзеннән бигрәк салган шәраб пары шулай сикереп торып каршы төшә иде шикелле. — Мин ул симереп котырынган кәбихләрне менә бу кулларым белән буып-буып ыргытыр идем. Алар безнең хәлне белми, гөлием, белми. Безгә сугыш күпме газап китергәнне, күз яшенең, түгелгән канның чын бәһасен белмиләр. Аларның бер бомбага тотуны, бер ачлыкны күргәннәре юк. Бу яктан алар тәрәккый иткән түгел, артта калган халык. Кайгының, күз яшенең ни икәнен белмәсен әле кеше?! Кешеме ул шуннан соң? Мин күз яшенең ни икәнен, бәланең нәрсә икәнен белмәүчене, гомумән, кешегә санамыйм. Шулай бит, Гөлгенә, әнә ул хатын-кыз кеше, нечкә күңел иясе әйтсен.
— Мин Мәмрәев сүзләренә кул куям,— диде Гөлгенә.
— Ә син кул куясыңмы, Тимкин? — дип рюмка тотты Мәмрәев. Эчәрдән элек тагын Янбишевкә таба борылып чәкештерергә сузды һәм тагын сорады:
— Янбишев, син дә кул куясыңмы?
— Куям, куям, ике кулымны да куям,— диде тегесе.
— Ике кулыңны да куйма, берсе рюмка тотарга кирәк,— дип икенчесе шаяртты һәм дәррәү көлеп җибәрделәр. Шул көлү салюты астында рюмкаларны бушатып та куйдылар.
Мәмрәевнең башына китте, ахрысы, сөйләнергә тотынды.
— Бу йортны салып бетергәч, өйләнәм, Нәфис, менә күрерсез,— диде ул җетеләнгән күзләрен аңа төбәп. Аның карашында ничектер кызгану хисе уята торган чалым бар иде. Нәфис шуны күреп алды һәм Мәмрәевнең әтисез үскәнлеген исенә төшерде.
— Эчкән саен әйтәсең инде син аны,— дип ирештергән кебек төрттерде Янбишев.
— Нигә, өйләнү кирәк инде,— дигән булды Гөлгенә. — Өйләнмәгән егет ул җирдә җыелмый калган көлтә кебек, әйе бит. Яңгыр астында әрәм-шәрәм булып, бөртеге коелып кына бетүе мөмкин, әйе бит?
Ул елмайды, аннары көлеп куйды, үзенең тырпаеп торган күкрәкләре өстеннән егетләрнең теләк тулы карашлары шуып узганны да тоймыйча калмады. Шуңа күрә аңа рәхәт иде.
— Кызлар шул көлтәне җыеп алалар да, гомер буе шуны сугып, шуның зернасы белән тукланып яшиләрме?
Егетләр тагын көләргә тотынды.
— Сугалар, сугалар, хәтта саламын да калдырмыйлар,— диде Нәфис көлә- көлә, янәсе, ул өйләнгән кеше, белә, тәҗрибә уртаклаша.
— Сукмыйча яши алмыйлар инде алар,— диде Янбишев белдекле булып кыланып.
Әле үзенең «сугылып», «суктырып» караганы да юк, шулай да бергә эшләүчеләр сөйләгән сүзләрне сөйләүчән иде ул.
Миңа булган кырын караулары шул бер энерция шикелле әйбер генә булгандыр, үзләрендә кайнап чыккан нәрсә түгелдер, юкса, хәзер кызгач чыгарырлар иде дигән фикер йөгереп узды Нәфиснең башыннан. Әмма энерция дә бик көчле нәрсә, аны да чут төймәсеннән төшерергә ярамый. Хәер, ник шул чаклы нечкәртәм әле: әллә карьерага омтыласым килә башладымы? Миндә югарыга үрләү сусыны кузгалдымы әллә? Менә ул сусынга бер калҗа ыргыттылар — мастер итеп күтәрделәр, хәзер тагын бер калҗага тәмгысын суза. Хәтта шул «калҗа» өчен тартышырга әзер шикелле. Нәрсә бу? Ниндидер моңарчы аңа килеп карамаган яңа тойгылар, яңа ниятләр? Аны мастер итеп күтәргәч, Гөлгенәнең сөенгәнен күрсәң, исең китәр! Нәфис үзен шул чакта гына дәрәҗәгә күтәрелгән итеп сизде, эштә ул үзе һаман әүвәлгечә тыныч
ХИСАМ КАМАЛОВ
14
йөрде, әүвәлгечә мөнәсәбәттә булды. Әмма әүвәлгечә булырга ярамаганлыгын ничектер сизенә башлаган иде. Катгый фикере генә юк иде. Гөлгенә аның сибелеп йөри торган ул уйларын урынына утыртты, рәткә кертте. Кул астындагылардан аз гына өстен куярга тиеш үзеңне, юкса сине тыңламаячаклар, дип тукыды ул аңа. Эшчеләре тыңламаган җитәкчене кем тотсын, кемгә кирәк ул? Чынлап та, кемгә кирәк? Аңардан бернинди дә файда юк бит... Менә сиңа җымыкый Гөлгенә.
Бу кичәне дә ул уйлап чыгарды бит. Үз кул астындагыларның синнән ризасыз булулары да начар, диде ул. Ризасыз кеше бик хәтәр. Әйтик, микроб шикеллерәк. Ул үзенең ризасызлыгын бүтәннәргә дә йоктыра. Карасаң, бер көн синең кул астындагылар барысы да синең белән эшләргә теләмибез, дисәләр? Ризасызлар синең өстән югары түрәләргә йөри башлый һәм әкренләп югарыда синең хакта начар фикер урнаша. Нәчәлникләр бит сине шәхсән белми, шуңа күрә кеше сүзенә таянырга мәҗбүр була.
Ул арада шешәдәге соңгы эчемлекләр рюмкаларга салынып бетте. Мәмрәев тост әйтә башлады:
— Дуслык өчен,— диде ул,— дуслыктан да зур нәрсә юк!
— Әфәрин,— дип кычкырды Тимкин.
— Бездә һәркем бер-берсенә дус һәм туган,— дип кыстырды Янбишев.
— Тагын да салсаң, син Сталин өчен дә тост әйтә башларсың әле,— дип куйды Мәмрәев.
Мәмрәев алай мәгънәсез түгел инде, табыннан кузгалырга, һава сулап керергә тәкъдим ясады һәм үзе торып киемнәре янына барды. Нәфис белән Гөлгенә шуны гына көтәләр иде. Ләкин кайсыдыр табыннан аерыласы килми маташканда, Мәмрәев:
— Әнә ир белән хатынның бураларында бер бөртек тә зерно калмаган, шуңа күрә ашлык сугып аласылары бар, аңладыңмы?
— Кеше ашлык сукканда якын йөрмә, күзеңә кылчык кереп, сукыраеп калырсың,— лип өстәде Янбишев.
Тагын көлделәр, тегенең «кәҗәсе» шунда җиңелде һәм ул да киемнәренә тотынды. Гөлгенә оялып бетте, савыт-саба җыештырып, ишетмәмешкә салышып йөрде. Нәфис исә аларга кушылып көлде дә көлде, шуңардан бүтән чара юк иде. Ләкин егетләр мәнле иде. Бу темага сүзне оятсызлыкка хәтле җиткермәделәр, югыйсә, һичбер кәеф тә калмаган буласы иде. Көлүнең дә чиге була икән шул...
Егетләр чыгып китүгә, Нәфис ишек биген элеп куйды. Гөлгенәне кулындагы савыт-сабасы белән кочаклап алды һәм караватка өстери башлады.
— Куйыйм инде, бер минут түзә аласыңмы?— диде ул пышылдап.
Аның эчке бер рәхәтне алдан тоеп елмайганы матур булып чагылып калды. Ул савытларын куеп килгәндә, барча комачаулый торган нәрсәләрен салып ташлаган иде инде. Шунда ук караватка ауды... Бераздан ире:
— Ай үләм, үләм,— дип пышылдады һәм хатын аның кинәт мускуллары бушап, тулы капчык кебек авыраеп калганын тойды...
Тагын бераздан хатын аңа чәй ясап бирде. Ире торып, иң элек ишек келәсен ычкындырды, ә хатын караватны әүвәлгечә эз калмаслык итеп җыйды. Аннары гына йөзләре чәчәк аткан, күтәренке кыяфәт белән чәй эчәргә тотындылар.
— Мин сиңа ошадыммы соң?— дип сорап куйды Гөлгенә иренә туры карарга оялып.
— Әйе, син әле һаман кичә өйләнгәндәге кебек,— дип Нәфис тә аңа карамыйча гына елмаеп куйды.
— Күрдеңме иптәшләреңне,— диде Гөлгенә, чәен тәмләп шобырдатып,— барысының да күңелләре булды бит, ә?
— Кеше күңеле әздән генә тора инде.
— Сылтау кирәк шул.
— Әти әйтә торган иде аны: дуслыкны шәрабтән дә катырак ныгытучы нәрсә юк,
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
15
дип. Менә торган саен әти сүзләре искә төшә бара.
— Әти-әни безгә акылны бушка бирә, ә без аны алмыйбыз, аннары бик күп көч, нервы сарыф иткәч кенә безгә шул акыл килә.
— Чынлап та шулай шул. Акчаң белән артык дус булсаң, үз иткән дусларыңнан колак кагасың. Монысы да әти сүзе.
— Син бит минем сүзне тотканга шулай кәефләнеп утырасың.
— Әйе, Гөлгенә, чыннан да, молодец син,— диде Нәфис һәм яратып хатынының беләген тотып алды. — Торган саен матур ягың белән ачыла барасың син, чын.
— Хатын-кыз шулай булырга тиеш тә, һәрчак бер серле тартмасы ачылып торырга тиеш.
— Ну, инде анысы!— диде Нәфис. — Күпмегә генә җитә ул «серле тартмалар»?
— Гомер буена җитәрлек! Менә хатын-кыз нинди бит ул! Ир-ат кына белеп җиткерми аны. Кадерсезләп дәрәҗәсен төшерергә тора...
***
Мастер булып эшли башлагач, Нәфис гел шуны тоя иде: аңа бу эшне җайлап алып бару өчен берничә юл бар икән. Беренчедән, өстә торганнарның боерыгын гына үтәп тору, үзеңнән бернинди инициатива күрсәтмичә генә башкару. Үз өстеңә берни дә алмау. Аннары кайсы сине тыңламаган очракта көчләп тыңлатырга, эшләтергә дә була. Әмма Нәфис өчен бу мөмкинлек файдалана торган булып чыкмады. Нигә диярсез? Ул аның шәхси сыйфатларына туры килми иде, дөресрәге, ул кешене көчләп эшләтә алу сәләтенә ия түгел. Менә шул. Табигать бирмәгәнне каян алсын инде!
Нәфискә иптәшләрен үз йогынтысына алу юлы белән тыңлатырга, эшләтергә генә кала. Рас көчләп, катылыгың белән эшләтә алмыйсың икән, фәкать ничек тә тыңлату, килешү ысулы гына кала. Гөлгенә һаман тукып тора: башта син өстәгеләр нәрсә кушса, шуны гына берсүзсез башкарып тор, үз сүзеңне әйтмә, каршы төшмә, ярарга тырыш, аларның ышанычын яула, ди. Аннары синең бер начар сыйфатың бар, Нәфис, диде ул беркөнне, син «кимсетелгән» кешене якларга ташланасың, ә бит ул кеше үзе гаепле була күп вакыт, нәчәлникләр түгел, син нәчәлникләрне пырлатасың, ә бу исә синең абруйны төшерә генә. Артык демократизм синең авторитетны үтерә генә. Нәчәлство ул синнән- миннән күбрәк белә, кеше интересларын күбрәк кайгырта, шуның өчен Хозер Ильяс булып аның эшенә тыгылганны бер дә өнәми ул.
Бер көнне участокта ыгы-зыгы купты, салына торган йортның почмагы дөрес түгел иде. Нивелир белән карыйлар: бераз эчкә кергән, кирпеч саны һәм ятышы дөрес, әмма измә калынрак киткән. Логарифм линейкасыннан чутлап карап чыгардылар, чынлап та, кыеклык күз алдында. Нәфисне белмәгән, аның кылын тартып карарга теләгән эшчеләр болар.
— Сүтеп, яңадан өйдем, яңадан кыек булды,— дип чәчри Шайтанов фамилияле украин егете. Күренеп тора, мастерны сынап карарга ашкыналар болар. Нәфиснең башында кинәт уйлар йөгерешә башлады, бите кызарып китте. Тик каушамаска гына кирәк. Аның киләчәк авторитеты менә шушы «почмактан» торачак икәнен бөтен тәне белән тойды ул. Артык сөйләшеп үзеңне очсызларга ярамый.
Ул берсүзсез генә килде дә, әле измәсе катып бетмәгән кирпечләрне алып- алып куя башлады. Шайтанов та иярде, ул да сүтә. Бер метр сүтеп, яңадан турылап өя башладылар. Шайтанов Нәфискә измә ябышкан кирпеч бирә, ә ул эндәшми генә аны читкә ыргыта, чиста кирпеч алып сала. Тагын бир, тагын эндәшми генә ыргыта, измәне күбрәк сыласа, кирпеч өстенә каты гына баса да, артыгы арадан бүселеп чыга, аны мастерок белән кырып ала да, яңа кирпеч өстенә чәпелдәтә һәм үзе бик тиз эшләргә тырыша, читкә бер дә карамый. Ташчылар, эшләрен куеп, тамаша кылып тора. Нәфис бөтен тәнендә керпе энәләре чәнчегән кебек карашларны җилкәсе белән тоеп тора. Маңгаеннан тир агып кына сыната, шайтан алгыры. Нишләргә? Тирне сөртергә ярамый, ярамый, ди ул үз-үзенә. Тир, күзенә агып төшеп ачыттыра, кайчак күз алмасын томалап куя. Кемдер аның хәленә керергә теләп, ташчыларга
ХИСАМ КАМАЛОВ
16
кычкырына:
— Нәрсә, аю биетәләр мәллә? Кара инде бу сакаллы сабыйларны, кирпеч күргәнегез юкмы?! Фирка, измәне кабул ит, бушаган савытны эләктереп җибәр!
Унбиш минуттан почмакны турылап өеп тә куйды. Үлчәп карадылар. Төгәл. Үзеннән мактану мәкаме ычкынудан бик нык тыелып кына әйтте ул:
— Почмак кирпечен асылма җепкә кигезеп сал, шуннан үзеннән-үзе әйбәт килеп чыгар, — диде. Аннары кулын кулъяулыгына сөртеп, чалбарын бераз какты (артык чиста булып маташырга да ярамый, кешенең ачуын китерүе мөмкин), галстугын рәтләгән итте дә, саубуллашты...
Икенче вакыт алар янына килгәндә, ә аны бөтенләй башка йөз белән, кинаясез чырай белән каршыладылар. Рәхәт булып китте...
Бер көнне Сәлим Григорьевич чакыртты. Аның киң, мөлаем чыраена арыганлык күләгәсе яткан иде. Аның матур, үзенә тарта торган кыяфәте ничектер бүген таушалганрак, уңганрак шикелле иде. Ул хатын-кыз күзе төшәрлек дөрес йөз сызыклы, зур, ихтыярлы иякле кеше — өне белән үк кешегә тәэсир итәрдәй иде. Баш кеше, әлбәттә, шулай булырга тиештер инде. Төссез, өнсез, күңелгә бернинди эз сала алмаслык кешене кем тыңласын, кем аның артыннан китсен соң? Тышкы кыяфәт зур нәрсә шул. Иң элек бүтәнгә үзеңнең тышкы кыяфәтең белән килеп керәсең...
Сәлим Григорьевич әйтте:
— Ярты еллык планны үти алмау куркынычы туды, мастер, әйдә, бераз шөшкенләргә кирәк?
— Куар урын юк, Сәлим Григорьевич, хәзер дә бик киеренке эшлибез. Әгәр тагын да тартсак, каян булса да өзелеп китүе бар.
Сәлим Григорьевич аны дипломатларча тыңламый, үзенекен:
— Без анда главбух белән сөйләштек, саллы гына премия бирергә булыр. Шул йортны июнь азагына тапшырырга кирәк. Эшчеләргә вәгъдә ит, менә премия исемлеге төзелгән, ал,— диде ул җитди тавыш белән.
Аның кыяфәте ничектер бик кайгылы, тыңламыйча мөмкин булмастай җитди иде.
Нәфис исемлекне алып чыгып китте. Участокларда аңлатырга кирәк булыр, дип ниятләде һәм тагын ниләр эшләргә зарурлыгын барлап барды. Кайберәүләргә икенче сменага да калырга туры килер. Кемнәр шыгырдамыйча гына бу эшкә алына алыр икән? Безнең бригададан Тимкин, Мәмрәев, Янбишев һәм тагын берничә штукатурчы хатын-кызларны «вербовать» итәргә мөмкин. Ә бүтән участокларда ничек чыгарлар бу авралдан?
Уйлаганча гына бармады... Нәфискә көн-төн чабарга, әрләшергә, ялынырга, хәтта кайчак үз-үзеңне түбәнсетеп булса да ялагайланырга туры килде. Аннары төнге сменага эшкә дә кала иде. Измәне стенага сибә торган станция китерделәр, хатын-кыз техникага тиз генә өйрәнә алмый иде. Тагын стенага сыланган измәне шомарта торган РМС станциясен дә үзе сынап карарга һәм бүтәннәрне өйрәткәнче эшләп карарга мәҗбүр булды.
Эшләр ярыйсы гына тәгәри иде. Нәфис ничектер авырып китте. Бер көнне салкын сөт эчкән иде, әллә шуның мазасы булды, тәне кайнарланды, башын күтәрә алмады. Врач килеп, бюллетень бирде бирүен. Гөлгенә эштән сорап кайтты да, аның янында грелка кайнарлап утырды. Ангинадан аның үзенең дәва-ысуллары бар иде. Ул даруны бар дип тә белми — чөнки барысына да агу итеп карый иде. Бер җиреңә файдасы булса, икенче төшеңә — зарары, дигән иманы бар иде. Шуңа күрә һаман үзенчә дәва кылырга итте: ярты стакан кайнар суга бер бал кашыгы тоз салып, өстенә дүрт тамчы йод тамызды, тамагын чайкатты. Шул процедурадан соң Нәфиснең хәле яхшырып китте...
— Әнидән хат килде,— дип әйтеп куйды Гөлгенә бераз мәшәкатьтән бушап калгач. — Авырый икән, кайтып китә алмассыңмы дигән?
— Җибәрерләрме соң?— Нәфис эндәшми калу читен булганга гына шулай әйтеп куйды.
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
17
— Кая? Телеграмма килсә генә инде. Мин шулай дип әйтеп яздым.
Нәфис эндәшмәде, ул Гөлгенәнең әнисен өнәми иде. Һәрчак үзенең кызын мактап, сине түбән төшерә торган итеп сөйли, кызының жубалгылыгын шуның белән күмеп калдырырга тели ул. Кызын бернинди эшкә дә өйрәтмәгән. Монда килгәнче Гөлгенә кинодан башка нәрсәне белми иде, ахыры бүлмәдәш кызлары бик акыллылар, уңганнар, кызга яхшы йогынты ясыйлар булса кирәк. Биредә Гөлгенәнең мокытлыгы бераз юылып төшә башлады кебек. Әнисе килсә генә, аны тагын мокытлыкка керендерә инде. Нәфиснең бу зур төзелешкә атлыгуының бер сәбәбе — шул караңгы читлектән качып китү иде. Башкача һич мөмкин түгел. Ничек кенә әйтсәң дә, һаман килә дә сине карага буяп китә. Үзенең ахмаклыгын сеңдерә. Ул тутыккан тимер кебек, тутыгын бүтән «тимерләргә» дә йоктырып тора. Әмма кеше тимер-томыр түгел, аны мартен миченә дип платформага төяп озата алмыйсың. Тутык белән ул синең җаныңа үтеп керә, бәгыреңне ашый башлый... Ичмаса, үз балаларын әйбәт итеп яратса икән, ул аларны ихластан яратмый да, бары тик тудырган кеше буларак, ниндидер бәйләнеш кенә тоеп, шуның белән канәгать булып тереклек иткән көне. Моны да әле үзе мөстәкыйль рәвештә түгел, бәлки бүтәннәрдән күреп кенә, бүтәннәр шулай эшләгәнгә тоя, кеше күзендә туганлык формасын саклаган була иде...
Нәфис терелү белән конторга килде. Эш сәгате бетеп килә иде инде, барысы да каядыр шылган... Бер экономист хатын гына утырып калган. Ул бик ачылып исәнләште һәм кәгазьләрен кызу-кызу актара башлады. Аның бармагындагы калын алтын йөзеге күз алдында елт-елт килеп торды.
— Менә ал грамотаңны,— диде ул ниндидер графалы рәсми кәгазь сузып. Нәфис алу белән моның премия ведомосте икәнен таныды һәм аптыраган рәвештә хатынга карады.
— Сәлим Григорьевич түләмәде,— диде хатын аңлатып һәм бер дә исе китмәгән кыяфәт белән, папкаларны өстәл тартмаларына җыя башлады.
— Ничек инде түләмәде?— диде Нәфис коты очып һәм ачулы эшчеләрне күз алдына китереп.
Хатын җилкәләрен җыерды, гәүдәсе чайкалганда икешәр потлы ике герне күкрәк турысында уйнаткан баһадирны хәтерләтте. Нәфис бүтән сүз озайтып торуның мәгънәсез икәнен аңлады һәм ведомостьны тоткан килеш контордан чыгып китте.
Сәлим Григорьевич аны шаян шатлану белән каршы алды. Хатыны өйдә юк иде бугай, ул шунда ук холодильникны ачып, аннан бер шешәнең муенын ике бармак арасына кыстырып алды, аннары буфетка рюмкаларга үрелде. Әмма Нәфиснең чырае бик борчулы һәм бозлы иде. Ул аңа караган килеш бераз аптырап торган кебек итте, шулай да кулындагы әйберләрне өстәлгә куеп өлгерде.
— Сәлим Григорьевич, нишләп бу ведомость буенча түләмисез,— диде киеренкелектән калтыранган тавыш белән.
— Иң элек, әйдә, утыр,— диде Сәлим Григорьевич пумала кебек тузган чәчләрен сул кул бармаклары белән рәтләп. — Аннары мондый эшләр белән мин конторда гына кабул итәм.
— Курчак уены кормыйк әле, Сәлим Григорьевич, аннары кешеләр дә сезгә курчак түгел!
Сәлим нәрсә әйтергә белми. Ул эшнең җитди, киеренке төс алуын җилкәсендә тойган кебек, әмма бер дә йөзенә борчу-мазар чыгармыйча, зур креслосына барып утырды да, аякларын чалып куйды.
— Ну, булып чыкмады ният иткән эш, Мәмәшев, финансист бит, беләсең, нечкә нәрсә,— дип акланырга теләгән кебек әйтте ул. Нәфис, баягы ачуын бераз йөгәнләргә өлгергән иде инде, шулай да эчендә һаман нәрсәдер бәргәләнә- суккалана иде.
— Бригадалар сүзендә торды, йортны срогыннан алда җиткерделәр, ә сез сүзегездә тормадыгыз булып чыга?
— Нишлисең, мин гаепле, мин сүземдә тора алмадым инде.
— Ә нигә алайса алдан ук буш вәгъдә бирдегез?
ХИСАМ КАМАЛОВ
18
— Сезне сынар өчен?
— Ничек сынар өчен?
— Сез бит башта резервлар юк, җиткерә алмыйбыз дип тарткалаштыгыз, ә акча дигәч, резерв та табылды, эшче көч тә булды. Димәк...
— Соң бит кешеләр ике смена эшләделәр,— диде Нәфис тагын эчендә кузгала башлаган еланны басарга теләп. — Шул хисапка план алдан үтәлде.
— Димәк, сез акча артыннан куучылар икән, ә патриотизм кая?
— Әйтәм бит, эшчеләр курчак уенын яратмый.
— Курчакмы, түгелме, акча бирмәделәр.
— Мин хәзер чүп булып калам бит эшчеләр каршында. Мин сезнең ведомостька алданып, вәгъдә иттем.
— Син ведомостька кул куелмаган икәнен күрергә тиеш идең. Анда минем имзам юк иде бит!
— Димәк, мин гаепле булып калам инде? Ай-яй чөс, ә?
Нәфис аптыраудан нәрсә әйтергә белмәде. Менә ничек төп башына утырталар икән. Бик куркыныч кеше икәнсең син, Сәлим Григорьевич, дип уйлады эчтән, әмма шул фикере төсенә чыгудан курыкты.
— Әллә син чип-чиста көе генә яшәмәкче буласыңмы?
— Ярый, минем чисталык, пычраклык мөһим түгел. Иң мөһиме — халыкка нәрсә дип әйтергә хәзер?
— Финансны кистеләр, без ниятләгәнчә килеп чыкмады, дияргә кирәк.
— Сез моны үзегез әйтерсез инде, Сәлим Григорьевич!
— Мин дә әйтермен, син дә әйтерсең,—диде мөдир базымчакланып. — Курыксаң, мастер булма, әй...
— Юк, мондый төп башына утыртуны мин өстемә ала алмыйм. Менә шул!
— Алайса мастер да була алмассың!
— Бигрәк әйбәт, ичмаса намусым чиста калыр. Кеше алдый торган мастер булганчы, алдана торган рядовойлар арасында йөрүем лутчы!
— Алданган кешенең намусы чиста булыр дип тагын алданасың, егет. Барыбер тынычлыгың булмый, ник алдандым дип көйрәп торачак ул,— диде дә Сәлим Григорьевич, көлеп җибәрде.
Шулай да бу сөйләшүдә ул ничектер шаярып кына маташкан икән дигән мәгънә дә сизелә иде. Әмма Нәфис күңелендәге сүзләрен әйтте. Сәлим Григорьевич аны чынга алмады микәнни? Нәфиснең бик җитди-аптыраган кыяфәт белән торуын күреп, ул тагын озын чәчен бармаклары белән тарап алды, йөзен читкәрәк борды.
— Әйдә, өстәл янына кил әле, бу мәсьәләне «яртысыз» хәл итеп булмас ахры,— диде ул Нәфис белән килешергә теләгән рәвештә.
Нәфис, кул селтәп, чыгып китте. Әмма подъезддан төшеп җиргә басу белән үзенең шулай эшләвенә үкенә дә башлады. Сәлим Григорьевич бит килешү ягын каера иде бугай. Ә мин, пырылдап чыгып киттем. Ул мине эштән алачак, әйе, бу көе генә калдырмаячак. Теге нәрәтне дә онытмагандыр. Андый кешенең күңеле индикатор кебек үзенә каршы һәрбер хәрәкәтне «язып» бара. Чыннан да, миңа йорт төзүдән завод төзүгә күчәргә туры киләчәк. ГЭС төзүгә китәргә була. Әмма биредә өч ел көткән фатир чираты яначак бит... Гөлгенәгә нәрсә дияргә? Юк, әйтми торырга кирәк. Әллә трестка барыргамы? Әлбәттә, барырга. Юк, эштән чыгарса, һич килешергә ярамый. Мастерлыктан төшерсен, анысына исем китми, фатир чиратым югалмас, ичмаса.
***
Ләкин эшләр бөтенләй көтмәгәнчә барып чыкты. Ике-өч көннән «Жилстрой»дан нәчәлникләр килеп, эшләгән җирдә үк җыелыш җыйдылар.
— Менә,— дип сөйләп китте партком Дамиров,— нулевой цоколь тәмамланган өч йорт бар. Шушы өч йортның икесен бик тиз рәвештә төзеп бетереп тапшырсагыз,
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
19
берсе үзегезгә була. Хәзер договорга акка кара белән шулай язып куябыз. Фәкать төзелештә үзләре эшләүчеләр генә бу йортка кертелә. Менә шул! Минем сүзем бетте, сезнең фикерләрне көтәм.
Ул нигез бетонына утырды, үзенең ышандыра торган чырае белән эшчеләргә төбәлде.
ХИСАМ КАМАЛОВ
— Алдамассызмы соң?— диде кемдер.
Барысы да көлешеп алды. Мондый сүзне бары шаярып кына әйтергә мөмкин икәне аңлашылып тора иде.
— Ә сез бик көлмәгез әле,— диде Тимкин йортның икенче як нигезеннән торып баскач. — Менә безгә Сәлим Григорьевич премия вәгъдә итеп, әнә теге йортны аврал белән эшләтте, эшләп бетергәч, премия урынына безгә кукиш, диде. Булдымы шул хәл?
— Булды, булды,— дип кычкырдылар.
Дамиров кырыйда көлемсерәп торган Сәлим Григорьевичка карады.
Теге, башта кызарды, табак бите бүртенде, чиртсәң каны чыгарлык дәрәҗәгә җитте, булды дип тә, юк дип тә сүз әйтә алмады, каушап калды. Жыелыш гөжли башлады, партком Дамиров мөдирнең югалып калуын шунда ук тоеп алды һәм тынычланырга өндәп кулын өскә күтәрде.
— Бу сораулар искә алыныр,— диде. — Трестта без аны тикшерербез. Канәгатьме шуңа? Курыкмагыз, тиешлесен алырсыз. Димәк, килештек: Октябрь бәйрәменә менә бу — хәзер нигезләрендә үзегез утырган йортларны тапшырасыз. Әнә тегендәгесе тоташ үзегезгә була!
Жыелыш бетте. Нәфис җыелышларны яратмый иде. Бүген ул аның кирәген аңлады. Әнә Сәлим Григорьевич ничек кызарды, битенә уйдык-уйдык соргылт нервы таплары чыгардылар. Андый калын тирелеләрне фәкать җыелыш кына җиңә ала. Юк, җыелыш бик кирәк нәрсә икән! Чыгыш ясамаганына хәзер үзе дә үкенеп тора. Сәлим Григорьевич тагын да ныграк «пешә» иде. Нәфис куркып чыгыш ясамады. Анысы факт инде. Эштән чыгарып ташлар, квартир чиратын «мәтәштерер» дигән арткы исәпкә тотынып, кыюлыгын җуйды да калды. Начар белән начар булырга теләмәү генә түгел, үз тиреңне саклап калырга тырышу шикелле җирәнгеч эш килеп чыкты. Аннары Нәфис үзен тынычландырырга тотынды: тәгаен генә миңа нинди начарлыгы тиде соң әле Сәлим Григорьевичның? Премия булмаган икән, бер миңа гына түгел бит. Мир белән ир бул, мир белән җир бул, ди торган иде әнисе. Бәла дә мир белән булганда үтерә торган сил түгел. Әйдә, безнеке кайдан килеп кая китмәгән!
***
Премиянең барыбер дә очына-чигенә чыга алмадылар. Эшчеләр кул селтәде. Әмма Сәлим Григорьевичка каннары катты. Ул безне тагын утыртмагае дип, гел шикләнеп сөйләнәләр иде. Нәфис алар белән килешсә дә эндәшми кала, әгәр аларны яклап сүз ычкындырса, Сәлим Григорьевичка ишетелер дип уйлый иде. Хәзер стеналарның да «колагы» бар кебек, гаҗәп хәлләргә каласың, дүрткел стена эчендә беркем дә булмаган чакта берәр кеше хакында сүз әйтсәң, шул сүз теге кешегә барып ишетелмичә калмый. Моны Нәфис әллә ничә сынады инде. Хәзер буш бүлмәдә дә берәрсе турында сүз ычкындырырга ярамый. Эшчеләр исә Нәфисне Сәлим Григорьевич белән бер дип уйлыйлар булса кирәк, элеккеге кебек серләрен бүлешмиләр, ачылмыйлар иде. Ә Нәфиснең шуңа бик эче поша, эчтән генә бәргәләнә-суккалана иде. Ничектер аңа ышанмауларына күңеленнән әрни, үзен-үзе битәрли иде. Моны кешегә аңлатып та булмый — шунысы авыр. Гөлгенә дә моны аңламый: хан кызы булдың инде, валлаһи, дип тиргәп ташлый. Соңгы вакытларда Гөлгенә ничектер тагын үзгәреп китте әле. Кич белән Кама буена да төшүдән баш тарта. Шундый чакта Нәфис гасабиланып аңа бәйләнә башлый.
— Син минем хатыныммы, юкмы? Гөлгенә, дим?
— Ну, синең хатының,— ди Гөлгенә өстәл янында ике учына башын салып утырган килеш. Шундый салкын, гамьсез итеп әйтә бу моны, үз-үзеңне тыеп калмасаң, аның битарафлыгыннан шартлавың ихтимал. Нәфис моны аерым- 20
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
21
аерым яшәүдән күрә. Нишләргә белми. Гөлгенәгә үзеңнең кемлегеңне көн саен белгертеп, «кисәтеп» торырга кирәктер ахрысы, үзеңнең хисләреңне аңа биреп, бәрабәр аныкын да алып кына яшәргә һәм фәкать шулай гына күңелен биләп торырга мөмкин бугай. Нәфис сизә, ул Гөлгенәнең йөрәген һаман үзенә беркетә алганы, ычкынмаслык иткәне юк шикелле.
— Вазифаңнан баш тартма, алайса?
— Әй, син һаман бала, Нәфис, берни дә аңламыйсың?
— Нәрсәне аңламыйм, синеме?
— Мине дә, гомумән...
— Йә, йә, әйтеп бетер?
— Инстинктыңнан ары уза алмыйсың, Нәфис. Нәрсәдәндер гафил син.
— Кара, нишләп миңа «ревизия» ясыйсың әле син?
— Булганны әйтәм, Нәфис, булганны. Син бит дөреслек яратам дисең, менә, чын дөресен әйтәм. Нәрсә, дөреслек керпе кебек энәлеме әллә?
— Юк, бу дөреслек түгел, Гөлгенә.
— Дөреслекне аңламыйсың икән, димәк, сиңа ялган кирәк. Минем ялганлый алмаганны беләсең инде.
— Туктале, дөреслек маскасы артына яшеренмә әле. Әйт, нәрсә булды сиңа?— дип өзгәләнде Нәфис. Гөлгенәнең күзләренә карады. Күз карашының очкынына чыдый алмыйчамы, Гөлгенә карашын читкә алды. Нәфис түгәрәк матур иягенә, аңа килешеп һәм йөзен бизәп торган борынына карады. Анда үзен җәлеп итеп, өндәп торган чалымнарны күрде. Болар барысы да Гөлгенәдә элек тә бар иде, әмма Нәфис үзенең эчке бер сиземләве белән тагын шуны тойды: хатынының йөзендә ничектер Нәфиснең гыйшкый кысталуына салкынлык, битарафлык күрсәтүдән рәхәтлек, кинәнү тапкан шикелле сызыклар бар иде шикелле. Шуңа күрә Нәфиснең хисләре бик нык үртәлде, горурлыгы кимсенергә җитеште.
— Кызык кына син, миңа берни дә булмады. Просто соңгы вакытларда уйлана башладым. Соң бит безгә һаман квартир бирмиләр, әнә Сәгыйдуллин- нар алган. Алар да безнең белән бергә килгәннәр иде.
— Юк, син читка тайпылма, туры җавап бир.
— Нинди читкә тайпылу? Фатирың юк бит һаман?
— Без ул хакта борчылмый идек бит әле?
— Мин уйладым-уйладым да, Сәлим Григорьевичның үзе белән сөйләшеп карарга булдым. Ул син әйткәнчә начар кешегә охшамаган. Чират исемлеген күрсәткәндә анда без юк идек, ә ул язып куйды. Сөйләшүнең файдасы тиде, син нәрсә булды дисең?— Гөлгенә кызмыйча гына сөйләсә дә, битенә алсулык йөгерде.
— Фокусник ул Сәлим Григорьевич, иллюзианист, син аңа ышангансың. Аның уеннарын күп күргән инде?
— Нәфис, син кеше турында башкалар фикере аша хөкем йөртәсең, чын. Үз фикереңне булдырырга кирәк. Аннары син бүтәннәрне гел хөкем итәсең. Әйбәт түгел синең бу сыйфатың. Үзең хөкем итсәң, сине дә хөкем итәрләр.
— Сәлим Григорьевич мине берничә мәртәбә агач атка атландырды инде, мин аны фәрештә итеп күрергә тиешме, синеңчә.
— Ул сиңа әйбәт карый. Нәфис, киләчәктә үзеңне конторга алам диде, чын менә. Шунда булсаң, квартир да тизрәк булыр иде. Ул сине күтәрү ягында. Тик үзең генә тәртәгә типмә! Дөреслек яклы булып йөрисең дә, башлыкларны үзеңнән биздерәсең. Башлыклар дөреслек яклы түгелмени? Син ниндидер ялкауны, уңмаганны ышыкларга омтыласың. Әлбәттә, моңа өстәгеләрнең ачуы килә...
— Сәлим Григорьевич сине иллюзияләре белән тәмам эретеп бетергән икән.
— Юк, Нәфис, ул бик ихлас кеше, нечкә күңелле, чын менә!
— Сине миңа каршы сихерләгән, күренеп тора.
Нәфиснең тавышы кимсенүле иде.
— И, Нәфис, нигә син шулай шикчел икән?
ХИСАМ КАМАЛОВ
22
— Чөнки мине гел алдап торалар.
— Ә син алданма! Нигә алданасың?— диде Гөлгенә ничектер ирен жәлләгән кебек.
— Мин ышанучан бит, үзем алдый белмәгәнгә ышанам!
— Һәрнәрсәгә ышана торган кеше — бик начар ул, Нәфис, беләсең.
— Ә ничек ышанмаска соң? Өйрәт.
Алар тынып калды. Гөлгенәнең озын керфекләре күбәләк канатлары кебек, леп-леп килеп торды. Ул нәрсә әйтергә белми иде. Уйлары оясыннан аерылган күч шикелле гөжелди. Аның Нәфискә чыкканына инде ике ел була. Башта бергә тора башлагач, ул Нәфисне яратырга тырышты, аны яратуны үзенең хатын-кызлык бурычы итеп карый иде. Акылы белән ул аны ярата да башлады шикелле. Чөнки Нәфисне жәлли иде. Миңа бар өмете белән килеп бәйләнде, ичмаса, өметенә тимәскә кирәк, дия иде Гөлгенә. Ә хисләрне Нәфис кузгата да, үзенә карата да алмады, хисләр салкын, битараф калды. Гөлгенәнең ничектер җанында ике шәхес барлыкка килде. Берсе аның акыл белән үзен Нәфис алдында бурыч санап яшәүче кеше, икенчесе — тегенең бурычларына исе дә китеп карамый, киләчәккә нәрсәдер өмет итеп яши, каядыр омтыласы килеп, кайчакларда талпынып та куя иде. Сыңар канаты имгәтелгән кош шикелле бәргәләнсә дә, беркая да оча алмый иде... Нәфис аны икегә аерды да куйды. Нәрсәдән бу? Әллә чынлап та шулай булырга тиешме? Минем белән генәме шундый хәл? Бүтәннәр белән дәме? Аларның да шулай һәрберсендә ике кеше утырамы? Шуны үзләрендә яшереп асрыйлармы? Ике шәхес, дигәннән, Гөлгенә хәтерли әле: унынчыны бетергәндә ул бер әкият укыган иде. Анда кечкенә генә Джек исемле малай ике башлы пәһлеван белән сугышып йөри. Бер башын кылыч белән кыеп төшерсә, икенче башы кала тегенең. Гаҗәп кызык. Аннары бер гәүдәдәге ике баш — берсе карт баш, икенчесе яшьрәк баш. Бер-берсе белән һаман пычакка-пычак килеп бәхәсләшәләр, чөнки берсе карт, берсе яшь. Шуңа күрә бер-берсе белән чарпалышып кына торалар... Менә хәзер Гөлгенәнең үзендә шундый хәл. Әйтергә дә көлке: карт баш — акыл, Нәфискә үзен бурычлы сыман яши, яшь баш — хис, һаман нәрсәдер көтә, өмет итә: бу хәлләр үтәр, ниндидер бер могҗиза булыр, барысы да үзгәрер, ди... Дус кызлары белән бергә яшәү, аралашу да Гөлгенәне шактый гына агартты. Кызлар төрле милләттән, рухи яктан төрле дәрәҗәдә иделәр. Арада бик зиһенле, күп белүчеләре дә бар. Бер кыз, мәсәлән, фәкать лейтенантка гына кияүгә чыгу турында хыяллана. Профессор булмасын, әмма офицер булсын... Хуш исле чәчәкләр арасында, песи чәчәк тә хуш исле булган кебек, Гөлгенә дә үзе хакында, Нәфис турында биредә күбрәк уйлый иде. Шартлар да шуңа этәрә: аерым йоклыйсың, уйландыра, үз тормышыңа читтән торып карыйсың... Аннары яшерен-батырын түгел, Гөлгенә Нәфиснең дәрәҗә иясе булуын бик тели иде. Кызлар да шул хакта бик күп сөйләшә.
— Дәрәҗәгә ирешү өчен нәрсә кирәк? — дип сөйләп китә бер бик укыган рус кызы. Үзе үк соравына җавап та бирә.
— Беренчедән, талантлы булу шарт, ягъни башы әйбәт эшләсен. Икенчедән, телен тыя белә торган булсын. Менә шул.
— Юк, ул гына җитми,— дип аны бүлдерә икенче бер кытай кызы. — Бөек физик Эйнштейннан уңышка ирешүнең формуласын сорыйлар студентлар.
Ул тактага шундый формула язып куя: х + у = бәхет, дәрәҗә. Х — көн-төн хезмәт, эш, у — дәшмәү дип аңлатма бирә ул. Аңладыгызмы — дәшмәү, ди Эйнштейн.
— Соң мин дә әйтәм бит, телен тыя белсен, дим.
Гөлгенә шундый бәхәсләрдән уйлана башлый: Нәфиснең бәхетле сыйфатлары бармы, юкмы? Шунысы хак: Нәфис дәшми кала алмый, ни уйлаганын әйтмәскә көче җитми аның. Дәрәҗә баскычындагы иң нык тышавы шул... Бу тумыштан килә торган кимчелегеннән ничек биздерергә аны? Юк, бишегендә ни нәрсә, очканда шуны сайрар дигәннәр.
— Юк, менә мин берәүне беләм,— дип аңа каршы төшмәкче була шактый
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
23
тормыш тәҗрибәсе туплаган кыз. — Аның бер таланты да юк, без бер класста укыдык. Математикадан мәсьәләләрне миннән күчерә иде, диктантлары өчтән артмады. Ә ул хәзер зур урын били. Нилектән дисезме? Җыелышларда шундый ялкынлы итеп сөйли белә ул. Үзе буш баш, ә сөйләргә дисәң, теленә шайтан төкергән. Юкны бар итеп сөйли белүе аркасында югары урынга үрләде.
— Шулай, мин дә андыйларны күп беләм,— дип җөпләп куйды гамәли кыз.
Ә Нәфиснең җыелышларда сөйләү куәсе бармы соң?.. Кем белә аны, андый чалымы бер дә сизелми...
Менә очрашкан саен Гөлгенә үзе белән яшәүче кызлардан алган тормыш дәресләрен иренә җиткермәкче була һәм кайчакта аларның очрашулары шактый тәмсезләнеп тәмамлана. Нәфис тә нәрсә уйларга белми, бирегә килгәч Гөлгенәнең 180 градуска үзгәрүен аңларга зиһене тартмый иде. Ул Гөлгенә янына кайчак эштә алган рухи яраларын дәваларга дип өметләнеп килә дә, әнә шундый салкын исәп-хисапка килеп бәрелә. Бүген участокта бер эшче белән кычкырышты да, үзенә-үзе бик җирәнгеч булып калды ул. Нәфис шуны әйтү белән:
— Ник кычкырыштың?— дип төпченә башлады Гөлгенә. Байтак эндәшми утырганнан соң сүз ялгап китү өчен шуны эләктереп алды.
— Ялкау, хөрәсән, һич эшләргә теләми,— диде Нәфис ачынып.
— Кычкырышу хатын-кыз эше, син дипломат булырга тиеш, Нәфис. Шуны аңлыйсыңмы?
— Юк, әгәр хөрәсән икән, аның йөзенә бәреп әйтергә кирәк. Шунсыз рәткә керми ул.
— Их, син кара халык, кара сарык, ачуың килмәсен, зинһар. Ул бүтәннәр алдында әллә нәрсәләр әйтеп ташлагандыр әле. Шуннан синең нинди авторитетың калды инде?
— Мине өйрәтмә, әнә хатыныңны өйрәт,— диде ул нәрсәгәдер ишарәләп.
— Бер хатыныңа баш булалмаган нәрсә... Юк, бүтәнен әйтеп бетермәде.
— Син аның үзен генә аулакка алып, шунда кычкырышырлар, үзеңнең кул астындагылар алдында тавышланырга һич тә ярамый.
— Шулай итәсе калган да соң? Дары кебек кинәт кабынып кителде шул.
Нәфис хатынының күзләренә текәлеп карады һәм теге хөрәсән әйткән сүзләрне яңадан эзләгәндәй итте. Күңелендә Гөлгенәдән шикләнү еланы башын калкытып куйды, ачу килгәндә әллә ниләр телдән ычкынуы мөмкин, болай гынадыр, дип үзен-үзе алдарга, юатырга тырышты. Гөлгенә өстәл яныннан торды да тумбочкасына таба атлады. Нәфис аның артыннан килеп, биленнән кочып алды һәм, күтәреп барып, караватына илтеп салды. Гөлгенә тук башлы юан көлтә кебек авыр иде. Нәфис мышнап чыкты.
— Юк, юк, нишлисең, Нәфис, хәзер кызлар кайтып керә бит, кит! Кит, маташма, зинһар,— дип Гөлгенә иренең кымтырыклый торган кулларын үзеннән умырып-умырып алып ташлады да торып утырды һәм Нәфиснең ирененнән суырып-суырып үбәргә тотынды. Бер минуттан сикереп аягына басты һәм Нәфисне дә, кулларыннан тартып, урыныннан кубарга мәҗбүр итте.
ХИСАМ КАМАЛОВ
Шул арада бер кыз эштән кайтып керде, ир белән хатын өстәл янында тыныч кына сөйләшеп утыралар иде. Ул төксе чырай белән киемнәрен алыштырыр өчен кухняга таба атлады, Нәфис исә шуңа уңайсызланып, чыгып китәргә мәҗбүр булды.
***
Төзелештә эшләр гөрләп бара башлады. Өч йортны да берьюлы дигәндәй, һаман югарыга үстерә баралар иде. Квартир бүлеш китте, чиратлар тикшерелә башлады. Җыелышта һәр кешене үзе алдында җентекләп карадылар. Әмма исемлек фантастик рәвештә үзгәрә тора иде. Исемлеккә Сәлим Григорьевич үз белдеге белән әшнәләрен кертә икән дигән сүзләр дә чыкты. Шәһәр башкарма комитетына яңа йорттан 10% тиеш икән. Инвалидлар һәм сугышта үлгәннәрнең гаиләсенә, хәрбиләргә бирер өчен. Әмма төзелештә эшләүчеләр каршы килә. Ун процентны бирмибез, диләр. Ләкин законга буйсынмыйча булмый, диде Сәлим Григорьевич һәм исемлеккә тагын дүрт кешене чиратсыз кертте. Эшчеләр тавыш куптарды. Әгәр инвалидлар булса каршы килмибез, диделәр. Әйдә, безгә инвалидларны персонально күрсәт, дип таләп иттеләр. Сәлим Григорьевич әллә ничә көн иске шәһәр буенча аларны эзләп табып, җыелышка алып килергә мәҗбүр булды. Эшчеләр аларның документларын караганнан соң исемлеккә кертергә риза булдылар. Тик тагын бер персона бар иде әле — колакка да сәер ишетелә иде ул — Лунайте дигән фамилия. Сәлим Григорьевич аны «горком үтенүе» буенча исемлеккә кертелде, дип әйтте. Әмма эшчеләр тагын гауга куптарды. Шуннан соң Сәлим Григорьевич кызарынды, бүртенде һәм болай диде:
— Алайса мин үземне исемлектән сызам һәм Рита Лунайтены язып куям. Ну, риза буласызмы? Килештекме?
Ул юан зәңгәр карандашны алды да үз исемен шатырдатып сызып ташлады һәм өстенә Рита Лунайте дип язып куйды. Эшчеләр дәшмәде, Сәлим Григорьевичка алар барыбер ышанмыйлар иде.
— Димәк, барыгыз да белеп торыгыз, миңа дигән ике бүлмәле квартираны Рита Лунайте ала.
— Ул сезнең туганыгызмы?— дип кычкырды Тимкин.
— Юк, туганым түгел,— диде Сәлим Григорьевич, һаман трибуна янында басып торган килеш.
— Ә ни өчен аңа бирәсез? Аңлашылмый?
— Горком кушты,—дип ялганларга мәҗбүр булды Сәлим Григорьевич.
— Юк, горкомда мин үзем булдым, анда берни дә әйтмәделәр,— диде Янбишев тагын да ныграк тавыш белән. Һаман ышанмаган карашлар Сәлимгә таба чекерәйгәннәр иде.
— Ышаныгыз инде. Кешеләрме сез, юкмы? Миңа дигән фатирны Рита Лунайте алыр, ярар, алайса, аңлатыйм. Бу — минем шәхси теләгем,— диде Сәлим кулын күкрәгенә куеп. Аның маңгаена тир бөртекләре бәреп чыкты, бите тагын да бурлатланып китте. Ул маңгаен ак кулъяулык белән сыпыра-сыпыра урынына килеп утырды. Җыелыш шуның белән бетте.
Әмма кеше күңеле кыйтыклы, төрлесе төрлечә уй йөртте. Элекке хатынына алып бирәдер әле дип уйлады бер төрлесе. Ританы күреп белүчеләр дә бар иде, алар исә бөтенләй аптырап калдылар: Рита латыш хатыны, ире дә латыш, унбиш яшьлек бер кызлары бар иде. Сәлим Григорьевич ул семья белән бик дус иде, ә бу багланышның каян, ничек килеп чыкканын тик үзе дә, Рита гына белә иде...
Мең тугыз йөз кырык бишенче елның көзендә Сәлим Атауллов яше җитмәс борын армиягә язылып китте. Ул вакытта шундый мөмкинлек бар иде. Армиягә 24
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
25
теләп китәргә мәҗбүр иткән нәрсә — анын кыюсыз, оялчан булуы дип әйтергә булыр иде. Алар Яна бистәдән ары Идел буена урнашкан Кокушкино посёлогында үз йортлары белән яшиләр иде. Әтиләре сугыштан кайтмады. Әниләре сугыш вакытыннан ук сыра сатуда эшләп, бик тәртипсезләнә башлады. Анын турында төрле сүзләр ишеттерәләр иде. Бер көнне тан алдыннан тәрәзә пыялалары чылтырап ватылуга котлары очып уянып киттеләр. Энесе Рәшит ачы итеп елый башлады. Сәлим тышка йөгереп чыкты. Кулына күсәк тоткан бер яшь кенә хатын, нәрсәдер сүгенә-сүгенә, сонгы өлгеләргә бәрә иде. Сәлим кинәт ана ташланды:
— Нишлисен, хулиганка? — дип кычкырып җибәрде Сәлим һәм тегенен күсәгенә барып ябышты. Хатыннын күзләре акайган иде, Сәлимнен дә кыяфәте шактый куркыныч булгандыр, әмма теге хатын йөзендә мөлаемлык, сабырлык нурлары кабынгандай булды, ничектер кызгану чаткылары бөтен чыраеннан бөркелеп Сәлимгә килеп бәрелде шикелле.
— Әй, энекәшем,— диде хатын кызганудан май кебек йомшак бәрхет тавыш белән. — Әнә син әниенне тый, ул, нәни балаларымнан аерып, минем законный иремне аздырып йөри, белденме?! Балалар җылап ята, ә синен әниен ирем белән типтерепме-типтерә, белденме?! Әнә бит бүген дә әниен өегезгә кайтмаган, минем ирем белән кайдадыр гулять итеп йөри!
Хатын күсәгенә таяна-таяна капкадан чыгып китте. Сәлим әфсен өреп сынсыз калган кебек тораташ булды. Ул хатыннын күз кырыйларында яше кибеп кырау кебек агарып торганын тик берничә көннән сон гына исенә төшерде. Барып ябышып ничек ул хатынны кыйнамады — ниндидер эчке көч аны тыеп калды. Сәлим шуна да канәгатьлек кичереп яшәде. Әнисе икенче көнне генә кайтты. Балалар ватык өлгеләрдән җил улап торган өйдә мич артына кереп йоклады. Алар кеше күзенә күренергә, урамга чыгарга оялып, әллә ничә көн өйдә бикләнеп яттылар...
Бер атнадан макарон фабрикасыннан расчёт алып, Сәлим армиягә китте. Әнисе аны озатырга кайтмады. Сәлим мич акшарына шәмәхә каләм белән шундый шигырь язып калдырган иде: «Онытыр, диеп уйлама, күзләреннен карасын. Нигә таба, ник оныта ана газиз баласын!» Моны ул киткәч кенә күреп алдылар, кулыннан таныдылар. Әниләре аны юеш чүпрәк белән сөртеп карады, бетмәде, ахырында өстеннән акшар белән агартырга туры килде. Әмма Сәлимнен күнелен берничек тә агартырлык түгел иде. Барысын да йөрәккә ала торган егеткә җитә калды, хатларны да бик сирәк язды, анда да энесе Рәшиткә исемләп сала иде.
Ул чик сакчылары гаскәре частенә туры килде. Анда берничә ай өйрәнү занятиеләре үтте. Аннары немец әсирләрен конвоирлап та йөргәләделәр. Әсирләрне эшелон белән Польша чигенә хәтле озата бардылар. Аннан аларнын ротасын ни өчендер Латвиягә китерделәр. Биредә, аеруча калын урманнар булган җирләрдә безгә каршы бандалар шактый активлашкан булып чыкты. Сәлим башта мона ышанмыйчарак, салкын гамьсезлек белән генә караган иде, әмма бер төнне постта торганда аны чак кына атып үтермәделәр. Шунда гына ул бу гайре табигый хәлне анлый башлагандай булды. Югыйсә, анын башында мен төрле уй кайнаша иде: кемнәр алар, латышлармы, әллә немецлармы? Нишләп алар безгә аталар? Сәлимнен замполитка сорау биргәне дә булды: ул бандалар нәрсә өчен көрәшә сон? Алар Латвиядә социализмны булдырырга теләми, күрәсен, дип анлатты замполит. Немецлар аларны милләтчелек сөреме белән агулаганнар, милләт өчен дигән буржуаз лозунг астында кан коялар, үзләренен туганнарын, латышларны да үтерәләр.
Сәлим һаман анлый алмый әле. Ничек үз туганына каршы барырга мөмкин инде?!. Минем бердәнбер туганым Рәшит, мин шуна каршы барып, аны үтерер хәлгә җитәргә тиешме?! Ни өчен, нәрсә хакына. Юк, братыма каршы мин әллә нинди изге эшләр өчен дә бармам, туганлыктан да изге нәрсә дөньяда юктыр. Әйтик, бөек максат өчен туганыңны үтердең, ди. Шуннан соң ирешкән максатыңның нинди мәгънәсе кала? Юк, бу латышлар акылдан язган булса кирәк! Ну, шайтан, уйлар бөтенләй буталып бетә, боламыкка әйләнә. Нигә алар шулай бандаларга оешып безгә һөҗүм итәләр? Бу
ХИСАМ КАМАЛОВ
26
бит юләрлекнең дә аръягына чыгу. Аларның яшьләрен начар якка борып җибәргәннәр дә хәзер мескеннәр шул көчкә каршы күтәрелә алмыйлар...
Беркөн Елгавадан 150 чакрымнар китеп, алар хуторларда приказ үтәп йөрделәр. Сәлимгә дә бер хутор йөкләнде. Хутор советыннан бер штатский кеше белән киттеләр болар. Өч-дүрт чакрым үткәч, ялгыз өйле хуторга керделәр. Бик шәп итеп салынган сигез почмаклы йорт, зур гына ишегалды, юл асфальтланган, ишегалдын дача формасында абзар-кура биләгән, уртада чыгырлы кое тора иде. Ишекне озак кына шакыдылар. Урта яшьләрдәге саргылт йөзле, кара япма бөркәнгән хатын ачты. Алар өйгә керделәр. Анда яшьрәк чырайлы, озын, төз гәүдәле тагын бер хатын бар иде. Хутор советы кешесе куен кесәсеннән бер кәгазь чыгарды да укыды: Социалистик Республикалар Союзы исеменнән сез арестовать ителәсез. Җыенырга ике сәгать вакыт, диде. Хатыннар шуны гына көткән кебек, тизрәк хәрәкәтләнә башладылар. Алар бик тиз җыендылар, хәтта бер сәгать тә үтмәгәндер. Сәлим автоматын гаскәри хәзерлеккә куеп ишек төбендә басып торды. Хатыннарның чыраенда бернинди сыкрау, шыңшу күрмәде, йөзләре җансыз таш кебек. Тик күзләренең хәрәкәте генә аларның бөтенләй үлеп бетмәгәнлекләрен күрсәтә иде.
Хатыннарны машинага утыртып Елгавага алып килделәр һәм тимер юл станциясенә тапшырдылар. Кайткач Сәлим шуны белде: бу хатыннарның берсенең малае, икенчесенең ире шул «төнге урман»чы бандаларда икән. Оккупация вакытында немецлар латышларны милләтчелек агуы белән бик нык төнәткәннәр, башларын тиеш түгел якка борып җибәргәннәр, хәзер шул немецлар этеп җибәргән көч белән начар юлдан баралар... Ахмаклар түгел диген, алар урманнарда качып яталар да, төннәрен совет яклы латышларны, аларның бала-чагаларын автоматтан кырып китәләр. Иртән безнең НКВД килеп бандитларның хатыннарын, бала-чагаларын арестовать итә. Шулай итеп бандитларны акылга утыртмакчы булалар.
Сәлим төннәр буе йоклый алмый ята, ничек була инде бу? Бандада йөрүче башкисәрләр өчен аларның гаепсез хатыннары, бала-чагалары җавап бирергә тиешмени? Бер латыш хатыны станциядә җылый-җылый кычкырды: немецлар сезнең ирләрегез партизанлыкта йөри, дип безнең туганнарны, балаларны шулай арестовать итеп лагерьга озата иде, сез дә нәкъ шулар шикелле, сезнең алардан нинди аермагыз бар,— дип бик тилмереп иңрәде. Латыш хатын-кызларын, балаларны эшелонга төягән чак иде. Теге каршы дәшүчене шунда ук урап алдылар да, каядыр алып киттеләр...
Сәлим башы авыртуга чыдый алмый иде, шулай да кушканны үтәмичә мөмкин түгел, присяга биргән, приказ кая куша, шунда әһ тә итми ашыгырга тиешсең.
Беркөнне алар тагын задание белән киттеләр. Көзнең соңгы сулу алдыннан була торган күп буяулы матур чагы иде. Сөргән җирдә кантардан кантарга пәрәвезнең аксыл җепләре үрелгән дә, ничектер кояш нурында елык-елык килеп тора һәм кара җирлекне чаларткан шикелле иде. Каеннарның яфраклары шундый матур — алтын сары төстә, кызыгудан аларны куен кесәсенә җыеп тутырасы килә. Өрәңгенең тармак-тармак җепселле кызгылт-сары яфраклары, ничектер, кызлар бәйләп биргән перчаткаларны хәтерләтә, аларны җирдән алып, кулга киясе килеп тора иде.
Сәлимне бер уполномоченныйга иярттеләр. Теге аны ерак хуторга алып китте. Сөрелмәгән камыллы җирдән бардылар. Бернинди йорт-җир күренми иде, урманны уратып үтүгә агачлар арасында бер хуҗалык пәйда булды.
Бөтен, нык хуҗалык иде бу. Хуҗалары бик эшчән кешеләрдер ахрысы, ялкауның мондый ыспай каралты-куралары, алма бакчалары булмас. Сәлим алмагачның иң очында бер-ике кызыл алма күреп алды. Кәүсәсеннән тотып селкетсәң, коела инде алар дип кызыкты.
Алар өйгә керделәр. Өйдә бер мөлаем генә хатын, бер чибәр генә кыз һәм ундүрт яшьләрендә булыр, малай бар иде. Сәлимнең күзе шунда ук кызга төбәлде. Озын буйлы, бик чибәр килеш-килбәтле иде, сыгылмалы билен уйнаткандай арлы-бирле йөренде ул идән буйлап. Уполномоченныйның прокурор санкциясен укыганын да
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
27
тыңламады, әйберләрен дә җыймады, өстәл артына утырды да, нәрсәдер яза башлады. Әнисе белән малае әкрен генә җыендылар. Кызның күзләре зур иде, соргылт-шоколад төсле, ничектер артык тыныч һәм бер дә исе китмәгән кебек горур. Алда нәрсә буласын бер дә уйламый торган, нәрсә булса шул булыр дигән шикеллерәк иде аның кыланышы. Язу язганда кызның керфекләреннән күз астына тар гына соргылт күләгә яткан иде. Аның киң маңгае шундый гамьле һәм мәһабәт. Тыз-быз чабып, әйберләр җыештырып йөрүче әнисе аңа ниндидер ачулы сүзләр әйтә, ә теге ичмаса бер керфеген кыймылдатсын. Һаман яза да яза. Уполномоченный дәшми, кызга караган да, кинаяле елмайган-яктырган килеш катып калган.
Менә алар җыенып беттеләр. Ишек төбенә бусага янына килеп бастылар да, бушап калган өйләренә карап тордылар. Стенадагы сәгать келт-келт йөри. Аерылышу моңсулыгы йөрәкне өзеп төшерерлек итеп кисеп алды. Алар кинәт ишеккә таба борылдылар һәм тирән уфылдан бусаганы атлап чыгып киттеләр. Сәлим алар артыннан чыкты, уполномоченный өйне йозакка бикләп, ачкычны кесәсенә салды. Сәлим хатынны һәм кызны төенчекләре белән машинага менгерешә иде. Ә малай кая соң?— дип шүрләп, борылып караса, тар кыр буйлап урманга таба элдерә иде. Сәлим уполномоченныйга карады, теге Сәлимгә төбәлде. Синнән сораячаклар, миннән түгел, ди иде аның карашы. Син исемлек белән тапшырырга тиеш, ә миңа нәрсә, янәсе! Сәлимнең эченә кинәт салкын йөгерде, малай шактый ерак иде инде.
— Тукта, тукта, атам!— дип кычкырды ул аңа таба йөгерергә омтылып. Автоматын күтәреп, төзәгәндәй итте. Теге шулчак аргы урман эченә кереп күздән югалды. Сәлимнең эче бераздан ут кебек яна башлады. Нишләргә? Шофёр ашыктырды, арестантларның санына ул җаваплы түгел иде. Тизрәк машина әрҗәсенә төялделәр. Хатын белән кыз чуклы шәлъяулык бәйләгәннәр, битләрен, маңгайларын шуның белән каплап, күзләре өчен тар гына ярык калдырганнар. Сәлим әрҗәнең артына запас баллон өстенә утырды, тегеләр малайны качыруда үзләренең зур гаебе барлыгын тоеп, Сәлим күзе белән очрашудан качалар иде. Сәлим, ничектер башта ачуы кубып, елан шикелле болар өстенә ташланырга иткән иде. Малайны алар качырды бит асылда, алар! Әмма Сәлим хәзер үзенең берни дә эшли алмаганлыгына төшенеп тынып калды. Эчтән генә сызып кайта. Нәрсә булыр? Үзен тотып ябарлар инде. Менә бит җебегән, нишләде ул? Нишләде ул? Нигә шунда ук артыннан йөгермәде, бәлки тотып алып килгән булыр иде? Сәлим тоткыннарга карап ала да: менә бит, каһәр суккан бандитлар, сезнең аркада миңа төрмәдә черергә туры киләчәк, дип ачына. Тегеләрнең йөзләре ничектер бик үк кайгылы түгел, малай качканга күңелләре булды аларның. Ничектер конвой Сәлимгә рәхмәт әйтәселәре килгән шикелле иделәр.
Сәлим үзен төрмәгә эләккән сыман кайта башлады. Капчыгыннан паекка бирелгән балык консервысы чыгарды, аны тегеләрнең төенчеге өстендә ачты һәм аларга таба этеп куйды.
— Әйдә, ашагыз,— диде.
Тегеләр борылып бер карадылар да, карашларын кире бордылар. Машина селкеткәннән консервы капланып төшә язды, кырыйда утыручы кыз аны тотып калды. Сәлим капчыгыннан ипи алып маташа иде. Ул ипине дә өч кисәккә бүлеп куйды. Аннары консервыны төшмәслек итеп, төенчек эченә батыра төште дә, кашыгы белән алып ашый башлады.
— Ашагыз,— диде Сәлим. — Малаегыз качкан өчен мине төрмәгә утыртачаклар, әйе.
Ул аларга карамаска тырышып, ашый бирде. Хатын да, кызы да русча яхшы аңлыйлар иде. Бер сүз дә эндәшмәделәр, тик үзара латышча нидер әйткәләшеп алдылар. Сәлимнең эчке куркулары, тетрәүләре йөзенә чыккан иде. Шулай да ул үзенең өстенлеген күрсәтергә итеп елмайган булды, ярар, безгә булсын бәла, без андый хәлләрне күп күргән инде дигән кыяфәт белән утырды. Бераз ашагач, ул
ХИСАМ КАМАЛОВ
28
кашыгын кәгазь белән сөртеп (кашыгын яларга кыздан оялды) кесәсенә салды, капчыгын төйнәп куйды.
Ниндидер юл борылышында машина әрҗәсе бер якка бик нык чайкалып китте һәм төенчек өстендәге консервы, ипи кисәкләре чәчелеп бетте. Сәлим дә, тегеләр дә моңа дикъкать итмәделәр. Тегеләрдән ашау кайгысы качкан иде, Сәлимнең дә эчен бик каты таракан кыра. Капитанга нәрсә дип әйтермен, ничек әйтермен,— дигән курку аның җанын әле һаман иги дә иги. Нишләтерләр? Менә үзем теләп армиягә киткән идем, үзем теләп төрмәгә керәм булып чыга инде. Армиягә китәсен белгәч, әнисе бик карганган иде: тикмәгә ашкынмыйсын, син, бала, бер-бер нәрсә күрергә ашкынасың, дип йөрәккә кадаган иде. Ул чакта Сәлим бу сүзләргә бөтенләй исе китмичә караган иде. Менә хәзер шул ачы тәнбиһ исенә төшеп аны эчтән парә-парә телгәләп бара...
— Сезнең малаегыз өчен мине утыртачаклар,— дип кычкырды хатын янынарак барып утырып.
Хатынның йөзе үлгән кебек, бернинди җан әсәре юк сыман иде. Ул икенче яккарак борылып утырды. Сәлим сүзләренә шулай җавап бирде.
— Лунайте, ник братыңны качырдың.?— диде ул кызга таба иелеп каты гына. Кыз, әлбәттә, ишетте, ләкин ишетмәмешкә салышып җилкәләрен җыерып куйды. Әнисе исә чукырга иткән кебек күзен очкынландырып карашы белән кызын өтеп алды. Сәлим сүзләренә кызының җилкә җыеруын да ошатмады ул. Аның нәфрәт белән ташка әйләнгән чыраенда бернинди өн заты калмаган иде.
Сәлимнең бу тоткыннардан нәрсә аласы килә соң? Нигә ул аларга шулай дип сүз куша? Моның сәбәбе бик тирәндә ята иде. Сәлим үзе дә аңлап җиткерми иде. Хикмәт шунда, бу кешеләрне туган өйләреннән сөреп алып китү, җәзалау аның кешелек табигатенә бик тә чит нәрсә, күңеле сыйдыра алмый, аңы аңларга теләмәгән хәл иде. Шуңа күрә күңеле тирәнендә ул да бу эше өчен борчылып үзен бик каты гаепле эш эшләүче итеп саный иде. Менә мин сезнең братыгызны, улыгызны качыруда булыштым, үзегез дә күреп тордыгыз, кирәксә аны автомат белән атып ега ала идем, әмма алай эшләмәдем, шуңа күрә, сез мине алай ук ерткыч итеп, фашист кебек итеп санамагыз, зинһар, дип йөрәге ялвара иде аның. Юк, малайны качыруны ул аңлап эшләмәде, аны качырырга ниятләве уена да кереп карамады. Әмма малайны артыннан куып барып тотарга ул бик нык гарьләнде, үзенең немец оккупантына охшап калуыннан курыкты. Ниндидер эчке бер игелекле көч аның аякларын тышаулап, малайны эзәрлекләүдән тыеп калды. Нинди көч ул — Сәлим аны үзе дә белми иде. Элек тә макарон фабрикасында ат җигүче булып эшләгән чакта, биш-алты кеше бер йөк он урладылар. Сәлимне дә катнашырга бик каты кыстаганнар иде. «Юләр! Ач бет!» дип кычкыра-кычкыра тиргәгәннәре хәзер дә колак төбендә генә.
Үләргә җитеп тамагы ач булса да Сәлим караклыкка бармады. Нәрсә тотып калды аны ул һәлакәтле адымнан — Сәлим моны үзе дә тәгаен генә әйтә алмый. Югыйсә, сугыш буе тамагы туйганы булмады. Ач эт кебек тилмереп йөргән көннәре күп иде... Ә теге урлаучылар барыбер тотылдылар һәм мәҗбүри эшкә төрмәгә ябылдылар...
Әнә шундый начар эштән һәрчак тыеп кала торган эчке тойгысы аны бу юлы әллә алдадымы? Мохтаҗ кешегә ярдәм кулы сузарга, егылганны торгызырга, бәладән йолырга һәм башка шуның кебек канга сеңгән әхлак нормалары бар. Сәлим шул кан кушуы буенча дигәндәй, бөтенләй анны җикмичә хәрәкәт итә иде моңарчы һәм ул хаклы булып чыга иде. Ә бу юлы ул хаксыз булып кала ахрысы, ул бу юлы алданды. Әмма ул малай артыннан эзәрлекләмәве белән бу латыш хатынына, кызына яхшылык эшләгән шикелле булды. Алар да анын яхшылыгын анлады бугай, кыз аңа артык нәфрәт белән карамый. Әнисе булмаса, бәлки, сөйләшергә дә ризадыр кебек иде. Туры итеп кайчак Сәлимгә текәлә ул һәм аларның күзләре очраша, анда да кыз күзен читкә алмый, озак карап тора, нәрсәдер әйтергә теләгән кебек тоела. Юк, кыз Сәлимнең дә хәлен аңларга тырышкан сыман.
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
29
Көн кичкә авышканда алар билгеләнгән тимер юл разъездына килеп җиттеләр. Шыр яланда рельслар өстендә ике кызыл вагон тора. Солдатлар андыйны үгез вагоннары, ди. Яшел киемле берничә сакчы йөренә. Агачлар арасында йортлар бар икән. Капитан шул яктан килеп чыкты. Ул арада вагоннарны тагарга поезд килеп җитте.
Хатын белән кыз тышка чыгарга сорадылар. Капитан өйгә таба: Таня! — дип кычкырды. Автоматлы хатын-кыз солдат йөгереп килеп тегеләрне бәдрәфкә алып китте. Ә төенчекләре Сәлим белән капитанның аяк астында ята иде. Әйтергәме, юкмы, дип Сәлим энә очына баскан кебек, ни үле, ни тере килеш тора. Әллә исемлектән үзе белгәч кенә әйтергәме? Капитан әле исемлекне чыгармаган. Сәлимнең өч кеше алып килергә тиешлеген тәгаен генә белми иде. Ләкин бер минуттан тегеләрне барлап вагонга утыртканда, барысын да беләчәк. Әллә икәү генә калганда җайлап әйтергәме? Шунда ук мине арестовать иттерер микән? Кайсы солдат алыр икән мине сак астына? Кая озатырлар икән?
Юлда чагында, бәлки, сизелмичә генә үтәр, берәр җай чыгар әле, дип Сәлим өметсез өмет белән булса да үзен-үзе алдап кайткан иде. Хәзер куркыныч үзенең бөтен тайпылышсызлыгы белән аны каптырып алды һәм егет нәрсә эшләргә дә белмичә, үзен язмыш ирегенә ташларга мәҗбүр иде. Күрәчәкне күрми гүргә кереп булмый диләр иде акыллы кешеләр. Менә күрде инде. Үкен, ела, чәчеңне умырып-умырып йолкы, барыбер киресен эшли алмыйсың... Беткән баш беткән...
Тегеләр килеп җитү белән капитан аларны вагонга тапшырырга ашыкты. Ул куен кесәсеннән исемлек кәгазен чыгарды. Кулы белән әйдәп, вагонга таба барырга кушты. Арестантлар артыннан атлаган көйгә исемлекне укый-укый барды.
— Туктале,— диде барган җирдән шып туктап. — Биредә өч кеше булырга тиеш түгелме соң?
— Иптәш капитан,— диде Сәлим шулчак көчкә генә телгә килеп,— аларның малайлары качты!
— Беттем, — дип уйлады эченнән һәм капитанга туп-туры карап сынсыз калды.
— Шулаймыни?— диде капитан берни булмаган кебек һәм алга таба атлап китте. — Ярар, алайса, бу исемлектән сызарга кирәк аны!
Ул туктады, кыр сумкасын тезенә куйды да, шуңа иелде. Исемлектән теге качкынны шытырдатып сызып ташлады. Аннары ниндидер җиңеләю тойган
ХИСАМ КАМАЛОВ
кебек атлап, Сәлим ярым үле, ярым тере хәлдә, аның артыннан ияргән булды.
Вагоннан тимер юл киеме кигән бер хатын төште һәм капитаннан арестантларны берсүзсез генә кабул итеп алды. Ул хатынның кара пинжәге астында наган барлыгын касыгы турында чыгып торган бүлтәймәдән шәйләргә була иде.
Капитанның йөзе бик җитди-кырыс, борчулы иде. Ул кай төшедер авырткан, сызлаган шикелле, тирән-тирән итеп уфылдап куя иде. Мине нишләтергә белми газаплана ахры дип уйлады Сәлим. Һаман арестовать итәр дигән уй аны үзенең чәнечкеле бармаклары белән тота иде әле.
Капитан станциядә калды, Сәлим үз частена кайтып китте, төнлә килеп алып китәрләр, мөгаен диде. Төне буе йокламады, башы чуен түмәр кебек булып катты. Аз гына йоклап киткән иде, аны кемдер килеп бугазыннан буа башлады. Ул үлем тавышы белән кычкыруына үзе дә күзләрен ачты. Ике дневальный ике кырыенда басып тора иде. Таң алдыннан тагын черемгә күзе йомылган иде, тагын аны ниндидер хатын-кыз кулы буа башлады һәм ул хәтәр ачы итеп кычкырып җибәрде. Уянганда бар җире манма су иде, башы чатнап - чатнап авырта, колаклары чың-чың итеп тора иде. Ул торып, башын ике учлап тоткан килеш казарма буйлап йөренде. Икенче көнне аны госпитальгә салдылар. Әкренләп Сәлимгә кешелек халәте кайта башлады. Теге латыш малаен качырганына ул ничектер сөенеч кичерә һәм аның саен малайның чибәр апасы исенә төшә иде. Аның игелек белән тулы мөлаем, риясыз йөзе күз алдына килә дә, йөрәгенә лезвие белән сызган шикелле итеп ачыттырып ала. Килешле гәүдәсенә үзенә бер төрле тарту көче биреп торган ыспай күкрәкләре күңелгә килеп, нәрсәгәдер үкендерә, сызландыра иде. Кайчагында аның ул кыз алдында үзен гаепле сизүе дә, аны күрәсе килү хисләре дә шундый нык көчәя, ул хәтта госпитальдән чыккач, алар киткән якка юл тотарга ният итә башлый. Армиядән аны барыбер кайтаралар, врачлар шулай әйтә.
Ләкин тормыш кануннары яшьлекнең романтик омтылышлары, тайпылышлары белән санашмый шул. Тормыш зарурияте һәр төрле романтик җилкенүләрдән кырысрак иде, үзенекен итте. Сәлимгә армиядән кайткач төзелеш техникумына укырга керергә туры килде. Аны тәмамлагач, эшкә Ашхабад шәһәренә җибәрделәр. Анда җир тетрәү каланы көл итеп ташлаган иде.
Өч ел анда эшләде. Ләкин алар төзегән биек йортларга кешеләр күчәргә курка иде. Көчләп ордер биреп, бер дигән бөтен уңайлыклары булган квартирага семьяларны көчләп кертергә туры килгәләде. Чөнки күбрәк шундый зур йортлардагы халык кырылган иде. Мәзәк хәлләр дә ишетергә, күрергә туры килде. Бер галим шундый хәл сөйләде. Ул җир тетрәү эпицентрыннан ерактарак булган ресторанда ашап-эчкән дә, өенә кайтып бара икән. Ничектер аяк асты чайкалып киткәнен тойган, аннары ниндидер тонык шартлау тавышлары ишеткән. Әмма болар барысы да күбрәк эчелгән коньяктандыр дип уйлый- уйлый атлый икән. Менә өенә кайтып җиткән, әмма өе урынында җимерек хәрабәләр генә ята. Бу айнып китә. Семьясын ялга Сочига озатканга сөенеп бетә алмый. Әмма иң гаҗәбе шул: мәче үз балалары белән исән-имин калган. Ул мәче генә булса да, җир тетрәүне алдан сизеп, балаларын өйдән кырга куркынычсыз җиргә ташып куйган булган.
Аннары Сәлим Әлмәттә эшләде. Шунда өйләнгән булды, әмма уңышлы булып чыкмады. Алар ипләшергә тырышып карадылар. Әмма Сәлим Әлбинәне «ача» алмады, Әлбинәнең Сәлимне «ача»рга түземлеге, рухи көче җитмәде. Бер-берсенә ачылмаган килеш аерылырга мәҗбүр булдылар. Хәер, «аерылу» дип әйтү дөрес булмас, чөнки кушылмаганны ничек аерылдылар дип атарга мөмкин?.. Нәрсәдән 30
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
31
шулай булды? Моңа Сәлим анык кына җавап таба алмады.Үзенең йөрәк авырулы булуына да сылтарга тырышты. Әмма тормыш көйли алмавына бу сәбәп бик ышанычсыз иде. Аның намусында һаман әле шул яшь чактагы булган эшләр өчен әрнү саклана иде. Нигәдер үзе конвойлаган шул латыш кызы һаман исеннән чыкмый, торган саен бәгыре телгәләнеп-телгәләнеп куя иде. Ул кызны жәлләү хисе йөрәгеннән китми дә китми генә. Кайчак хәтта хорафатларга ышангандай итеп, минем тормыштагы уңышсызлыкларым шул кызны кимсетүдәндер дигән уйлар башына килгәли. Әлбәттә юк-барга ышанмый ул, тик әнә шундый фикер килә аңа, нишләсен инде, юк, килми дип әйтсенме.
Латвиядә булган шул рухи тетрәнүләрнең бер йогынтысы булдымы, Казанга кайткач Сәлимнең аягына тимрәү чыкты. Әле дә төзәлгәне юк. Шуның белән бик нык интегә ул. Инде егерме елдан артык газап чигә. Врачлар нервыдан, диләр. Ә нервыны дәвалап булмый икән. Нервы күзәнәкләре кеше туганда ничек булса, шулай кала ди. Гомер буе фәкать тузалар, сарыф кына ителәләр, яңара алмыйлар икән. Ул аны кышын канатып, чиләндереп бетерә, имәнеч булып кала. Әлбинә белән торганда ул да әйтә иде: шуның белән бөтен кәефне җимерәсең, сиңа якын килергә ытыргый башлыйсың, ди иде. Дәрткә салкын су сипкән кебек, сүндереп ташлыйсың, дип көн саен тукып тора иде. Шулай зарланды, карганды, сукранды да икенче кешегә китеп барды. Үзенә сәбәп, нигез әзерләп йөрүе булган икән имансызның. Бу тимрәү Сәлимнең чын бәласе булып, җанын бик ашады.
Чаллыга килеп эшли башлагач, тагы да ныграк газапланды ул әшәке тимрәү белән. Торакта яши алмый, частный фатирда да уңайсыз иде. Иң начары шунда, мунча керергә, су тидерергә ярамый. Сәлим тәнен одеколон, аракы ише әйберләр белән уып яши. Себеркеле мунча турында бары күз яше китерерлек дәрәҗәдә хыяллана гына иде.
Беркөнне шулай Орловка авылыннан ГЭС посёлогына төшкәндә, «Яшьләр» вагон-шәһәре аша үтәргә туры килде. Бер вагон баскычына тагарагын куеп, ниндидер хатын-кыз кер уып маташа иде. Аркасына юан итеп бергә үреп салган чәченә Сәлимнең ничектер күзе төште. Шунда ук күзе аның тагаракка иелә төшкән башыннан, маңгаеннан шуып үтте. Кинәт бу Сәлимгә бик таныш кебек тоелды да туктап калды һәм хатынны карашы белән уңайсызламас өчен бүтән төшкәрәк, вагон тәрәзәсенә төбәлгән булып, күзәтеп торды. Хатын, әлбәттә, үзенә төбәлүләрен ниндидер тойгылары белән сизенеп, турайды һәм Сәлим төбәлгән вагонга карады. Әмма Сәлим бу бик таныш йөз сызыкларының кайдадыр кайчандыр күрүен хәтеренә китерә алмады.
— Сез Әхмәттән түгелме?— дигән булды Сәлим килеп чыккан җайсызлыктан котылыр өчен.
— Юк, без Төмән өлкәсеннән,—диде хатын саф татарча итеп.
Сәлим ул марҗадыр, мин татарча белмим, дип әйтер дип көткән иде. Бу аңа гаҗәп һәм кызык тоелды. Инде болай гына китеп бару мәгънәсезлек булыр иде, мәнле кеше булып күренергә теләп, ул сорыйсы итте:
— Аю авылыннан?— диде хатын бик тыныч кына эчтән елмайган кебек яктырып китеп. — Нигә, әллә анда туганнарыгыз бармы?
— Юк,— диде Сәлим сүзне озайтасы килмичәрәк. Шулай да, кырт кына китеп барырга читенсенебрәк тагы өстәп куйды:
— Мин сезне кайдадыр күргәнем бар шикелле тоелды, ахры күзем алдады, гафу итәсез.
Ул китәргә бер аягын атлады, шул якка борылды, ләкин хатынның сүзләрен ишетеп, туктарга мәҗбүр булды.
— Мин дә сезне кайдадыр күргәнем бар,— диде хатын кулларын чуар алъяпкыч
ХИСАМ КАМАЛОВ
32
итәгенә сөртә-сөртә.
Сәлим аның йөзенә тагы текәлебрәк карады, хатынның сөйләшендә ниндидер акцент барлыгын да колагы сизеп өлгергән иде. Шуңа күрә зиһене үзе кайларда булган, шуларны эчтән барлап чыкты.
— Казанда эшләгәнегез булмадымы?
— Юк.
— Әлмәттә яшәмәдегезме?
— Без Себердә тордык.
— Минем Себердә булганым юк шул,— диде гаепле генә елмайды Сәлим һәм тагын китәргә дип аягын атлады.
— Ә сез Латвиядә булмадыгызмы?
— Булдым,— дигәнен туктап, бөтен йөзе белән хатынга таба борылганын Сәлим сизми дә калды. Аның башыннан яшен чаткысы тизлеге белән ул еракта калган хәлләр үттеләр. Ул ни әйтергә белмичә, зиһенен җыя алмыйчарак торды да:
— Сез Лунайтеме әллә?— диде һәм буынының кинәт бушап киткәнен сизде.
Хатын бөтен чырае белән үзенең Лунгайте икәнен әйтеп биргәч, ул әле һаман ышанып җитмәде.
— Туктале,— диде,— сез ничек болай татарча беләсез?
— Без Себердә татар авылында тордык, шунда өйрәндек. Нәрсәсе бар ул кадәр?
— Ай-һай, сезне күрәселәрем төшемә дә кермәгән иде,— дигән булды Сәлим ни әйтергә белми уңайсызланып. Менә күпме газапларга сәбәп булган зат аның каршында басып тора.
— Ә сез ничек биредә,— диде хатын шулай ук дулкынланып.
Аның кер каптыргычлары бауга эләкмичә, кире төшеп-төшеп китә иде. Сәлим ни эшләргә белмәгәч, шул ап-ак итеп юылган, юеш җәймәләргә барып тотынды. Хатынга булышырга мәҗбүр булды.
— Бу бит минем туган җир,— диде ул бер керне каптырмаларга эләктереп.
Шулчак бер киң генә чырайлы кеше вагон тәрәзәсеннән карады. Хатын шунда ук ашыга-ашыга керләрен элеп бетереп, тәрәзәдәге кешегә ымлады.
— Әнә ирем белән танышырсыз, өйгә чакыра,— диде хатын һәм олы эмаль эчле коштабагын күтәреп баскычтан менә башлады. Ул кереп китте.
Сәлим нишләргә белми кинәт баскыч төбендә куркып калды. Үзен кем дип таныштырсын инде ул? Газапларын ничек аңлатсын? Аңа беркем дә ышанмас. Әллә кермичә генә китәргәме? Әмма китәсе килми, нәрсәдер шул өйгә тарта. Ул шулай икеләнеп торганда баскыч бусагасында ир-ат тавышы ишетелде, анысы русча эндәште, ахры Рита иренә бер сүз белән барысын да аңлаткан. Бер минуттан ул баскычтан төшеп, Сәлимне өенә кыстый башлады. Ягымлы йөзле, ничектер бер карауда ук үзенә ышаныч тудыра торган кыяфәтле иде ул. Сәлимгә чигенерлек җай калмады.
Керүгә өстәлдә теге «алдан йөри торган нәрсә» утыра иде инде. Берәр рюмка эчкәч, бер-береңнән тарсыну, читләшү беткән кебек булды. Әллә шәрабне шуның өчен генә уйлап чыгарганнармы, дип уйлап куйды Сәлим, хәмергә рәхмәт укыган кебек.
— Әй, сезгә әни гомер буе рәхмәт укыды,— диде Рита татарчалатып.
Ире дә татарча бигүк белми торган татар кешесе икән.
— Мин инде үземә каһәр укылгандыр, дип исәпләдем, бик нык газапландым,— дип Сәлим Ритага карады.
Юк, бу теге вакытта ул арестовать иткән кыз түгел иде. Мөлаемлыгы, матур
чәчләре калган, әмма Сәлимгә бик тә ошаган, аның күңеленә рәхәт тә һәм авыр да булган әрнү биргән ниндидер чалымнары юк иде инде.
— Сезнең ни гаеп бар анда хәсрәтләнергә?
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
2. «К. У.» №1 33
— Шулай да җанлы кешеләр, үзебезнекеләр,— диде Сәлим.
Ул, теге качкын малай турында бик сорыйсы килеп теле кычытса да, булдыра алмады.
— Безгә Себердә дә начар булмады, ачлык күрмәдек, колхозда эшләдек. Тик укырга гына туры килмәде.
— Әниеңә кыенга килгәндер инде. Картлар бит алар туган җиргә кендекләре белән берегә.
— Әйе, аңа авыр булды. Әлеге шул малай өчен көн-төн кайгырып, сыктады. Бер ай эчендә чәчләре агарды. Ә малайның язмышы бик җайлы гына барган. Туганнарда торып укыган, өйне караган, туганнар ярдәмендә җирләрне сөреп чәчкән, бәрәңге утырткан. Әни аны белә алмыйча, шул кайгыдан мантый алмады, дөнья куйды. Сөягем чит-ят җирләрдә кала инде дип иңрәде. Нишләтәсең, язмыш безнең кулда түгел шул.
Ританың тавышы кинәт калтыранып китте, тамагына күз яше тыгылды. Ул бите буйлап аккан яшьләрен учы белән ничектер битенә иннек яккандагы шикелле итеп сыпырып ала иде. Туган җирем дип саргаеп үлгән ананың корышкан йөзе күз алдына килеп, Сәлим дә күзләренә яшь тулганын сизде. Аны битенә агызып төшермәс итеп керфекләрен кысмаска тырышты. Әмма күзне йоммыйча йөреп буламыни? Аның керфекләре чыланды. Ире бу уңайсызлыктан ничек тә котылу өчен тиз-тиз папиросын кабызды, боларга карамаска тырышып, тирән итеп суырды да суырды, яңакларында нервы бүлтәтмәләре калкынды.
— Ярар, үткән эшкә салават диләрме әле?— диде ул аннары төпчеген куеп. Рюмкаларга бүлде дә, боларга да татарча ымлады. Әмма Рита белән Сәлим ул теләгәнне үтәрлек көч таба алмадылар. Ританың күзләре бер ноктага төбәлеп тынып калган иде. Сәлимгә бу читен хәлдән чыгу өчен кузгалып китүдән дә башка чара юк иде бугай. Ул шулай эшләде дә. Бик уңайсыз гына торды да, гафу итүләрен үтенде, тагы очрашырбыз әле, дигән булды, тизрәк сызу ягын карады.
Чыккач та уйлар биләп алды: йә, нәрсәгә кирәк булды сиңа бу очрашу? Теге елларда син үзеңне нинди гаепле санап, өнсез калып кайгырган булган идең. Алар сине каргамаганнар, ә син үләр дәрәҗәдә кичерешләргә батып йөрдең. Аңлаганнар алар, тормышның үз дигәнчә генә бармавын. Тукта әле, Рита әтисе хакында ләм- мим бер сүз әйтмәде, димәк, гаебе булган инде аның. Нигә Рита әтисен гаепләп сөйләми? Бандаларга ияреп китеп бит ул семьясын шундый хәлгә куйган? Гаепнең башы аңарда! Ә Рита аның эшен аклыймы әллә? Нигә әнисе күрә торып ирен шул фаҗигале юлдан читкә алмаган? Гади мантыйкка таянсаң, димәк, үзе дә ике яклы булган? Аннары әлеге дә баягы мулла бабай таягы, дигәндәй, бер уй башка килә: ул бандадагы кешеләрнең семьяларына нигә афәт төшерергә иде, аларның гаепләре юк бит!.. Ярар, анысы безнең эш түгел, дәүләт эше, анда бездән яхшырак Верховный Совет уйлый, аның башы зур, түгәрәк...
***
Гөлгенә иренең конторга эшкә күчүен бик тели иде. Бу Нәфис өчен дәрәҗәгә күтәрелү дә булыр, аннары квартира алырга да җай тизрәк чыгар дип исәпли иде. Үзең шунда булсаң, көн дә күзләренә чалынып торсаң, бөтенләй башка бит. Әмма Нәфис үзенең эшен алдын итә алмый, үзен дә күрсәтергә тартына. Әнә кайбер мастерларның участокларында эш тә әллә ни алдын, сыйфатлы түгел, тик алар үзләрен күрсәтергә бөтен көчләрен куялар. Нәфис фәкать югары сыйфатлы эш белән генә ярарга тырыша, ә эш белән генә ярап булмаганны аңларга теләми. Эшләп түгел, кешнәп ярыйлар хәзер күбрәк. Нәфиснең эшләве бар, кешнәве юк. Әнә шундый ук мастер Мурадимов, эше белән әллә ни ялтырамый, әмма сүзе белән һәрчак ялтырап тора. Югарыдагылар аңардан бераз шүрлиләр дә шикелле. Ни генә булмасын, ул Нәфистән өстенрәк бәяләнә, алдан йөртелә, чөнки тәмле телле шайтан... Йомшак телле бозау ике сыерны имәр, дип юкка гына әйтмәгәннәрдер...
ХИСАМ КАМАЛОВ
34
Ә ничек итеп Нәфисне бу кимчелегеннән арындырырга? Мин бит аңа ничектер ярдәм итәргә тиеш. Яхшы хатын ирне ялтыратыр, яман хатын калтыратыр, дигәннәр борынгылар. Мин дә Нәфисне «ялтыратасым» килә, менә җаен гына белеп булмый.
Гөлгенә Рита белән бергә эшли иде. Рита конторда гына, төрле хисаплаулар, сызымнар белән утыра, ә Гөлгенәгә еш кына керн алу өчен «эш мәйданына» чыгарга туры килә иде. Шулай да алар ничектер бер-берсенә якынайдылар, бәлки моңа Ританың татарча белүе дә сәбәп булгандыр. Аннары һәр кеше күңелендә «үз йөрәк тарихын» бүтәннәр белән бүлешү хасияте дә көчле. Бу көч тә күп кенә дуслыкларның тууына китерә. Ни генә булмасын, алар бер-берсенә эч серләрен ышанырлык дәрәҗәдә дуслашып киткәннәр иде. Яңа җирдә, ире белән икесе ике торакта яшәгәндә, бу иптәшлек Гөлгенә өчен бигрәк тә әйбәт булды. Чөнки кеше дигәнең шулай яратылган инде, ул үзенең күңел терәгесез, рухи терәксез яши алмый, аңа күңелен, йөрәген нәрсәгә, кемгә булса да бәйләп куярга кирәк. Шунсыз эче тыныч була алмый, тойгылары, фикерләре теләсә кая чәчелеп бетәр. Гамәлдән алып караганда да рухи тормышта кеше сөялер, таяныр өчен терәк эзли. Эзләгәндә, әлбәттә, ялгышулар да була. Күңел күзенең тәҗрибәсе аз чөнки. Шуңа күрә ул үзенә терәк итеп сайланган кешедән, аның кимчелекле якларын күреп, кайчак суына да, бизә дә. Кайчак аңа хыянәт ачысын да татырга туры килә. Ләкин ни генә булмасын, кеше рухи тормыштан, кешеләр күзенә бәрелеп тормый торган эчке тормыштан башка яши алмый инде. Бәлки менә шундый кешелек ихтыяҗы Рита белән Гөлгенәне якынайткандыр. Аннары яшь аермасын да чуттан төшереп калдырып булмый. Рита күпне күргән, күп кешеләр белән аралашкан, тормыш тәҗрибәле, ә Гөлгенә яше утызга якынлашып килсә дә, һаман әле үзен җитлегеп бетмәгән шикелле хис итә иде. Шунлыктан ул Ританың киңәш-табышларын үзенә сеңдереп бара. Эш тагы шунда, Гөлгенә бала табарга курка. Бер апасы бала тапкан чакта үлгән иде, менә шуңардан аның җанына бик әшәке курку оялап калды. Рита белән шул хакта күбрәк гәпләшәләр. Чөнки Гөлгенәнең бик тә бала табасы килә, шул хакта өзгәләнә, курку һәм теләк күңелендә тартыша. Кайчагында бер як җиңеп, күңелен били, бераз вакыттан икенче як җиңә һәм үзенең ихтыярын тага башлый. Кыскасы, күңелендә чын, канлы «сугыш» бара. Менә ничә ел дәвам итә инде бу «сугыш». Тарих китабында ничә еллык сугышлар бар әнә?! Йөз елга сузылганнары да. Ә Гөлгенә күңелендәге тартышның бер көне әллә ничә елга торырлык. Чын. Шундый әрнегән чаклары була, иреннән, бүлмәдәшләреннән качып, күз яше түгә. Шуннан бераз җиңеллек килгән кебек була булуын. Нәфискә моны әйтсәң, авыз да ачырмый: давай малай тап, бетте китте. Әгәр тапмасаң, дуслык бетә, мин аерылырга мәҗбүр булачакмын, дип тә куя. Менә бит ничек? Рита да аңа тәвәккәлләргә куша. Барысы да әйбәт булыр, курыкма, дип тәнбиһли. Гөлгенә тагы ике ут арасында кала. Аның әле һаман шул «проблеманы» хәл иткәне юк. Хәзергә фатир юк дип сузарга сәбәбе бар. Шуның белән юанып яши әле Гөлгенә. Кайчак, бер түбә астына күчсәк нишләрмен, дип эче жу итеп китә. Квартирны тиз генә аласы да килмәгән кебек булып куя. Юк, квартирны тизрәк эләктерәсе иде әле, юкса торакта төенчекләр өстендә яшәү бик ялыктырды. Олыгая төшкәч, кеше бер-берсенә авыррак ипләнә инде, табигый.
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
2.* 35
Беркөнне, Гөлгенәләр объекттан кайткач, Рита аның янына керде.
— Бер җиргә барабызмы, Гөлгенә?— диде ул бик серле тавыш белән.
— Нинди җир бит, ашлы җирме, ташлымы?— Гөлгенә шулай ук серле итеп җавап кайтарды. Әмма баш тартмавы күзләренең елмаюыннан күренеп тора иде.
— Ашлы да, ташлы да.
— Ашы нәрсә дә, ташы нәрсә?
— Анысын баргач күрерсең. Сер. Яме?
— Сер ярата торган йомшаклыгымны беләсең, Рита.
Бу ризалык билгесе иде. Сүз шуның белән бетте.
Эштән соң алар ГЭС посёлогына автобус белән килделәр. Горкомнан ерак түгел гастрономга кереп торт һәм конфет алдылар. Рита һаман кая, кемгә барасын әйтми иде. Гөлгенә берәр хатын-кызның туган көнедер дип гөман итте, бүтәнчә төпченмәде.
Звонок төймәсенә басып, ишек ачтырып кергәч кенә күрде Гөлгенә, алар Сәлим Григорьевич фатирында пәйда булдылар. Хуҗа бик шатланып, куанып каршы алды. Гөлгенәнең башына уйлар йөгерде: менә Нәфис турында сөйләшер өчен иң җайлы форсат бит бу. Тырышып-тырмашып эзләсәң дә мондый җайның булуы мөмкин түгел... Гөлгенә өйдә хатын-кыз кулы булмавын шунда ук сизеп алды. Ританың монда килеп йөрүенә гаҗәпләнергә дә, гаҗәпләнмәскә дә белмәде. Ул арада Рита өстен салып куеп, кухняга кереп киткән, нәрсәдер савыт-саба шалтырата башлаган иде. Сәлим дә шкафны ачып, өстәлгә яшькелт- зәңгәр чәркәләрдер-мазардыр куйгалады. Рита биредә бөтенләй үзләшкән икән, дип уйлап алды Гөлгенә. Кара син аны, тымызык түгел диген! Хатын- кыз күңеле тартмалы, әллә ниләр ятмалы, дип юкка гына әйтмәгәннәр. Ә нигә мине алып килде икән соң бу, дигән мәкерле уй миен өтеп үтте тагын. Ләкин Сәлим Григорьевичның тотышында, Ританың йөзендә бер дә андый уйга китерерлек чаткылар күрмәде Гөлгенә һәм алар турында шикле уйлавы өчен бите кызарганын тойды. Уйларын куып җибәрергә тырышты. Өстәлгә утырышып, бераз ашап-эчеп алгач, Рита сүзне үзе башлады. Бер-ике сүз белән аңлашылырлык итеп, барысын да ачыклап бирде һәм Сәлимгә таба төбәлеп, бик мөһим нәрсәне әйткән тавыш белән:
— Әнинең сезгә укыган рәхмәте, әгәр бәхет китерә торган булса, сез бәхеткә чумган булырга тиеш инде,— диде.
Нәрсә өчен болай әйтте ул, Гөлгенә аңлап җиткермәде әле, шулай да «сез» дигән сүздән болар арасында бер дә тегенди-мондый нәрсә юклыгын төшенеп алды. Ә Сәлим көлеп җибәрде, аның матур булып тезелгән ак тешләре ялтырап күренде.
— Чын, чын, Сәлим Григорьевич,— диде Рита, аңа табарак борылып, җитди тавыш белән.
Ул Сәлим ышанмады, шуңа көлә дип уйлады бугай.
— Юк, ышанам, ышанам, — дип кул селтәде. — Тик үземнең уңышсыз булуымнан гына көләм.
— Яхшылык җирдә калмый, дигәннәр.
Гөлгенә дә сүз кыстырасы итте. Аның Сәлим Григорьевич белән бергә-бер сөйләшеп китәсе килә иде. Болай арадаш булып кына утырырга риза түгел, чөнки Сәлим аңа кай ягы беләндер бик ошый бара кебек. Сөйләгәндә бераз гына башын бер якка авыштырып куюы, кыяфәтендә мактану әсәре булмавы ничектер күңелгә ятышлы иде.
— Яхшылык, дисез менә сез,— дип сөйләп китте Сәлим. — Берәр кешегә яхшылык эшләсәң, кайчак үзеңә хилафлык килә. Яки берәр танышка игелек итсәң, икенчесенә начарлык булып төшә. Катлаулы механизм, ә-ә?!
— Юк инде, яхшылыкны күңел тоя ул барыбер,— диде Рита һәм тортны өлешләргә бүлеп һәркем алдына куеп чыкты.
— Кайчак тоеп та җиткерми шул.
— Нигә, сез бәхетсез түгел ич!— диде Гөлгенә. — Идарәгез әйбәт хисапта, абруегыз да бар. Беляев горкомда планеркада сезне үрнәк итеп телгә ала.
ХИСАМ КАМАЛОВ
36
— Юк, мин үземне бәхетсез санамыйм,— дип көлде Сәлим тагын кеткелдәп. Чөнки бу сөйләшүдә ул шартлылыкның бик күп булуын тоя иде, көлүе дә шуңа иде. Шартлылыкны бер дә җаны өнәми, чөнки шартлы хәл кешегә бернинди бурыч та, җаваплылык та йөкләми, намуссызга хәйлә корырга бик җайлы шарт ул шартлылык. Үзеңне барлыгыңнан да әйбәтрәк итеп күрсәтү өчен аңардан да уңайлы җай юктыр.
— Бер карасаң бәхет бар, бер карасаң юк кебек. Әллә ничек,— дип әйтеп куйды Рита.
— Кемнең нәфсе нинди инде, берәү әзгә дә риза булып яши, берәү күп булса да һаман канәгатьсез.
— Әйе, бик дөрес,— диде Сәлим Гөлгенә белән фикере тәңгәл килүгә ничектер сөенеп.
Бераз тынып чәй эчеп алдылар. Аннары үзләре сала торган яңа шәһәр турында сүз китте.
— Яңа җирдә әле кешеләр бер-берсенә дигәндәй, җиргә, урынга җайлашу, килешү чоры үтәләр. Шуңа күрә кайчак киеренке хәлләр килеп туа,— дип сөйләде Сәлим.
— Кеше саен зур бер холык,— диде Гөлгенә. — Тисәң, килә сулык-сулык, тимәсәң, үзеңә суык.
Ул Сәлимгә карады, теге көлә башлады. Гөлгенә дә аңа кушылды.
— Нигә, шулай түгелме?
— Бик тә шулай. Кара, безнең фикерләр гел туры килеп тора. Гаҗәп.
— Димәк, сез икегез дә бер «дулкында»,— дип Рита да көлеп куйды. — Була андый кешеләр. Алар бер-берсен тизрәк аңлыйлар. Аларга бер-берсе «дулкынына» ярашырга тырышып иза чигәргә туры килми.
— Ну, син, Рита, бөгәсең бугай,— дигән булды Гөлгенә шулай ук көлә- көлә.
Сәлим исә үз-үзен тыңлаган кебек, аска караган килеш, чәен уртлап алды. Аңа да бераз уңайсыз булып китте ахрысы.
— Рита, әниегез анда бик җәбер-җәфа чикмәдеме соң?— диде Сәлим сүзне икенчегә борып. Ул бу сорауны бирергә курка иде, шулай да теленнән ычкынды шул. Киң маңгаена төшкән чәчен сул кулы белән «ябыштырып» куйды.
— Җәбер-җәфа анысы булмады, Сәлим, шөкер, әмма әни сагынуга чыдый алмады. Саргайды тәмам. Бигрәк тә үзебезнең коеның суын сагынып тилмерде. Бөтенләй сары коелды, күп тә ятмыйча, дөнья куйды. Ә миңа ул кое суы бармы, юкмы. Ә аның әҗәленә тиде.
Рита ничектер юашланып калды. Гөлгенә да моны сизде. Ниндидер шаян сүз әйтергә теләде, әмма башына килмәде.
— Мәрхүм, картлар шул туган җиргә бик берегәләр инде алар,— диде Сәлим ни әйтергә белмәгәч.
Бу «кутырга» тагын тиеп китүенә эчтән үкенеп куйды. Берни дә сорашмаска, көлне актармаска, аннан яралый торган ярчыклар табылуы ихтимал дигән нәтиҗәгә килде ул.
— Кайда әйбәт йөзгә, шул туган йорт безгә, — диде Гөлгенә ничектер шатлыклы тавыш белән.
— Яшь чагында шулайдыр, ә картайгач менә...
— Туган туфрак тарта, тарта,— дип Сәлим тагын әйтергә мәҗбүр булды.
— Җан тартмаса, кан тарта.
— Шулайдыр, кеше олыгайган саен балалыгына кире кайта бугай,— диде Рита. Нәрсәнедер әйтеп бетермәде, үзе дә туган җирен, Латвиясен сагына башлаганга охшый иде.
— Чыпчык та әйткән бит, үз урманым, үз чытырманым дип.
Гөлгенә көлеп куйды. Аңа ничектер бик рәхәт иде. — Ә без үз «чытырманыбызны» кора алырбызмы, юкмы?
— Сезгә дә булмаса, ирең мастер,— диде Рита сүзнең бу якка таба юнәлүенә
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
37
сөенгәндәй.
— Әрсез түгел бит ул, сүзен үткәрә алмый,— дип Гөлгенә хәйләле караш белән Сәлимгә төбәлде.
Сәлим тагын көлеп куйды, ләкин Гөлгенәне бу җавап кына канәгатьләндермәде, ул аның нәрсәдер әйтүен көтте.
Сәлим Нәфисне яратып бетерми иде бугай. Йөзендә шундыйрак шәүлә чагылып үтте. Сәлимнең эчендәге йөзенә чыга торган хасияте бар иде. Кыскасы, йөзе аны «сата» иде, аңа «хыянәт» итә иде. Бу юлы да «сатты» ахыры дип уйлады Сәлим һәм билгесезрәк итеп, томанлырак берәр нәрсә әйтеп котылырга уйлады.
— Кешеләр белән эшләү авыр,— дип куйды һәм Гөлгенәнең йөнтәс керфекләренә карады. Аларда ниндидер яктылык бизәге бар һәм һаман нидер әйтүен өмет итә кебек.
Сәлим үзеннән югары торганнарның фикере белән яши иде, теге яки бу кеше хакында өстә ничек әйтсәләр, ул да шул фикерне тәкрарлый иде. Ә мастер Нәфисне ул үзе дәрәҗәгә күтәрде, үзенә терәк итмәкче булган иде. Һәр начальник шулай: үзе янындагыларга дәрәҗә, чин биреп, үзенә тугрылыклы кешеләр булдыра һәм эшне шулай алып бара. Һәр баш кешенең ялагайлары, әләкчеләре була. Шушы әгъзалардан башка баш баш булып утыра алмый ахрысы. Әмма Сәлим ялагайларны, әләкчеләрне бик өнәми иде. Ышанычлы кешеләрең булу идарә мөдире өчен мәҗбүри. Тик ялагайлык, әләкчелек бик начар. Нәфиснең әләкләү гадәтләре дә беленгәләде. Сәлим ахыры аңардан шуның өчен суына төште. Шулай да Гөлгенә алдында сер бирергә ярамый. Эштә килеп чыккан гаугаларны шәхси хәлләргә кушарга кирәкмәс иде. Ә Гөлгенәнең күзләре җылы сүз көтә.
— Нәфиснең эшчеләр арасында абруе зур аның,— диде Сәлим. Чын дөреслекне әйтте, аңа файдалы булмаган хакыйкатьне ачып салды.
— Аны яраталар, мин дә ишеткәнем бар,— дип Рита да өстәп куйды.
— Шулай булгач, квартир бар инде!
— Әнә шул өч йортның берсе үзебезгә була, диделәр.
Сәлим бер дә исе китмәгән кыяфәт белән әйтте.
Гөлгенә нигәдер бер дә күңеллеләнеп китмәде. Ул квартир өчен бик үлеп тормый иде. Хикмәт шунда, Сәлим Григорьевичны трестка алачаклар икән дигән сүз йөри, ә Гөлгенә Нәфисне аның урынына ниятләп хыяллана иде. Тик бу хакта турыдан-туры, яки кыеклатып та сүз кату мөмкин түгел. Гөлгенә Нәфискә карата Сәлимнең «бәясен» беләсе килә иде, бөтен казганганы шул...
Шулай да Гөлгенә биредән ниндидер үзе дә аңлап бетермәгән рухи җиңеллек алып китте. Торакка кайткач, караватына утырып уйланды, җанда ниндидер рәхәт моңсулык. Бер дә мондый хис кичергәне юк иде шикелле. Күңел тирәнендә ниндидер кайнар кизләү ачылган кебек, аны эчтән җылытып, уйландырып, мәмрәтеп тора башлады.
Икенче көнне Нәфис килгәч тә бу хис бетмәде, аның ничектер ире белән
ХИСАМ КАМАЛОВ
сөйләшергә сүзе калмаган кебек иде. Ничек була инде бу? Ике күңел бергә кушыла да, бер-берсенә ачылып дигәндәй яшиләр, бер-берсеннән яшерен серләре бетә. Төрле планнар коралар, ниятләр белән бәйләнәләр, барысы да уртак, аерым-аерым бернәрсәләре дә калмый. Гөлгенә дә шулай исәпләп йөри иде. Ә менә Сәлим янына аны Рита алып баруы хакында ире белән уртаклашасы килмәде. Нилектән? Аның саен бу сер тагы да ныграк күңелен били барды. Гөлгенә аны теш арасыннан чыгарырга да курыкты.
Рита да нидер сизенгән кебек, бергә эштән кайтканда төпченәсе итте.
— Син нәрсә, йомыкланып киттең әле, эчеңә май салган шикелле күренәсең.
— Нигә алай дисең, Рита?
— Соң эчеңә йомылып, күңелеңә убылып йөрисең, яныңдагыларга гамең юк.
— Үзем дә әйтә алмыйм, әллә авырыйм инде?
— Югыйсә, табарга ниятләдеңме?
— Кая? Барысы да онытылды әле,— диде Гөлгенә һәм үзе аның Сәлим янына барасыңмы, дип әйтүен көтте. Әмма сер белгертәсе килмәде. Ә Рита шуны сизгән кебек Сәлимне мактарга тотынды.
— Күрдеңме, нинди әйбәт ул, бер артык сүз әйтмәс, шапырынмас. Сүзен саллы итеп сөйләр, буш сүз кыстырмас, үзен горур тота. Барысын да йөрәккә кабул итә торганга охшаган ул,— диде Гөлгенә ничектер кинәт яктырып китеп. Шунда ук үзен-үзе кулга алырга мәҗбүр булды.
— Кем белә? Шунысын гына әйтә алам, дөреслекне ярата.
— Дөреслек белән нишли аласың инде?— диде Гөлгенә.
— Шулай шул. Бер җирдә дөреслек булса, икенче мәлдә ялган, дигәндәй.
— Синең братың өчен аңа эләккәндер әле?
— Белмим, әйтми ул. Юктыр, мөгаен. Ләкин ул вакыйга аны бездән дә нык яралаган, күрәсең.
***
Сәлимдә дә үзгәрешләр бар иде. Ританы очратып, бергә күз яше койганга ай да үтмәгәндер, аны ничәмә еллар газаплаган, бәхетсез иткән каһәр суккан тимрәве бетте дә китте. Нәрсәдән булыр бу? Әллә бу арада көне-төне төзелеш материаллары даулап чабуның берәр тәэсире тидеме, югыйсә?
Аңа биредәге Мәскәү төзүчеләренә баш орырга туры килде. Алар үзләренә үзәк төзү тәэминаты булдырганнар. Һәрчак запаслары була. Төзүчеләр шул тәэминат идарәсенә мөрәҗәгать итәләр һәм кирәк әйберләрен тоткарлыксыз алалар. Бөтен кирәк-ярак фәкать бер урынга үзәкләштереп тупланган. Алдан материалны әзерләп куялар, аннары төзи башлыйлар. Материал конвейердан килгән шикелле агып тора. Төзүчеләр барысын үз урынына урнаштырып тора, ягъни төзиләр. Бернинди аңлашылмау, комачау юк. Әлбәттә, төзелеш срогыннан алда үтәлә. Бөтен эш майланган кебек бара.
Ә бездә андый үзәк тәэминат юк. Нәрәт буенча төрле снабларга чабасың. Инде кирәкле әйберне сиңа чаклы килеп алып бетергән булалар. Аннан тагын чабарга тотынасың. Снаб башында утыручыны ничек тә җайларга, аның күңелен күрергә тырышасың. Юк, сүзләр белән генә түгел, әлбәттә. Коры кашыкның авызга сыймаганын хәзер һәр адәм белә. Бушка сыер да мөгрәми, диләр. Сәлим бу «коры законны» бик яхшы белде. Шуның өчен буш кесә белән йөрмәде. Майламыйча таба купмый, дигән мәкальне гамәлдә сынап татыды.
Кичә этаж плитәләре үтереп кирәк булды. Сәлим теге снабка сугылды, монысына борын тыкты — юк. Ахырда ЖБИ заводының үзенә китте. Анда да нәрәт, заказ. Нишләргә? Мөдир булып бер кечкенә күзле кеше утыра. Ничектер 38
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
39
әтәч күзенә ошатты Сәлим аның бу җете карашын. Билгесезрәк, томанлырак итеп сөйләшә бу. Сәлимнең эченә җылы керде. Ул аңардан калмаска ниятләде, күзенә ак булып төшеп, дигәндәй, утырырга булды. Теңкәсенә тияргә кирәк, алҗытырга, туйдырып бетерергә, дип исәп тотты... Әмма менә эш соңы килеп җитте, тагын булмады, иртәгә инде, диде мөдир. Юк, Сәлим эштән соң да аңардан калмаска карар итте. Өенә ияреп кайтты. Ярый әле, сумкасында коньягы һәм бер-ике плитә шоколады бар иде. Курыкмыйча бусага атларга була.
Өйгә керделәр. Өч бүлмәле бик шәп квартирда тора икән. Мәскәүлеләр төзегән бу йортны, әллә каян күренеп тора. Уфалылар да шулай шәп итеп төзиләр биек йортларны. Безнең казанлыларның гына бу мәсьәләдә өйрәләре сыеграк әле.
Сәлим коньякны һәм шоколадларны чыгарып куйды. Әмма каяндыр мөдирнең хатыны чәчрәп килеп чыкты. Чибәр генә, ягымлы гына үзе.
— Юк, юк, юк,— дип кычкырып җибәрде ул чәркә алырга шкафны ачкан ире янына килеп. — Синең алкаш буласың киләме? Юк, юк, иртәгә үк парторгыңа гариза илтәм, менә күреп тор. Мин алкаш белән яшәргә теләмим. Бетте, бетте!
— Тукта инде ичмаса кеше алдында,— диде ире йомшак кына.
Ул эчкече түгел, әмма әйбәт, игелекле кеше икәнен күрергә була иде.
— Бетмәс синең кешеләрең. Көн саен монда... юк, юк,— дип тагын да каты чәрелдәргә тотынды ул һәм ире кулыннан чәркәләрне тартып алды.
Мөдир нәүмизләнеп, өстәл янына килеп утырды да башын түбән иде. Нишлисең, алдагы көннәрдә андый гөнаһлары булгалаган ахры.
Сәлим нишләргә белмәде. Хәлнең кинәт «җимерелүгә» таба әйләнүеннән каушап калды. Мөдир дә башын ике учы белән учмарлап, берни дә эшли алмый аптыраган, аңа бик оят та иде.
— Зәлифә, йә инде, кунакны шулай эт кебек өреп каршылама,— диде ул йомшак тавыш белән.
— Юк, юк, бернинди кунак юк, син әнә шул таш плитәләр сатып эчәсең. Иртәгә үк парторгыңа барып әйтәм. Эчә-эчә алкашка әйләнерсең, урыныңнан чайкап төшерерләрие. Йөр аннары апалной эт кебек
— Иптәш, сез дә аны эчертеп майларга йөрмәгез,— диде хатын Сәлимгә таба борылып.
Ул һаман өстәл кырыенда сак кебек басып торды. Карашы, кыяфәте: «Чыгып китегез, зинһар»,— дип кычкыра иде. Хатынның бөтен барлыгы, хәтта аның күлмәге, сары төймәләре дә Сәлимгә: аттыр моннан, дип акыра иде.
Сәлим, буш сумкасын тоткан килеш, ничек өстәл яныннан кузгалуын да сизмәде. Коридорда тагын бер чытык йөзле хатын һәм ике таза гына егет басып тора иде. Сәлим курка-курка атлады, тегеләрнең йодрыклары төйнәлгән иде, биргәләп алсалар да берни кыра алмаячаксың. Ләкин алар тимәделәр.
— Кеше аздырып йөрмәгез, иптәш,— диде теге хатын. Менә иртәгә мин горкомга барам да әйтәм: эчертеп, үзенә әйбер-яраклар алып йөри дип. Белдегезме?
Сәлим бер сүз дә эндәшерлек хәлдә түгел иде. Ул әүвәлге кыйнаучы строй аша узган солдат кебек атлады.
— Каенанаңа сәлам әйт,— дип кычкырды егетләрнең берсе.
— Ташла, ташла,— дип икенчесе аңа каршы төште Сәлим ишекне япканда.
Әмма икенче көнне мөдир аны алмаеп каршылады һәм бик тырышып аның үтенечен канәгатьләндерде. Шулай танышып киттеләр.
Аннары кирпеч һәм панельләрне станциягә барып юлларга туры килде. Круглое поледа Сәлим өч көн ятты. Тәмам йончылып, мунчалага әйләнеп дигәндәй кайтты. Ялында!, ялварды, дәрәҗәсен төшерүдән дә тартынмады, башка чара юк иде. Шуның бәрабәренә күп нәрсәләр юнәтте ул. Өч йортка да җитәрлек кирәкле озынлыктагы этаж плитәләре, баскыч маршлары һәм түбә өчен шифер, һәм тагын мең төрле кирәк-ярак. Моны кечекенә генә бер җиңү дип атады Сәлим үз-үзенә, һәм күңеле бик күтәренке иде. Душта коенгач, тир һәм тән кереннән арынган тартышларда җыелган
ХИСАМ КАМАЛОВ
40
күңел тынычсызлыгыннан, тәмсезләнүләрдән тагы да әйбәт булып китте. Чәй эчте, хәзер диванга сузылып ятып, китап укудан да рәхәт нәрсә юк иде аның өчен. Дөнья җәннәте менә шул аңа.
Морзе әлифбасын уйлап тапкан кеше Морзе бик кызыксынучан булган икән. Үзе физиканы урта мәктәп дәрәҗәсендә дә белмәгән, әмма телеграф турында укып, бер идея белән тәмам җенләнә ул. Тавыш сигналлары турында баш вата. Үзе телче кеше була, физикадагы индукцияне дә керделе-чыктылы гына белә. Бервакыт пароход белән Европадан Америкага кайтканда иптәшләренә хыялланып сөйли: менә тавыш сигналларын һавага җибәрергә мөмкин булачак, аны еракта тоткыч приборлар белән табып алачаклар һәм нәрсә әйткәнеңне аңлаячаклар... Америкага кайткач, ул шушы идея белән тәмам җенләнә, таныш физикларга ярдәм сорап бара, алар аңа булышалар Күп тырышлык үзенең җимешен бирә: Морзе әлифбасы туа. Менә бит тырышлык, тырышлык, тагын бер кат тырышлык кирәк. Чыннан да, дөнья хәзер кешедән торган саен күбрәк көч, зиһен таләп итә. Нәрсәдән бу? Чөнки халык күбәя бара, яшәү шарты даулый, ә мөмкинлекләр, байлыклар азая. Юкны бар итәргә кирәк була башлый. Кешене аны тудыр гына, ул үзенекен итәр өчен җир тырнап тартыша инде. Кешенең артык күбәюенә бик уйсыз оптимистик караш фаҗигага гына китерергә мөмкин. Гомумән, дөньяның киләчәгенә әтәч оптимизмы белән гөман итәргә ярамый торгандыр. Без бай, табигать байлыклары чиксез дип фикер йөртүдән дә начаррак, акылсызрак нәрсә юктыр...
Кинәт ишек шакыдылар. Сәлим, торып, сәгатенә карады. Эш сәгате чыгып килә иде. Контордан берәрседер дип уйлады һәм барып бикне ычкындырды. Шау-гөр көлә-көлә Гөлгенә килеп керде. Аның көлүе уңайсызлыкны йомшарту, бетерү өчен генә иде.
— Рита килмәдеме әле?— диде ул Сәлимнең дә шат йөзен күреп.
— Килергә тиеш идемени?
Сәлим аларның киләсен белми иде, шуңа сорады.
— Биштә үк анда булам, кил, дигән иде ул. — Гөлгенә уңайсызлана башлады. Аның йөзен аптырау күләгәсе каплап алды
— Килер, алайса, уза тор, әйдә,— дип әйтүдән башка чара калмады. Әмма ул бик шат иде. Гөлгенәнең йөзендәге уңайсызлану күләгәсе бераздан таралып бетте диярлек.
— Үзем дә бер ял итәргә тели идем әле, килеп яхшы иттең, чын менә,— диди ул бик ачылып һәм күңеллеләнеп табын хәстәрләп йөрде. Өстәлгә эчемлек белән ашамлыклар куйды. Гөлгенә дә чәй куярга алынгач, тартынуын җиңде, иркенләп китте. Тик Ританың вәгъдә биреп тә сүзендә тормавына гына эче пошып торды. Килер әле, бәлки, берәр мәшәкате чыккандыр дип үзен-үзе тынычландырды.
Гөлгенә олы яктагы көзге алдында, чәчен-башын төзәтенеп килде дә, өстәл янына утырды. Алар кухняда гына чәй эчәргә булдылар. Бердән ташып йөрисе юк, икенчедән, бөтен нәрсә кул астында.
— Рита юк бит, ә?— диде Гөлгенә ничектер һаман уңайсызланып.
— Килми калмас, әгәр ният итсә.
Сәлим шәраб тутырган чәркәне Гөлгенәгә тоттырды һәм үзе дә ике бармагы белән чеметеп кенә тоткан килеш чәкештереп эчеп куйды. Гөлгенәне кыстамады, аның кыстау гадәте юк иде. Шулай да Гөлгенә чәркәсен яртылаш итеп булса да йоткалады. Капкалап алгач, үзеннән-үзе телләр бәйдән ычкынды, ничектер икесе дә гаҗәп дәрәҗәдә бер-берсенә нәрсәдер сөйлиселәре килеп тора иде.
— Теге йорттан үзеңә тиешле квартирны Риталарга бирәсең икән?— дип куйды Гөлгенә.
— Ә-ә,— дип көлгән булды Сәлим,— каян барып җитте әле ул хәбәр? Әллә Ритага да ишетелде микән?— Сәлим куркынган йөз белән Гөлгенәгә төбәлде. Гөлгенә аның бу хасиятен аңлап җитмәде, нигә шулай шикләнә икән, дип уйлап алды.
— Белмим. Нигә, ул начар хәбәрмени?
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
41
Гөлгенәнең кашлары матур гына булып селкенеп куйды.
— Юк та, мин аңа сөенче генә итмәкче идем.
— Шундый игелек, һай, сөенче генә буламы соң?
— Ишетсә, ул бирегә килмәс тә әле.
— Миңа әйтмәде, Нәфистән генә ишеттем.
— Риталар болай да ике бүлмәле квартирга хаклылар.
— Хак һәркайсыбызның да күп инде.
— Сезгә дә булыр, хәл ителгән,— дип куйды Сәлим һәм ниндидер эчке уйларына көлемсерәде. — Бирегә килгәнеңне Нәфис сизсә, ну, кирәгеңне бирә инде,— диде көлә-көлә.
— Кая инде, аңа калган тагы,— дип Гөлгенә ниндидер искитмәгәнлек белән кул селтәде. — Икебез ике җирдә аерым ята-ята аерылып беттек бугай инде, чын!
— Тиздән бергә кочаклашып ятарсыз, Алла боерса,— Сәлим дә көлә-көлә җавап кайтарды. — Тагын берегерсез!
— Юк инде, берегеп булмас төсле.
Гөлгенәнең тавышы кинәт җитдиләнде, керфекләре түбән төште, бит очындагы беленер-беленмәс алсулык куерып киткән кебек булды.
— Нәрсә, арада акыл стенасы үсә башладымы әллә?
— Юк ла, нигәдер үстермиләр үзен, шул эчне поштыра,— диде Гөлгенә капылт кына урыныннан кузгалып, Сәлимнең муенына сарылды. — Минем истә гел син генә, Сәлим!— Ул аны ниндидер бер зәһәр кызулык белән үбәргә тотынды. Сәлимнең дә кинәт каны кайнарланды, ул Гөлгенәне биленнән кочаклап алып алдына утыртты. Юка күлмәк аша сизелгән тыгыз тәне тойгыларын сөрмәләп, капылт урыннарыннан кубарды, көчле диңгез дулкыннары шикелле аны башаяк күмеп ташлады һәм үз кочакларында алып китеп, ниндидер ярдагы ташка китереп бәргән кебек итте. Аның аек уйлары каядыр югалып, фәкать кубарылган хисләре генә калды. Шул хисләр ирке чиксез җилкетте һәм аңа тулысынча баш булды. Соңы моның ничек бетәр, бу эш кая илтер: чоңгылга илтерме, әллә чәчәкле алангамы? Ул хакта уйларга өлгерә алмады, аңы бөтенләй җегерен җуйган иде. Ул башын җуеп, бетсәм бетәм дип упкынга атылды.
Хисләр башбаштаклыгына бирелгәндә Сәлимнең хәрәкәтләре дә гаять дәрәҗәдә тиз булды. Гөлгенә аның колагын пешерердәй кайнар тынын бөркеп: «Ашыкма, җен, ашыкма!» — дип тукыды. Гөлгенә аны бик яратып, җен дип атады...
Киенеп, өстәл янында тагын чәй эчәргә утыргач та Гөлгенә, сөеп аңа берничә мәртәбә җен дип эндәште. Әмма бүтән сүз өстәмәде. Ул шуның белән ничектер бу кылган эштә Сәлим гаеплерәк дип әйтмәкче иде бугай. Икесен дә чиксез уңайсызлану, тартыну биләгән иде. Үзләре чәй эчәләр, әмма бер сүз сөйләшә алмыйлар. Икесенә дә хәзер аек уйлары, фикерләре кире кайтты һәм башкайлары бу «эшне» үзләре өчен аңларга, аңлатырга теләп газаплана иде. Гөлгенә бигрәк моңсуланды, битенә ниндидер моңарчы булмаган сызыклар сызылгандай иде, гүя үзе бу түбәнгә тәгәрәвенә чиксез үкенә, ике битенә тузып төшкән чәчләре аны алдануына өзгәләнгән, бергәләнгән яшь кызга охшатып тора иде.
Гөлгенә сүзсез генә кухнядан чыгып, көзге алдында төзәтенә башлады. Сәлим дә бер сүз эндәшә алмады, гүя алар икесе дә кинәт телдән яздылар. Бигрәк тә Гөлгенә эчтән борчылды. Ул үзен хатын-кыз дәрәҗәсен саклый торган язылмаган законны боздым дип исәпли иде. Сәлим мине беренче булып хөрмәт итми башлаячак бит дип кайгыра иде. Әмма тәненә килгән ниндидер җиңеллек, рәхәтлек ул уйларны кире тибәргән кебек итә. Нәрсә булыр бу? Үз-үзеңне алдаумы? Әйе, без үз-үзебезне алдап бик күп гомер кичерәбез шул. Берәр ярамаган эш эшләсәк тә, һаман үз-үзебезне алдалап, тынычланырга маташабыз.
— Рита, ялганчы, килмәде бит,— диде Гөлгенә көзге янында төзәтенеп беткәч.
Сәлим һаман кухняда савыт-саба югалап юанган була иде. Гөлгенә аңардан сүз көтте, үзе дә белмәгән тагы нәрсәдер өмет итте. Бәлки аңардан боларның барысы өчен
ХИСАМ КАМАЛОВ
42
дә ригая көткәндер, арттан гаеп итеп калмаслык ышаныч белән китәсе килгәндер. Сәлим һаман эндәшмәде. Гөлгенә китәргә әзерләнеп редикюлен алды, ишек бусагасыннан Сәлимгә карады. Теге исә аңа таба берике адым атлады.
— Мине бик эт итеп тиргәмәссең, яме, Сәлим,— диде Гөлгенә бераз күңеллеләнеп һәм шуның белән җуелган горурлыгын тагы үз урынына кайтарырга теләде.
— Юк, Гөлгенә, син нәрсә, минем хакта хилаф уйлыйсың?
— Начар уйламыйм, соңыннан башка төрле фикер килүе ихтимал.
— Мин бары сине сагынырмын гына, Гөлгенә!— диде Сәлим ничектер бик эчкерсез итеп.
Гөлгенәнең кинәт тагы күңеле күтәрелеп китте, йөзе яктырды, күзләре әүвәлге кебек үзенә тартып өнди торган булып ягымлыланды. Ул шул хис белән адарынган рәвештә, җәядән атылган ук кебек, ишектән чыгып китте.
Гөлгенә китеп бераз торгач, Сәлимнең башына чыннан да төрле уйлар килә башлады. Әллә ул тәгаен шулай үзенә ошаган ир-атның күңелен күреп йөрүчеме? Юк, юк, алай булуы мөмкин түгел. Мондый уйларның аны сырып алуы үзе дә Сәлимнең Гөлгенәгә булган хисләре бик җитди икәнлеген дәлилли иде. Әгәр шулай булмаса, нигә дип аның күңеленә шикчел уйлар килсен? Андый хәлләр була инде, искитәрлек нәрсәсе бар, дияр иде дә бетерер иде, барысына шуның белән нокта куеп, тынычланып калыр иде. Юк шул. Сәлим Гөлгенә хакында, аның ире мастер турында төне буе диярлек баш ватып чыкты. Үзен-үзе тиргәп бетерде: нигә мин барысын да асылга исәплим, «саф тәңкә» итеп карыйм, беркатлылык, юләрлек түгелме бу, дип үзен битәрләде. Ләкин билгеле генә, төгәл генә бер юану көрчеге таба алмады.
***
Планда каралган йөкләмә итеп алынган өч йорт та инде төзелеп бетеп килә. Эшчеләр бик тырышып, аерым бер күтәренкелек белән эшли. Нәркем эчтән генә яңа квартирга күчүне үзенең шәхси исәп һәм матди бюджетына кертеп хыялда йөртә, алга ниятләр кора, өметләрен канатландырып йөри. Нәфис тә яңа квартирга күчкәч, үзе белән Гөлгенәне бергә күз алдына китереп кинәнә. Алар бары тик икесе генә булачаклар, бер-берсен яратышкан ир белән хатын өчен шуңардан да артык нинди оҗмах булуы мөмкин? Юк, Гөлгенә дә бер кечкенә бәби тапмыйча чыдамас, җаны күтәрмәс. Нәрсәдән курка диген? Әнә бит меңләгән хатыннар табалар да, рәхәтләнеп, шау-гөр килеп дигәндәй гомер итәләр... Гөлгенә шул бик иркә үскән, төпчек кыз булганга аны бик нык үсендергәннәр...
Салкын көз килеп җиткәч, Нәфис хатыны белән ниятләгән чакта очраша алмый башлады. Нәрсәдер суыклар да бик иртә килде. Аннары Гөлгенә дә киреле-мырлырак кәеф белән йөри. Ничектер һаман саен читләшүе арта гына бара шикелле иде. Шул квартир булмау бәласе инде, бүтән түгел, дип уйлый Нәфис.
Ә бит Сәлим Григорьевичның контор мөдирлегеннән трестка китүе турында ачык сөйлиләр. Сәлим үзе дә урынына муафикъ кеше эзли ахрысы. Аның сөйләшүләреннән, чыгышларыннан шул нәрсә сизелеп тора. Нәфискә ул хәзер сизелерлек әйбәт карый башлады. Нәрәт биргәндә, эш йөкләгәндә аның фамилиясен беренче итеп әйтә, димәк, аны беренче урынга куя, аңа ныграк ышана. Нәфис шуңа күңеле булып, җыелышларда актив катнаша, эшлекле тәкъдимнәр белән чыга. Хезмәт дисциплинасын бозучыларны каты гына «пешереп» ала. Әлбәттә, шундый өстәгеләр күзенә күренә торган «капитал» тупламыйча да булмый. Ул моны чын күңелдән бернинди хәрәм кушмыйча эшли, үзенең намус ихтыяҗы буларак бурычын үтәгән кебек итеп эшли иде. Сәлим урынына мөдир булырга кызыкса да. Әгәр аны ул дәрәҗәгә күтәрмиләр икән, бик исе дә китмәячәк. Нәфис хәзергә үзен шулай юаткан була, чынында исә аны мөдир итмәгән очракта, артык авыр кичермәс өчен, шулай үзен-үзе уңышсызлыкка алдан әзерләп куя иде. Үзен бәлаләргә чыдарга ерактан хәстәр итү Нәфиснең бер гадәте, шәхси чалымы иде. Кайбер вакыйгаларга, кешеләргә
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
43
скептиграк карау да аның шул алдан сакланырга тырышуыннан килә. Эштә булган төрле уңышсызлыкларга куела торган тормыш калканы ул аның. Әйе, һәркемнең ниндидер шәхси калканы була шул...
Әмма Нәфис эштә шул нәрсәне сизә башлады хәзер: Сәлим аны ныграк якын иткән саен, эшчеләр Нәфис белән элеккеге кебек ачылып сөйләшмиләр иде. Нәрсәдән бу? Сәлим Григорьевичны эшчеләр өнәп җиткермиләр, анысын ул байтактан тоеп йөри инде. Сәбәбен дә үзенчә белә шикелле: чөнки Сәлим эшчеләргә биргән вәгъдәсен бер-ике мәртәбә үтәмәде. Бу, әлбәттә, Сәлимнән тормаган эшләр аркасында килеп чыкты. Анысы чат шулай! Чөнки премия акчалары мөдир кесәсендә түгел, өстәгеләр кулында. Сәлим артык каударланып, юк, ярыйм дип тырышып түгел, булсын дип кызганып, күбрәк вәгъдә биреп эшчеләрне ышандырып эшләтте. Ә өстәгеләр сүзләрендә тормады. Аның бәласе Сәлимгә булды, аның тез астына сукты. Абруе кинәт төште.
Нәфис әллә ничә мәртәбә күрде, белде, тойды: тегендә эшчеләр шау-гөр килеп ниндидер мәсьәлә буенча фикер алышалар, бәхәсләшәләр, ә ул килеп җитүгә барысы да тынып кала һәм читкә карап тора башлый. Әйбәт симптом түгел бу. Нәфиснең эшчеләр арасындагы серләрне, нәрсә хакында гәпләшүләрен бик беләсе килә. Миннән нәрсәдер яшерәләр. Их, шулар арасында берәр ышанычлы кешең булсын иде! Мин үзем югында ни булганын белеп торыр идем. Ә Сәлимнең әнә шундый ышанычлы кешесе юк, ахрысы. Мин аңа «ышанычка керергә» теләгән идем, ул бер дә яратмады. Бу бит әләк була, дип үземне оялтты. Ә бит бүтән мөдирләрнең һәртөрле чыш-пышны җиткерүчесе бар. Җитәкче кешегә үз кул астындагыларны ныграк белү өчен кирәк ул. Коллектив иминлеге өчен, шул ук кешеләрнең бер-берсенә гадел һәм дөрес булулары өчен кирәкле шәйдер.
Шул хакта бүген Гөлгенә белән сөйләшеп йөрделәр. Ул Гөлгенәгә Сәлим Григорьевичның эшчеләр арасында абруе бик үк тотрыклы түгел, дип таныклады. Эшчеләр өстеннән үз властен ныгыту өчен бер дә тырышмый, ялагайларны, «чыш-пыш»чыларны янына якын җибәрми, дип, аның кимчелеге кебек итеп сөйләде.
— Карале, син түрә әлифбасын үзләштереп барасың икән,— дип көлде Гөлгенә. — Урынга куярлармы соң үзеңне?
Ул һаман тыела алмыйча кеткелдәде. Аның көлүендә бүтән вакытта булмаганча ниндидер бер ят чалым сизелгәндәй булды. Көлүе ничектер бик ачы һәм мәрхәмәтсез шикелле иде. Нәфис эч серен аңа сөйләгәнгә үкенеп куйды.
— Син аңлап бетермисең, Гөлгенә,— диде ул кимсенүле ачуын тышка чыгармаска тырышып.
— И-и, нәрсәсен аңлыйсың инде, данны яратасың.
— Әйт, кем аны яратмый? Бөҗәкләр дә хәтта гегемония өчен тартышалар.
— Син инде үзеңнең һәр кимчелегеңне аклар өчен...
— Ә кем өйрәтте мине югарыга үрләү әлифбасына?— дип бүлдерде аны Нәфис. — Син бит һаман аркамнан төртеп тордың! Хәзер шуның җимешен яратмыйсың, ә?
Ул кәефләнеп кет-кет көлә башлады. Әнә шул аның һәрчак үзенең өстен чыгу кеткелдәвен Гөлгенә элек тә өнәми иде. Бу юлы бигрәк тә күңел кайтаргыч дәрәҗәдә булды.
— Кая «җимеше»? Мастерның «җимеш» леге корысын.
— Менә квартир була, аннан әйбәт «җимеш» сиңа тагы!— дип Нәфис ныграк кәефләнеп куйды. — Сәлим Григорьевич та мине үз урынына чамалый шикелле, һаман бүтәннәрдән аерып алып, минем белән киңәшә, белдеңме?
Гөлгенә каршы дәшмәде, киресенчә, кызармагаем дип курыкты. Сәлим белән булган мөнәсәбәтенең көтмәгәндә катлауланып китүен һаман әле аңлап җиткерә алмый иде. Ә бит аңа Сәлим янына ничек тә бер барырга, берни сиздерми генә сөйләшеп утырырга Нәфис үзе кушты. Уңган, акыллы хатыннар ача алмаган ишек, ала алмаган урын юк, дип һаман Гөлгенәне үртәп, котыртып торды. Юк инде, хәзер ул «кылган гөнаһ»ында Нәфисне дә буяу просто намуссызлык. Бары үзем генә гаепле,
ХИСАМ КАМАЛОВ
44
үзем түбән төштем! Ә этеп җибәрүче Нәфис түгел идеме? Юк, аңа тагы! Әмма мин аның мин-минлеген канәгатьләндерү юлында Сәлим белән Нәфисне дуслаштыру өчен ниндидер көчтән килгән кадәр тырышлык, зирәклек күрсәтергә тиеш идем. Җае да чыгып куйды. Ләкин мин артыграк, уздырыбрак тырышып аттым. Үземә-үзем каршы эш эшләп ташладым. Башка сыймый торган, кеше ышанмый торган нәрсә майтарганымны сизми дә калганмын. Иң ачысы һәм гаҗәбе шунда: Сәлим миңа Нәфистән якынрак булып китте. Нәрсәсе белән биләде соң ул? Бәлки, мин Сәлимне аз белгәнгә генә шулай тоеладыр? Мин Нәфисне артык нык беләм, бөтен «рухи дебиты, кредиты», дигәндәй миңа биш бармак кебек таныш һәм аның инде бернинди кызыгы юк шикелле. Бәлки, бу гади бер әшәке азгынлык кынадыр? Ул да бит кеше башыннан йөри. Мин, ничектер, ике ирне чагыштырып карадым, шуларның миңа ныграк яшәү бирә торганын сайладыммы? Бу түбән азгынлык инде. Ах, мин бөҗәк, бөҗәк! Нәрсәгә мин шулай тотрыксыз икән? Ник мин салмак кына, бернәрсәгә дә исе китми торган сабыр була алмыйм икән?! Һәрнәрсә өчен вөҗдан-ерткыч бәгыремне телә дә телә! Әмма иң сәере һәм акылдан яздыра торганы да шунда: әлеге иңрәү, кайгырулар барысы да аңа ничектер рәхәтлек бирә! Гүя көтеп алынган, сусалган бер нәрсә! Дөньяның моңарчы ул әле белмәгән, исенә дә китереп карамаган җире кинәт кенә ачылды да, аны үзенә беректерде дә куйды. Фәкать шул Сәлим генә «гаепле» моңа, шул гына. Хәзер менә үзен-үзе юри күңеле белән сынап караган кебек итә Гөлгенә һәм тоя: бала табу аңа ничектер алай куркыныч булмас сыман. Чын, чын! Хәтта бала тавышын өченче көн төшендә ишетеп, шундый рәхәтлек кичереп торды. Элек бала чырылдавына бер дә чыдый алмый иде! Сәлим белән очрашу аның тойгыларын, ниятләрен, тагы әллә нәрсәләрен «элек һәм хәзергә» бүлде дә куйды. Элек менә алай иде, хәзер шул ук нәрсәне бөтенләй икенче төрле хис итәм, дип уйлый башлады Гөлгенә. Элек болай иде, хәзер тегеләй... Нәрсәгә генә килеп кагылмасын, истәлекләргәме, хәтта көн дә башкара торган хезмәтенәме — һәммәсендә ниндидер бүтән буяу, төсмер күргән кебек була. Әллә картаю галәмәте микән бу, фәкать яшькә генә бәйләнгән берәр билгеме? Гомер дә узып бара бит инде. Элек гомер узуына бер дә исем китми иде. Бездән дә үтә гомер, эттән дә үтә гомер, дип кенә карый идем. Хәзер ничектер миңа үткән гомер бик мәгънәсез жәл тоела, гүя кемдер килер дә миннән исәп-хисап сорар кебек була. Ә исәп-хисапны өзәргә бер тиенем дә юк — кесә буш. Түләмичә калу мөмкин дә түгел. Менә теләсәң нишлә, шартла-ярыл, дигәндәй...
Нәфис тә күңеле белән әйбәт кеше, аның каршында да вөжданым гөнаһкяр булып иңри. Әй, ничек бу зынҗырларга килеп эләктем соң мин? Нәфис белән безнең тормыш күнегелгәнчә ага иде: бер чакны әйбәт кенә була иде, икенче чакны начарланып та китә иде, аннары гел начарланып та озак тормый, тагы көйләнеп ала, бераздан тагы... Дулкын кебек: бер яхшы дулкын, бер начар дулкын... Шуңа күнегеп бетелгән, бүтәнчәне күз алдына китереп булмый иде. Безнең ара, әйтик, начарланса, яхшыруын көтеп яшисең, өмет итәсең һәм казганасың. Ә хәлләр яхшыргач, начарлыкның бөтенләй дөньяда барын онытып яши бирәсең, аның кайчан китереп сугасын истән чыгарасың. Бәла искәрмәстән «дыңк!» иттереп башка бәргәч кенә исеңә киләсең, аның дөньяда барлыгына тагы ышанасың. Тагы иминлекне көтеп яши башлыйсың. Бер яхшы, бер начар. Бергә бер...
Ә Сәлим минем хакта нәрсә уйлады икән? Менә шул — иң мөһиме. Мин, шыр тиле, үзем турында исәп йөрткән булам, гүя минем исәбем белән Сәлим хисаплаша. Ахмак, аша чыккан юләр икән мин?!
***
Ничектер Сәлим белән тагы очрашырга кирәк иде. Әмма җае чыкмады. Октябрь бәйрәме якынлашып килгәндә Гөлгенәне Минзәләгә җибәрделәр. Яңа шәһәрдә төзелә торган зур заводның ниндидер цехы инде корылырга тиеш иде. Шуның нигезе салынасы җирнең картасын төзү аларга тапшырылган иде.
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
45
— Син яңа квартирга кайтырсың инде,— диде аңа Нәфис озатып калганда. Фатирның кайсы кемгә икәне билгеле иде инде, беркөнне килеп тә карадылар. Кайда нәрсә, нинди мебель куярга кирәклеге турында бәхәсләшә-бәхәсләшә сөйләштеләр. Әмма хәзер Нәфиснең: «яңа квартирга кайтырсың», дигән сүзе йөрәгенә барып кадалган шикелле булды. Ничек кайтырмын мин анда? Ул бит минем Сәлим янында булганны белә, әмма анда нинди дә булса гайре табигый хәл килеп чыккандыр, дип башына да китерми, ахры. Әзрәк шикләнеп, көнләшү белән теңкәгә тисә дә, каты-каты сүзләр әйтсә дә ничектер җиңелрәк булыр шикелле иде. Бәлки ул барысын да белә торып, әйтми генә түзәдер. Үзе газаплансын, үзе иза чиксен дип йөридер. Әллә бик нык ышанамы? Юк, анысы дөреслеккә туры килми. Мин сиңа ышанмыйм, дип әллә ничә тапкыр әйткәне бар. Аның шул сүзләре мине үзеннән биздерә башламады микән, сөттән ак, судан пакь чакта, сиңа ышанмыйм дип торсалар, бик авыр була бит. Нәфиснең ул сүзләре һаман күңелне тырнап тора... Шулар мине тойгылар чоңгылына тәгәрәтеп төшердеме әллә?.. Яңа квартирга нинди йөз белән кайтып керермен соң мин?
***
Сәлим Түбән Камада төзүчеләр семинарында яңача тәҗрибәләр хакында бик күп нәрсәләр белде: эш күләменә карап түләүнең таблицасын раслаганнар: кем ни вакытта, күпме кирпеч өя ала; стена панелен куюга сарыф ителергә тиешле вакыт күләме дә — барысы да нормага салынган! Менә бу ичмаса маялы эш, әкрен кыймылдаган белән янып эшләгәнне хәзер бик тиз аерырга була, дип сөенде Сәлим. Моны үзләренең конторында сынап карарга кирәк, һичшиксез кирәк.
Риталарга яңа квартирны бирсәм, күңел тынычланыр, вөҗданны басып торган ниндидер йөктән җан арыныр иде. Аннары, бәлки, күзле-башлы булу да хәрәм түгелдер. Гомер узып бара, дип уйлады Сәлим. Трестта берәр гаугасызрак эшкә урнашырга да, шушы яңа шәһәрдә төпләнергә кирәк. Анда нинди җайлырак эш бар икән? Иминлек инженерының урыны буш инде бушын. Юк, миңа ул четерекле эш батмас. Төзелештә берәрсе имгәнсә-нитсә, ул эшчене барып юмалый башлыйсың: «Бюллетень алып маташма инде, сиңа бөтен көннәреңне тулы итеп түләрбез», — дип ялынасың. Ул, әлбәттә, каршы килми, тыңлый. Чөнки конторны премиядән мәхрүм итәргә җөрьәт итми. Әмма бу күрә торып күз буяу инде, законсыз эш. Икенчедән, шул эшчегә ничектер бурычлы булып каласың. Ул да шуңа таянып үзен йөгәнсезрәк сизә башлый: соңга кала, йә эчеп эшкә чыкмаска да өйрәнә. Бер җирдә әз генә кагыйдәне бозу үзеннән-үзе икенче урында да тәртипсезлек китереп чыгара... Әйе, минем җитәкче булырлык сыйфатларым аз, җитәкче кеше дөяне энә күзенә сыйдырырга сәләтле булырга тиеш. Үзенең кул астындагыларга басым ясый белүе дә кирәк. Тышкы кыяфәте, холкында ук ниндидер властьлылык бөркелеп торуы шарт. Кеше җитәкчелегендә эшләве ансатрак, минем холкым шулай көйләнгән. Мин кешеләрне артык жәллим һәм шуңа күрә зарарлы карарлар чыгарып куям. Нечкә күңелле кеше бары үзе юләр булып, төп башына утырып кала...
Шулай уйланып урамнан барганда, бер күптән күрмәгән дусты очрады. Сәлим Чаллыга кайтырга дип автобуска бара иде. Бүген алтысы, кайберәүләр әнә бәйрәм дә итә башлаган, сәрхушләнеп алганнар.
Дусты әйдә дә әйдә дип аның авызын да ачырмады, үзләренә алып китте.
— Син буйдак, салкын мендәреңә кайчан да кайтырга өлгерерсең әле,— диде ул.
Ул хаклы иде. Сәлим каршы тора алмады.
Әйбәт кенә, изүләрне чишеп, дигәндәй утырдылар. Икесе дә хәмер яратмый иде. Кечкенә чәркәләрдәге коньякның берәр йотымыннан хушландылар. Хикмәт бер сөйләшеп утыруда иде. Сәлим үзенең эше турында, киләчәккә планнары хакында
ХИСАМ КАМАЛОВ
46
сөйләде. Дәүләтнең генә түгел, аерым кешеләрнең дә бишьеллык планы бар. Әлеге дә баягы, Сәлим үзенең җитәкче булырга сәләтсезлеген әйтми калмады.
— Син дөрес уйламыйсың,— дип каршы төште аңа иптәше. — Генерал булырга омтылмаган солдат — начар солдат, дигәннәр.
— Генераллар нинди аз, ә солдат белән дөнья тулган.
Сәлим көлә-көлә шулай диде.
— «Генерал» булырга хыялланмавын, буйдаклыгыңнан, брат, чын!
— Анысын инде син үз каланчаңнан карыйсың.
— Юк, өйләнмәгән кешенең тормышта максаты бик өтек була аның, нәрсәгә ул миңа дип кенә карый.
— Бала үстергәннәр дә әллә ни тожырмыйлар әле.
— Аларның ичмаса ниндидер омтылышлары була.
— Хәзер балалардан кем игелек күргән, аңа калса, — дип Сәлим җитди тавыш белән әйтеп куйды. Син менә минем ялгыз гына рәхәт яшәвемнән көнләшәсең, чөнки үзең балалар белән гаҗиз булып беткәнсең. Шул гына. Каршы әйтерең юкмы?
— Сүзем бетмәде, — диде теге, үҗәтләнеп.
Аның балалары зурлар иде инде. Башта ул аларның тыңламауларыннан бик зарлана иде. Хәзер менә бөтенләй яхшырып китеп, икенчеләйгә сукалап утыра. Алар дусларча бер-берсенә төрттереп бәхәсләшеп яттылар...
Сәлим сигезендә генә Яңа шәһәргә кайтты. Әле эш көне түгел, шулай да эшләүчеләр күп иде. Монтажниклар атнага бер генә ял итәләр, бәйрәм ялларын да кыскартып, отпускларына кушып алалар иде.
Кайтуга почтаны ачып карады, анда Нәфиснең язуы килеп чыкты. «Эшчеләр барысы бер булып яңа йортка рөхсәтсез кереп утырдылар. Нишләргә?» — дип чаң суккан иде ул. Сәлим башта моны аңлап ук җитмәде. Кат-кат укыгач кына эзенә төшенде. Әмма әллә ни үләрлек бәла юк шикелле иде. Тора-бара, бу хәлнең куркынычы һаман арта торды. Сәлим тиз генә шул объектка китте, аның эченә суык йөгерә башлады. Юк, моны болай гына уздырмаслар, коточкыч хәл бу!
Әйе, өйне биләп алганнар иде. Беренче булып аңа Тимкин очрады.
— Синең теге Лунайтеларны да яңа квартирга күчереп куйдык, — дип авыз ерды ул.
Сәлим ни әйтергә белми аптырабрак калды. Башыннан төрле уйлар йөгереште: менә шулай нәчәлствонын. да койрыгын бозга катырып куя эшчеләр. Янәсе, без генә өйгә басып кермәдек, сез үзегез башлап йөрдегез.
— Бу бит башбаштаклык,— диде Сәлим бераздан.
— Соң трест начальнигы Зимченко өч йортның берсе үзегезгә була диде бит, син дә шунда идең.
— Ордерлар белән башкарма комитет аша эшләнә бит ул эш. Син әллә айдан төштеңме?
— Әй, аңа калгач бетте инде, тегесенә-бусына йолкалар, җыен килмешәккә биреп бетерәләр. Иң гаделе менә шушы аның — бернинди өскормасыз!
— Бәбәй булма, Тимкин, бу законно түгел.
— Иң законные шушы инде аның. Нәрсә, без чит ил кешеләреме әллә?
Аның ирене кыегаеп, кинаяле ачуны белгертте.
— Җавап бирергә туры килмәгәе.
— Без җитмеш эшче, рядовойлар, безне шуннан да түбән төшерә алмаслар.
— Гел үзегез турында гына уйлыйсыз, кулаклар сез. Ә минем хакта, Зимченко турында уйламыйсыз, ә?!
— Безне тагын төп башына утыртырга исәпләгән идегез дә, юк, бу нумер үтмәде.
Сәлимнең ачудан эче ут яна башлады. Ул кулын селтәп кырт кына борылды да китеп барды. Өенә кайтып җиткәндә алар подъездыннан чыгып килүче Нәфисне күреп алды. Аның йөзе көрән-кызыл иде, күзенә дә кан сауган шикелле.
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
47
— Анда зилзилә, Сәлим Григорьевич,— дип сөйләнә башлады ул кызу-кызу.
— Моның ахыры бик начар бетәчәк, ай-һай!
— Нигә ирек куйдың соң? Кая карадың?
Сәлимнең тавышы рәхимсез һәм киеренке иде.
— Бар, аларга каршы килеп кара!
— Их, син, чүпрәк! Үзең күчтеңме соң?
— Күчмәссең анда! Көчләп күчерделәр!
— Көчләделәр, имеш? Нинди тәтәй килгән диярсең! Тозсыз! Көлке!
Мастер түгел — камыр син! Кем тотса, шуның эзе кала. Ник алар тыңласын сине?
Сәлимнең тәмам җене чыкты, ачуы эчендә җылан кебек сызгыра башлады һәм ул җыланнарны инде тыеп калырлык түгел иде. Нәфискә тагын әллә ниләр әйтеп ташлады. Тегенең көрән-кызыл йөзе агара төште. Ләкин нервысы һаман тартынкы иде әле, ачудан күңелендә нәрсәседер өзелгәндәй үтте һәм ул эчендәген тышка түгеп салды:
— Син үзең гаепле, бөтен эшчеләр шулай ди. Премия белән алдадыңмы — алдадың! Тимкинның больничный акчасын бирми йөрттеңме — йөрттең. Ничә семьяга квартир вәгъдә итеп, сүзеңдә тормадыңмы — әйе! Тагын күпме эшченең канын шулай кыздырган нәрсәләр? Нәрсә сез, курчаклар дип белдегезме алар белән уйнарга?
— Ягъни барыгыз бер булып миннән үч алдыгыз! Моның законсыз эш икәнен белә торып!
— Минем үчем юк, әнә, эшчеләр...
— Син кеше кулы белән утлы күмер көрәргә яратасың. Эшчеләр, имеш.
Сәлим бераз тынычлана төште. Шулай да калтыранган кулы белән тәмәкесен алып капты, озак кына кабыза алмый азапланды. Шырпысы бер-бер артлы сынды да сынды.
— Мин нишли алам инде,— диде Нәфис татуланырга омтылган тавыш белән.
Болай кызып китүенә шунда үкенә башлады. Ул мине ныграк ачулансын, бөтен үчен минем өскә түксен дип торды. Ныграк кимсеткән саен аның гаебе күбәер, соңыннан: катырак бәрелдем мин аңа диячәк һәм бу «гөнаһын» нинди дә булса бер яхшылык эшләп «ярлыкарга» тырышачак. Әлбәттә, Нәфиснең бу «алымы» күп вакыт үзен акламый иде. Әмма Сәлим Григорьевич тирәнтен уйлана торган кеше. Нәфис аның холкын белеп бетергән инде: бик каты итеп тиргәсә, көт тә тор, ул сиңа нинди дә булса бер яхшылык эшләп, күңелеңне таба. Эшчеләргә өч йортның берсен үзләренә бирү идеясен трестта ук кузгатканын Нәфис ишеткән иде инде. Сәлим эшчеләр каршында берничә мәртәбә «ялганчы» булып калган кеше. Билгеле, үз гаебе белән генә түгел. Аңа вәгъдә итәләр һәм ул шуны эшчеләргә вәгъдә итә. Ләкин өстәге «чыгырлар» бүтән яккарак әйләнеп куя. Түбәндәгеләрнең ихтыяры — сүзе белән бик үк саннашасылары килми. «Стрелочник гаепле» дигән нәрсәнең бер тимер юлда гына булмаганлыгын бөтен кеше белә. Сәлимгә дә «стрелочник» булырга туры килгәләде. Ул аны эшнең җае шулай инде дип, тиешле нәрсә итеп кабул итте. Бәлки эшчеләр алдында абруен төшерергә шул да җиткәндер. Ышаныч бит кыл өстендә генә тора, бик тиз түбән мәтәлүе ихтимал... Сәлимнең башыннан бер минут эчендә шундый уйлар йөгереп узды.
Сәлим киткәч, Нәфиснең эченә курку төште. Бу эш өчен минем дә баштан сыйпамаслар дип уйлады ул. Сәлимне урыныннан алырлар, мөгаен, ә кемне куярлар? Минем дә эшчеләр белән бергә яңа йортка басып кергән рисвай исемем була, ничек мине дәрәҗәгә күтәрсеннәр? Юк, бу мөмкин эш түгел. Нишләргә? Их, Гөлгенә дә юк ичмаса? Аның төтене бу мәсьәләләрдә дөрес йөри торган иде. Әйе, миңа хәзер үк үзем биләгән бүлмәне ташлап, кире торакка кайтырга кирәк. Чөнки бу эшнең ахыры әйбәт бетмәячәк. Бәладән башаяк. Кирәкмәс, хәрәм ризык тамагымнан үтми, йөрәгемә ятмый. Тагы берәр ел түзәрбез әле. Гөлгенәгә аңлатырмын, ул үзе дә шулай эшләр иде.
ХИСАМ КАМАЛОВ
48
Нәфис әйберләрен тиз-тиз җыеп, ике чемоданга тутырып алды да (ярый әле, Гөлгенә әйберләрен алып килмәгән иде), ишекне бикләде, ачкычын ишек кырыендагы бер кадакка элде. Теләгән кеше килсен дә кереп утырсын.
Туп-туры торакка элдерде. Кайтып яткач, үзенә дә җиңел булып китте. Юкса тегендә әйбер урлаган карак кебек. Менә килеп керерләр, менә тотып алырлар дип кан калтырап утырасың.
Тәмам тынычланып, ул рәхәт уйларга чумды: ә бит Сәлимне эшчеләр төп башына утыртты? Үзе гаепле: беренчедән, әйткән сүзендә тора белмәде, икенчедән, эшчеләр арасында барысын да аңа килеп әйтеп торучы ышанычлы кешесе юк иде. Җитәкче кеше ансыз компассыз диңгезгә чыккан камыр батыр ул. Җае туры килгән чагында эшчеләр белән «очраша» да белүе лазем, ягъни компания хакына хәмердән дә баш тартмаска кирәк. Сине гади кеше итеп санарлар. Нәфис бер мастерны белә: җаны чыкканчы диярлек эшләп ярый алмады ул аңа, көн-төн казганды, эш сыйфатына тел-теш әйтерлек итмәде, ә мастер һаман аны алдынгылар рәтенә куймады, осталыгын танымады. Нәфис, нишләргә белмичә, соңгы чара итеп дигәндәй, моны бик каты сыйлады, лыкынганчы эчерде. Шуннан соң гына мастер аның эшен, өстенлеген таныды. Кешеләр төрлеләр, бер-берсенә көллеләр, дип юкка гына әйтмәгәннәрдер.
***
Эшчеләр үзләре «алган» өйне тышкы яктан бәйрәмгә бик матур итеп бизәгәннәр иде. Урам ягы стенасына сажин зурлыгындагы Ленин рәсеме куелган, аның кырына флаглар эленгән, портрет каюына төсле лампочкалар тезеп чыкканнар һәм электрга тоташтырганнар иде. Кичен бик матур күренеш тирәне ямьләндереп тора. Ә өйнең ишегалды ягына, берничә подъезд башына Ленинның бөтен буйга төшкән рамлы рәсемнәре куелган. Аннары зур кызыл тасмаларга лозунглар эленгән: «Бездә һәр кеше бер-берсенә дус һәм туган!».
Әмма горком бюросы каты булды. Нәфисне дә чакырдылар. Ул нык кына хәзерләнеп, сөйлисе сүзләрен язып алып килде. Бу соңгы баскыч, дип уйлады ул, Сәлимне йә калдыралар, йө чөяләр. Тик чөячәкләре башта ук билгеле иде. Нәфис бик җайлап кына, Сәлимне мактап әйткән булды. Әмма мактау сүзен шунда ук өчләтә бетереп ташлый торган кире сыйфатларын куеп сөйләде. Бер-ике уңай, эшлекле ягын анык итеп, кистереп әйтми, шуны карага буйый торган якларын чекрәйтергә сүзләрнең бик мускуллыларын таба иде.
Өлкән коммунистлар да каты чыгыш ясадылар: кемгә үрнәк күрсәтәбез болай йомшак, мәмәй авызланып, диделәр. Яшьләрне бөтенләй узындырып бетердек. Начар эшнең өрәге йогышлы, үрнәге узышлы була, диләр. Җитәр, моның тамырына балта чабарга кирәк. Бу совет кешеләренә хасча түгел, моны башлап, өндәп йөрүчеләр белән хөкем даирәләре кызыксынган иде, диде бер өлкән әгъза. Икенчесе, бөтен дәрте-дәрманы белән дигәндәй, Сәлимгә очып кунды. Аның, понимаешь, диде эшчеләр арасында бер абруе калмаган. Кем аны тыңласын, кем аның артыннан барсын? Бездә хәзер җитәкчеләр эшчеләр белән бер сулышта була алырлык, акыллы һәм талантлы кешеләр. Үзенең кул астындагы кешеләр белән низаглаша торганнар хәзер җитәкче була алмый. Үтте ул заманнар. Әнә Америкада җитәкчеләр әзерли торган аерым институтлар бар. Анда кешеләргә мөгамәләсе яхшы булган, рухи халәтияте ягыннан, белемне әйткән дә юк, бүтәннәрдән өстен, үрнәк булырлыкларны сайлап алып җитәкче итәләр икән.
— Мәсьәләгә якынрак килегез!— дип бүлдерделәр аны.
Тагын берничә кеше бик каты сөйләде. Трест начальнигы больницада ята иде. Аңа әллә ни кагылмадылар. Әмма Сәлимгә нык эләкте. Сәлим агарды да катты, башы берни эшли алмас булды. Фикерләре сазга баткан аяк сыман иде, берсен суырып чыгаруга икенчесе каядыр батып юкка чыга, күз карашын бер җиргә туплый алмый торды. Үзеңне яклап бик каты базымланып сөйләргә кирәк иде дә. Әмма булдыра алмас шул.
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
49
— Анархиянең төбенә балта чабарга кирәк, — дип берсе тагын көч биреп куйды.
— Балта чапкан җирдә эз кала, яра эзе, — диде икенчесе, үзенең кемлеген яшерергә теләгәндәй бик тыныч тавыш белән.
— Шунсыз безнең халык аңламый ул.
Тагын берсе сүз кыстырып куйды.
Ләкин көтмәгәндә бер мәһабәт чырайлы кеше Нәфискә сорау бирде:
— Иптәш Мәмәшев, әйтегез әле, сез эшчеләрнең шушы начар ниятен кайчан сиздегез?
— Күченә башлагач кына белдем.
— Миңа ничектер сез алданрак белгәнсездер күк тоела.
— Юк, белмәдем, — диде Нәфис нигәдер бик нык каушап.
— Эшчеләр әйтә: мастер белде, диләр.
— Юк, белмәдем, белсәм бу эшне туктатырга тырышыр идем.
Сәлим шул чакта: белгән шайтан, белгән, дип уйлап куйды. Бу уй аның миенә ток шикелле китереп сукты. Әмма ул үзен-үзе яклый алмады, мин гаепле, үз өстемә алам, дип ике сүз генә әйтте.
Бюро Сәлимне эшеннән алырга һәм партиядән чыгарырга карар кабул итте. Аннары партиялеләр ул йорттан чыгарга тиешләр, дип катгый итеп куелды. Алар шулай эшләделәр дә.
Сәлим көчкә генә өенә өстерәлеп кайтты. Аңа беркем дә иярмәде, беркем дә аның хәлен сорап килмәде. Шунысы әйбәт булды: бер тере зат та аны юатмады. Башы төрле уйлар боткасы белән тулды. Бер базым фикер янына үзенең ихтыярын туплый алырлык көче юк иде. Нилектән бу? Әллә артык арыганлыктанмы? Фикерләре — сугышта искәрмәс һөҗүмнән тар-мар ителгән взвод солдатлары кебек, кайсы үле дигәндәй, кайсы яралы, исән-иминнәре куркып куак артына поскан шикеллерәк бер халәттә иделәр.
Берничә сәгать шулай ләж ятып кичергәннән соң ул торып бик каты чәй эчте. Шуннан соң гына аңа «исән-имин калган» фикерләре яңадан килә башладылар. Әйе, ул бер уйлаганда гаепле һәм шул ук вакытта гаепсез дә кебек тоела. Бу теге «җитештерү чыгымнары» шикеллерәк нәрсә бугай, андый хәлдә кемдер корбан булырга тиеш. Намусым чиста, миңа шул җиткән, дип кенә тынычланып булмый, гәрчә намус пакь булса да. Әмма нишли ала ул? Партиядән чыгарулары белән күңелнең бер дә килешәсе килмәде. Әллә минем шикелле кешеләрне жәлләүчәннәр аның сафында булырга тиеш түгелме икән? Жәлләү хисен начар диләр, эшкә, алга баруга комачаулый, диләр. Дөрес, мин моның белән килешәм. Ләкин шуны җаннан кысрыклап чыгарып ыргыта алмыйм. Бу минем йомшаклык. Күңелне чыныктырырга иде, булмый гына бит! Бәлки партия сафы чигенүне белмәс, алга гына омтылган базым холыклы кешеләрдән генә торырга тиештер? Алайса, нигә аның эргәсендә кайбер жулик кеше дә урын ала? Бер көн генә Хөсәенов дигән бик күп дәүләт акчасын үзләштергән экономистны автозавод идарәсеннән алдылар. Шулай инде, берәүнең дә кемлеге маңгаена язылып куймаган.
Партком яңа кеше иде, өстәп ул-бу булмады, шулай да горком секретаре Зиляев аны бик каты пешерде.
Юк, туктале, ди Сәлим, нигә мин партбилетны югалтканга шул чаклы борчылам? Эш таба алмам дип куркаммы? Не, эш буа буарлык! Кешеләр арасында йөз суым, абруем өченме? Алай дисәң, әллә мин артистмы, абруй казану нәрсәгә? Карьера баскычыннан үрләргә җыенмыйм. Алайса, нәрсәсе шулай бик авыр соң? Ниндидер энерция көчеме бу, тигезлекне сакларга тырышумы? Билгеле инде, партия гаять зур көч. Әллә шул көчкә сыенырга азаплануыммы? Ялгыз кеше берни дә майтара алмый. Партия әнә нинди гигантлар төзи ала. Максатка юнәлдерелгән көчне ярата Сәлим. Ул аның холкыннан килә. Ә холыкны үзгәртеп булмый инде. Тәртипсезлекне, былагайлыкны җене сөйми аның. Эштә, шәхси тормышта барыбер немецларча төгәллек кирәк, шунсыз хәзер бернигә дә ирешә алмыйсың. Пәр шәхеснең үзеннән
ХИСАМ КАМАЛОВ
50
җәмгыятькә бирү берәмлеге зурайды. Физик көч бирүе кимеде, ләкин акыл көче бирүе арта бара. Акыл көче кешедә фәкать тәртип, төгәллек, шәхси мөкаммәллек аркылы гына исә ала... Сәлимнең дә мөкаммәл шәхес буласы килә бит, бәлки шуңа күрәдер, партбилеттан аерылу аңа бик авыр. Аның мин-минлеге газаплана, канатлары каерылган кош кебек бәргәләнә-суккалана, бөтен көченә талпына, әмма очып китә алмый. Нишләргә? Артык каударланмаска! Юк, мин барыбер партия сафыннан китмәячәкмен. Ни өчен? Ул минем каныма сеңгән бит дип әйтү аз, холкым шуны таләп итә, кешенең бәхете дә, бәхетсезлеге дә холкыннан килә. Барысы да холыктан! Шулай, бәла уйландыра, баштагы барча фикерләрне актарып чыгара. Үзеңнең күңелеңдә нинди фикерләр барын тик шул чакта гына ныклап беләсең икән...
Икенче көнне Сәлим больницага Зинченко янына барды. Хәбәрдар булып килмәгәнлектән, озак кына көтеп утырды. Шулай да Зинченко күрешергә үзе чыкты. Ул бик әйбәт кеше иде, шуңа күрәдер инде «тиз тузган», бирешкән күренә, бик еш соры халат кияргә туры килә иде аңа хәзер. Әмма бүген аның йөзе ничектер ягымлы, гүя бернинди авыруы юк кебек иде.
Зинченко аның килүенә гаҗәпләнмәде һәм сөенмәде дә шикелле. Ул «эш мәйданын» да алгы сызыкта булган хәлләрне белгән. Сәлим һаман аның хәл- әхвәлен сораштырды, тегесе исә сүзне гел аның үзенә таба бора иде.
— Минем хәл нәрсә ул, картларча «комым коела» инде,— диде ул шаярырга иткән булып. — Менә синең эшләр ничек?
— Сезнең хәер-догада инде,— дип Сәлим дә көләргә итте. Әмма Зинченко йөзенә карагач тыелып калды.
— Минем хәер-догадан гына торса икән... эшчеләр бик алама кыланганнар. Минем гаеп инде монда, өч йортның берсе сезгә була, дип мин төзүчеләргә вәгъдә бирдем.
— Иң элек ике йортны җитештереп тапшыру шарты белән дидегез бит сез.
— Менә шул шартны бозганнар. Ах, юньсезләр, башларына тай типте микән әллә? Юк, биредә без үзебез гаепле. Дилбегәне бушайтып җибәргәнбез.
Ул тирән итеп офтанып куйды. Ничектер үзенә бер иңрәү-тәнбиһ чагылды аның йөзендә: яхшы булсын дип көн-төн казганасың, казганасың, юк, һаман нәрсәдер килеп чыгып, тез астына суга. Әһе-һе-һей!— ди кебек иде ул. Сәлим аңа зарланырга курыкты, аның каршында мәми авыз булып күренер кебек тоелды. Әмма Зинченко кешеләрнең эчен-тышын дигәндәй яхшы аңлый торган кеше иде.
— Син бик эреп төшмә әле, Сәлим,— диде. — Менә савыгып чыгыйм, аннары күз күрер. Әле беренчел партия оешмасы барысын да хәл итә бит. Бюро карары белән килешмәскә дә хокукыбыз бар. Форсаттан файдаланырга кирәк.
Ул авыр учын Сәлимнең иңбашына куйды. Аның сүзләреннәнме, шушы учтанмы, Сәлимнең эченә ышаныч йөгерде, кешеләрдән суына башлаган күңеленә әллә нинди җылы иңде. Теге «әфсен өреп җенне качыру» дигән шикеллерәк. Эченә тулган «җен»нәрне Зимченко берәм-берәм кырып салган кебек булды. Сәлим кайтып барганда моны тагын да үткенрәк итеп тойды. Ничектер өстенә ажгырып килгән кара болытлар сыегаеп калды, алай ук кот алырлык куркыныч түгел икәнен белде ул.
Юк, җитештерү чыгымына сарыф ителәсе килми иде. Зимченко исән булсын, коткармый калмас әле дип үз-үзенә көч биргәндәй итте ул. Теге премияләр белән килеп чыккан аңлашылмау да Зимченко аркасында булды, ул аны онытмаган, күрәсең. Аның тагын берничә гаебен Сәлим үз өстенә алып, эчтән тынып калды. Эштә төрле хәлләр була инде, нишлисең, кеше бит электрон машина түгел.
***
Гөлгенә кайткан көнне үк барысын да ишетте. Нәфис кич белән килде, ярый әле бүлмәдә кызлар юк иде. Культпоход белән кинога киткәннәр иде (шәһәргә мәшһүр киноартистлар килгәннәр икән). Гөлгенәнең чырае ачу, кимсенү белән тулган, менә-менә яшен сөнгеләрен атарга торган кара болыт сыман иде.
ЯҢА ШӘҺӘРДӘ
51
— Нигә квартирны бер алгач, тагын калдырып киттең?— диде ул Нәфискә өметен өзүче итеп карап.
— Горком бюросын ишетмәдеңмени әле, партийныйларга чыгарга кушылды.
— Мин партийный түгел бит. Әнә Мәмрәевнең хатыны кереп утырган да, квартирлы булдылар. — Ә син куркак, җаның өчен дер калтырап торасың.
— Курыкмассың анда, бар.
— Юк, син абруеңнан шүрләгәнсең инде. Мөдир итеп күтәрмәсләрме дип өмет иткәнсең. Сакал сиңа, сакал! Кем сине баш итеп куйсын? Син бер хатыныңа да баш була алмыйсың.
— Син нәрсә, бик батыраеп кайттың әле? Гел теге... — дип кеткелдәде Нәфис. Хатыны янына килеп, аның җилкәсенә учын салды. Юмалап, йомшартмакчы иде. Үзенең аны бик сагынганлыгын, зарыгып беткәнлеген аңлатырга теләде. Төсенә кимсенү чаткылары чыгарды.
— Утырып сөйләшик ипләп кенә, Гөлгенә,— диде ул үзенең бик йомшак һәм буйсындыра торган тавышы белән. Аны биленнән бер кулы белән кочты да, караватына алып килеп утыртты. Үзе, Гөлгенә тегене-моны уйламасын дип, каршына урындыкка урнашты.
— Гөлгенә, нигә алай тузынасың әле? Йә?
— Син карьераң өчен курыкмаган булсаң, бүген монда бурлар кебек утырмас идек.
— Судан коры чыкканга рәхмәтеңне әйт. Әнә бит Сәлим Григорьевичны партиядән өрделәр.
— Син инде шуңа сөенеп бетә алмыйсың, ә?
Гөлгенәнең тавышында ниндидер бер ятрак тоелган мәкам чагылып китте. Нәфис моны сизмәде дә бугай.
— Кеше бәласенә сөенү начар инде анысы, шулай да...
— Шулай да сиңа рәхәт, ә?
— Юк, син нәрсә һаман җанга тукынасың, гел теге?
— Үзеңнең кимчелегең булгач, кешенекенә дә сөенәсең. Синең чыгырың шул.
— Ай-һай син гел үзгәреп, йөз сиксән градуска борылып кайткансың, гел теге.
— Синең эчеңдәге тышыңа чыкты, ниһаять, әле үзеңне нинди герой дип саный идең.
— Юк инде, Гөлгенә, валлаһи бу законный булмаган эшкә үзең дә риза булмас идең. Хәзер генә сөйләнәсең, теге.
— Нигә бөтен кеше гаепле булганда, бер син генә куркып калдың.
— Мин бит башрак кеше, эшчеләр мине башта котыртып алып килделәр, дөрес. Ул алар өчен файдалы, янәсе, менә башлыклар да өйне басып керде, ә без кечкенә кешеләр.
— Ну, квартирдан да колак кактың, урын да сиңа тәтемәячәк.
— Тәтемәсә, бик исем киткән иске чикмәнгә.
— Буе җитмәгәч, төлке дә әйткән бит: пешмәгән җимешләр, дигән.
Гөлгенәнең тавышында каты киная бар иде.
— Син булсаң, Гөлгенә, миңа берни дә кирәкмәс,— диде Нәфис һаман аны йомшартырга гаҗизләнеп.
Ул аның кырыена килеп утырды һәм тагын бер кулы белән Гөлгенәнең биленнән кочып кысты. Аның йомшак һәм ничектер тәэсир итә торган тәнен тойды, кызу көч белән үзенә тарта башлады.
— Син шул ябышырга гына беләсең,— диде Гөлгенә урыныннан җәһәт торып. — Итәк ябышкагы.
— Әйдә, бөтен җеннәреңне чыгарып минем өскә өстереп бетер.
— «Итәк» өчен әллә ниләргә риза анысы.
— Ә син ялындырудан рәхәт табасың, мин-минлегең шуның белән кинәнә. Нинди
ХИСАМ КАМАЛОВ
52
ваклык!
Ул башын читкә борды һәм өметсез кыяфәт белән башын түбән иде. Аның ачудан тешен кысканы ябык яңагына чыккан кабырга кебек бүлтәймәләреннән беленде. Нәрсәдер эшләргә кирәк, болай булмый, дип уйлады ул. Юк, тизрәк фатир табарга һәм бергә торырга кирәк. Көн саен үзеңнең яныңда йокласа, болай фетнә чыгара алмас иде. Ә бу килеш һаман кызлар холкын ташламый, бүлмәдәшләреңең дә йогынтысы бик күп. Хатын-кыз ул йогынтыга нык бирелүчән дип әйтә бездә бер укыган кеше. Шуңа күрә хатын-кызлар арасында хорафатка, чегән юрауларына ышанучылар күп, ди. Фәкать Гөлгенә белән бергә торып кына мин аны тулысынча үземә карата алачакмын. Ә хәзер әнә бөтенләй миннән бизеп бара, дөресрәге, бизгән дә ахры инде. Юк, бу килеш яшәү мөмкин түгел.
— Гөлгенә, мин частный фатир эзлим. Сидоровка авылында белештем.
Гөлгенә эндәшмәде, әллә инде ул аны тыңламый да. Кыяфәте белән монда түгел, каядыр бүтән җирдә кебек. Ул җыена башлады, көзге алдына килеп басты. Анда чәчләрен рәткә китергәч, кухня ягында зәңгәр чалбар һәм ак кофта киеп чыкты. Күкрәкләрен дә ничектер биегрәк тарттырып куйган шикелле күренде Нәфискә. Гөлгенә тагын көзге янында бөтерелде дә ялтыравык лаклы күн итеген, карасу төстәге пальтосын киде. Аннары кечкенә сумкасын элмәгеннән иңенә асты да, ишеккә таба юнәлде.
— Туктале, Гөлгенә, син частныйга чыгарга ризамы, юкмы, әйтмәдең, — диде Нәфис урыныннан әкрен генә торып.
— Белмим, берничә көннән әйтермен,— дип башын иебрәк җилкә аша сүзләрен «ыргытты» да, чыгып та китте. Аның күңелендә Сәлим генә иде.
Менә алар Нәфис белән әйткәләштеләр, ә Сәлимнең шәүләсе һаман шунда, Гөлгенә янында булды. Ул барысын да тыңлап торды. Әмма бер сүз дә эндәшмәде. Нәрсә уйлый икән ул минем турыда? Нәрсә исәпли икән? Их, шуны белер өчен әллә ниләр бирер иде ул! Әллә нинди хәйләләр корыр иде. Бәлки бөтенләй исенә дә кертеп карамагандыр. Әзмени минем кебек әрсезләр? Үз кадеремне үзем бетереп йөрим түгелме икән? Минем хакта начар уйлады микән? Ә Сәлим үзе һаман минем янда йөри, миннән бер адым да калмый, минем белән сөйләшә, елмая, кайчак аскы иренен матур хәрәкәтләндереп нәрсәдер әйтеп куя иде... Их, теге көнне ничек мин шулай тәвәккәл була алдым икән? Нәрсә миңа шул тиклем кыюлык бирде икән? Үзеңне-үзең белмичә йөрисең бит, үзеңне-үзең!