МУЛЛА КИЛЕНЕ

Зур калалардан, олы юллардан бик еракта, калкулыклар ышыгында, урманнар уртасында утырган Көнкүрмешкә көз килде. Иртә яздан бирле баш калкытмый җирдә эшләгән авыл халкы, ниһаять, билен язды. Бер караңгыдан икенчесенә кадәр тир түгеп алган нигъмәтләрне, шөкер итеп, кышка хәзерләде. Мең тугыз йөз утыз җиденче елның уңышы алдагы корылыктан, кытлыктан соң мул булды: арыш басуында ат дугасы белән кереп югала, бодай, гәүдәле ирләрнең күкрәгенә житеп, моңарчы күрмәгән уңыш бирде. Колхозчылар йөк - йөк ашлык ташып, келәт- амбарларын тутырдылар, тегермәндә тарттырып, кышка җитәрлек итеп, ларларга он салып куйдылар. Тирән чокыр уйсулыгыннан ташып, бакча артларына печән кибәннәре өйделәр. Кырпак төшкәч, иректә йөргән казлар утарларга ябылды, томанлы иртәләрдә аларның каңгылдавы авылның әле бер очында, әле икенче очында яңгырап торды. Морҗалардан сузылган төтен белән майлы таба ашларының тәмле исе аңкыды. Алда каз өмәләре, туклыкка ниятләнгән туйлар көтә иде.
Кояшлы әбиләр чуагы урнашкан көннәрнең берсендә Көнкүрмешкә таба урман юлында яңа тарантаска җигелгән атта өч юлчы күренде. Алтын учак кебек янып торган каеннар, көзгә бирешергә теләмәгән ямь-яшел йөзъяшәр имәннәр янына җиткәч, юлчыларның икесе арбадан төште. Иркендә үскән имәннең колач җитмәслек юан, кытыршы кәүсәсенә, туңган кулын мичкә терәп җылыткан кебек, юлчыларның картырагы кулларын куйды. Башын чөеп өскә, ябалдашлар очына карады. Куе яшеллекнең арасыннан көз көне генә була торган биек күкнең зәңгәрлеген күрде. Кояшлы җылы тынлыкта шып та-шып гәрәбәдәй сары шома имән чикләвекләре коела... Тын гына туган туфрагын, урманның көзге моңын, монда гына була торган илаһи матурлыкны җаны белән тоеп, тыңлап торды, йөрәге кайнарланып типте... Бу йөрәк тибешендә — җирсү, туган илен сагыну, соңгы сулышына кадәр онытылмаслык мәхәббәт иде...
Роза ХӘБИБУЛЛИНА — РСФСРның мәгариф отличнигы; «Миләш елы», «Калморза», «Яшьлегем серләре» исемле китаплар авторы. Мөслимдә яши.
«Эткән печән чапкан җирләр бу... Син яланаяк йөргән яланнар... Замананын зилзиләсе суырып алып киткәнгә кендек канын тамган туган җиренә үпкә саклама!
З
Роза
Хәбибуллина
Син бу туфракта җиләк иден, тансык иден, кирәк иден!»
Эллә урман шулай пышылдады, әллә кеше шулай уйлады, әллә киләчәктән берәү хәбәр салды...
***
— Иҗау мулласы кече улына кәләш эзләп килгән! — Куш чишмәгә суга дип төшкән кызлар бу хәбәрне сәгате-минуты белән бөтен авылга тараттылар.
— Нинди мулла?
— Элек безнен авылдан сөрелгән мулла, — ди.
— Малае да килгән микән?
— Килмичә!
— Иҗауда кызлар беткән микәнни?
— Бәй, анда марҗалар да арт кызлары гынадыр.
— Мулла кеше улын марҗага өйләндермәс инде!
Кызларнын уйлары хәзер гел Иҗау егете турында гына: Нинди микән? Кайда эшли микән? Кемне димлиләр микән? Яшьләр генә түгел, җиткән кызларнын ата-аналары да тынгысыз уйга тарыдылар: кемнен кызын юньле кешегә бирәсе килмәс? Миргаяз мулланы өлкәннәр яхшы белә: әтисе Низаметдин мулладан сон авылда мулла булып торды, мәдрәсәдә балалар укытты. Зәйнәп абыстай кызларны үзләренен өйләрендә укыта иде. Нәселләре белән укымышлы, затлы кешеләр.
Бу хәбәр егетләрне сагайтты:һәрберсе үзе күз атып йөргән кызы өчен көрәшергә әзерләнде: Көнкүрмеш егетләре үз авылларын үз биләмәләре, кызларны — үз кызлары дип саный,читләргә җибәрергә исәпләре юк!
— Безнен кызларга тиеп карасын, арт сабагын укытырбыз!
— Мулла малае дип тормабыз!
— Хәзер муллалар заманы түгел!
Туганнары авылдагы кызлар арасыннан берәүне генә Мирфәезгә тин күрделәр:
— Ата-анасы әйбәт, тәрбияле кешеләр. Маһинур авылда бер чибәр, үде эшчән, кыю. Матур җырлай, өддереп гармунда уйнай.
Мирфәез әтисенен сүзен тынлап килде килүен, тик исәбе танышып кайту гына, «ошаган кыз туры килсә, күз күрер», — дип уйлады. Туганнарынын мактауларына да шикләнде — авыл кешесе матурлыкны үзенчә анлый: тәнгә таза,эшкә унган булса, чибәр санала.
***
Ижау кунакларынын кодалап киләсен белгәч, ишле гаиләдән ата-анасы белән Маһинур гына өйдә калды, бала-чагаларны чыгарып җибәрделәр. Саимә түтәй ныгытып кисәтте:
— Чакырмыйча кайтасы булмагыз, монда буталып йөрмәгез!
Ишектән башларын иебрәк кергән озын, таза гәүдәлеләрнен сакаллысы көр тавыш белән сәлам бирде:
— Эссәламәгаләйкүм вә рәхмәтуллаһи вә бәрәкәтүһ!
— Вәгаләйкемәссәлам! Саумысыз, түрдән узыгыз! — дип каршылады Хөснимәрдән.
Кунаклар белән күрешкәч, барысы да утырышып, йортка дога кылдылар. Шуннан сонгысын Маһинур да, Мирфәез дә ишетсәләр ишеттеләр, ишетмәсәләр юк, дулкынланудан алсуланган йөзле егет белән кыз бер- берсенә бактылар...
Маһинурның зур конгырт күзләре Мирфәезнең кояшлы күк төсле зәнгәр күзләре белән очрашты. Сораулы карашларында гаҗәпләнү һәм сөенеч чаткылары кабынды. Туганнары хаклы икән! Кыз көткәннән дә гүзәлерәк! Нәфис ак йөзендә конгырт күзләре шундый ягымлы елмаялар! Вак кына сипкелләр искиткеч сөйкемлелек өстиләр. Күз юлын турыга ачып үрелгән чем кара озын толымнары текә күкрәгеннән
нәзек биленә төшеп тора. Озын керфекләрен сирпеп оялчан елмаюы Мирфәезнен һушын алды.
Маһинур бу очрашуның язмыш икәненә ышанды. Кичә генә, Иҗау егете кыз күзләргә килгәнен ишеткәч, йөзе кына чәчкәсе кебек кабынып китте, күзләре очкынланды, йөрәге кош канатыдай талпынды! Гомергә күрмәгән егетнен башка бер кызга каравыннан курыкты, үзенә булуын теләде. Мона кадәр бер егетне дә якын китермәгән кызнын күнеле менә кемне көткән икән!
Гайрәтләрен күрсәтергә җыенган Көнкүрмеш егетләре ин матур кызларының Ижау егете белән никахлашканын белми дә калдылар. Никах мәҗлесеннән сон яшь кияү белән кәләш абайламадылар — өйдәгеләр шыпан-шыпан гына таралышып беттеләр, яшьләр икәүдән-икәү генә калдылар. Авыл өе зур булса да, дүрт почмаклы бер бүлмә, ишле гаилә тезелешеп барысы сәкедә, сыймаганнар идәндә йоклый. Шуна да зөфаф кичендә яшьләрнен үзләрен генә калдыру йоласы бар. Чит күзләр, чит колаклар кирәкми...
Куш чишмәгә көянтә-чиләкле сонгы хәбәрләр килеп җитте:
— Кичә Маһинурны Ижау егетенә биргәннәр!
— Мәһәренә яшь кияү фирүзә кашлы көмеш алка, көмеш йөзек белән көмеш беләзек бүләк иткән.
— Мулла Маһинурны җырлатып та, гармунда уйнатып та тынлаган.
— Китчәли, никах вакытында кем җырлап-уйнап утырсын инде!
— Кем сина никах вакытында ди әле! Анынчы җырлаткан!
— Кияве ниндиерәк икән?
— Зрә чибәр ди.
— И-и, бәхете бар икән Маһинын! Калхуз эшеннән котыла инде!
— Әйтмә дә! Шәһәр катыны булып, лафкадан-лафкага гына йөрер инде! Мулланын акчасы бетәсе түгелдер!
— Муллага бармай ла ул! Улына чыккан!
— Улы да акчалы эштә эшләйдер, калхуз түгел бит!
Авылны шаулаткан бу вакыйга атна-ун көн телдән төшмәде. Көндәлек эшләр, мәшәкатьләр әкренләп оныттырды. Кызын озатканда Саимә түтәй елап калса да, Маһинурнын тормышы көйләнде, дип тынычланды. Яшерен мәхәббәт белән янып йөргән егетләр генә сөйкемле кызны бик озак оныта алмый юксындылар...
Маһинурга әлләни булды... Авылын, ата-анасын, Куш чишмәне, урманнын җиләкле аланнарын, дусларын бик җинеллек белән, «эһ» тә димичә калдырып, Мирфәезе белән Миргаяз муллага ияреп, күрше Коба авылына гына җыенгандай, утырды да китте. Сихерләнгән кебек, анын күзенә Мирфәездән башка нәрсә күренмәде.
Ижауга килеп җиткәч, урыс капкалы зур ихатада калай белән ябылган алты почмаклы дүрт нарат йортны күреп, Маһинур аптырады. Пышылдап кына иреннән сорады:
— Бу өйләрдә кемнәр яши?
— Берсендә әткәй белән әнкәй, икесендә абыйлар гаиләләре белән яшиләр, әнә теге янасы — безнеке.
— Кемнеке?
— Синен белән минеке.
Маһинурның болай да зур күзләре гаҗәпләнүдән тагын да зурайдылар: Мирфәез аңа бу турыда бер нәрсә дә сөйләмәгән иде. Кыз бала, күзен йомып утка кергәндәй, кемгә, кая барганын да белмичә, язмышын бер күргән кешегә тапшырды...
Телефоннар, таксилар заманы түгел иде шул әле. Зәйнәп абыстай килен каршыларга әзерләнде, тик кайчан кайтасыларын төгәл белмәде. Улы артыннан уңайсызланыбрак елмаеп кергән Маһинурны бер күрүдән ошатты. Яши-яши сыналганнан соң яраткан килененә әйләнде.
Яшь килен белән яшь кияү төп йортка кайтып төшкәч, Миргаяз хәзрәтнең уллары,
киленнәре, оныклары җыелды.
Бу гаиләнең ишлелегенә, тәрбиялелегенә Маһинурның исе китте. Өлкәннәре Мирхафиз белән Искәндәрнең хатыннары, кызлары шәригать кушканча киенгәннәр, үзләрен бик тыйнак тоталар. Яңа гаиләсе Көнкүрмеш халкыннан нык аерылып торганын, аның үзенә дә күп нәрсәне өйрәнергә кирәк булачагын аңлады ул.
Кайнанасы белән кайнатасы берничә буын мулла нәселеннән булып, балаларын да шул хакыйкатькә инандырып үстерделәр. Хәзерге көндә, Миргаяз хәзрәт утарындагы тыныч, мул тормышка юл никадәр авыр, газаплы булганын белми иде яшь килен.
Утызынчы елда калай түбәле йорты, ике аты, ике сыеры булган Миргаяз мулланы «кулак«дип, Көнкүрмештән сөрделәр. Авыл халкы каршы торып, яклап караса да, берни кыла алмадылар, хатыны, өч улы белән, ала алган кадәрле мөлкәтен салып, бер арбага утырып туган авылыннан чыгып китте... Калай түбәле йортның бер башын яңа оешкан колхозның идарәсе иттеләр, икенче башы «Кызыл почмак«булды.
Авылдан сөрелгән «контра«га Удмурт урманнарына урман кисәргә «предписание«тоттырдылар. Миргаяз хәзрәт тә, аралары икешәр яшь кенә булган өч улы да үзләрен ирләрчә тоттылар, борчылуларын тышка чыгармаска тырыштылар: беренчедән, кайгыдан коелып төшкән әнкәләрен борчымаска, икенчедән,үзләрен куылуга дучар иткән ятларга сер бирергә теләмәделәр. Кызлары Саҗидәнең бәхетенә, кияүгә биргәннәр иде, ул бу мәхшәрне күрмәде, ире белән Донбасска китеп урнашты. Менә Зәйнәп абыстай гына... Ул бөтенләй югалып калды... Туган авылы булмаса да,монда ул килен булып төште. Балалары монда туды, монда үсте, иң матур, бәхетле еллары шушында үтте. Җылы, бәрәкәтле тормышларын туздырдылар... Китәргә җыенганда, ары бәрелде, бире сугылды — нәрсә алырга, кайсын калдырырга белмәде. Аның кулы тимәгән әйбер бармыни монда! Барысы да кадерле, кирәк әйберләр... Арбага менеп утырганда, бичара хатын ни үле, ни тере түгел, иреннәре күгәргән, куллары калтырый, җаны телгәләнә иде...
Авылны чыккач, борылып карадылар: агачлар өстеннән мәчет манарасы гына күренеп тора... Мәсхәрәләп, кадерсезләп, талап, туган туфрагыннан куылган кешенең хәленнән дә авыррак үлем генә бардыр ........................................................ Зәйнәп
абыстай озын юллар буе елады — таланган малларын җәлләүдән генә түгел, хурлыктан үзәге өзелде: ничек итеп ил картын — Миргаяз хәзрәтне, авыл мулласын, балалар мөгаллимен, беркайчан беркемгә начар гамәл кылмаган кешене урамга эт шикелле куып чыгардылар? Иренә карата булган бу гаделсезлекне күтәрә алмады, ирен кызганып елады...
— Әнисе, ул кадәрле бетеренмә әле, бу кайгы баш кайгысы түгел бит! Шөкер ит — без барыбыз да исән! Җан биргәнгә җүн бирер, Аллаһ ташламасын диген! Сабыр ит. Менә уйлап барам әле: ярый безне, Аллага шөкер, удмурт урманнарына гына җибәрделәр! Себергә сөрсәләр нишләр идек? Аннан кайтулары икеле... Удмуртлар әнә генә — безнең якларда — Әгерҗене үтсәң, удмурт авыллары башлана.
Миргаяз хәзрәт шушы кайгы эчендә дә гаиләсен юатырлык сүзләр тапты...
Билгесезлеккә, биш ел яшисе карурманга килеп җиттеләр. Леспромхоз дигән үзәктән бөтенләй читтә, берничә төзелә башлаган барак, землянкалар гына торган аланда туктадылар. Миргаяз хәзрәт оясы белән килеп төшкәч, бригадир шаккатты:
— Что это вы всем гуртом навалились? Куда я вас устрою? Бараки еше не готовы, придется җить в шалаше, в крайнем случае, в землянке.
— Ни күрсәк тә бергә күрербез, дип, гаиләмне таратмадым. Түзәрбез! Төзелешкә минем улларымны да кушыгыз, алар оста куллы, — диде хәзрәт.
— Әйберләрегезне урнаштырырга, ышыкланырга башта шалаш корыгыз, землянка да казый башлагыз,янгыр яуса шалашта торып булмый.
Ине-буе дүртәр метр чамасы итеп, җирне казып төштеләр, стеналарын бүрәнә белән ныгыта бардылар. Өске өлешен — җир өстеннән бер тәрәзә уемы калдырып, күтәрделәр. Түшәменә туфрак салдылар.
— Миче буламы сон? Мичсез ничек ашарга пешерәсен, ипи саласын?
— дип хафаланды Зәйнәп абыстай.
— Мичен дә чыгарабыз, борчылма, менә кирпеч кенә табып кайтыйк,
— диде ире.
Бәрәнге базына охшаган корылмада җиргә казыклар кагып, сәкеләр, өстәл ясадылар. Савыт-саба, вак-төяк куярга тәбәнәк түшәм астына шүрлекләр кактылар. Шүрлек — һәр өйдә була торган әйбер: ашъяулыкка төреп, ипине шунда саклыйлар, пакъ яулыкка төрелгән Коръән дә шүрлектә
— югарыда тора.
Кысан, карангы землянкада үзенне сукыр тычкан кебек тойсан да, күнелләрен әрнесә дә, баш очында түбә бар: янгыр да үтми, җил дә исми, чебен-черки дә таламый, бәләкәй генә хуш килгән ягы да бар: һәрчак нарат исе, ылыс исе анкып тора.
Биек баскычлы, иркен өйләрен искә төшермәсәләр, бу фәкыйрьлектән ул кадәр үк күнелләре кителмәс иде дә... Төшә шул искә, һич баштан чыкмый... Өстәлгә самавыр менеп утыргач кына карангы торакка әзрәк кот кергән кебек булды...
Миргаяз хәзрәт тормышта тернәкле, кыю, дөньяны анлый торган ир, улларына кинәш бирде:
— Балалар, бу Аллаһы Тәгалә җибәргән сынаудыр. Ул безне мәрхәмәтеннән ташламас. Болай итәбез: тапшырылган эшне җиренә җиткереп башкарабыз, беркемгә дә тел-теш тидермибез, артык сүз сөйләшмибез. Биш елга ничек тә түзәрбез. Тормышлар гел болай гына тормас, үзгәрер, безгә дә үз нигезебезне корып яшәргә насыйп булыр.
Леспромхоз һәрбер эшчегә көнлек норма җиткерә, план үтәлешенә карап түли.Беренче көнне пычкылар, балталар, баулар алып эшкә чыккач, карап сүзсез тордылар — монда наратлар, чыршылар гына түгел, Көнкүрмеш урманнарындагыдай икешәр колачлы имәннәр дә бар икән.
— Күз курка, кул эшли, диләр, бисмилланы әйтеп тотыныйк, балалар! Адәм эшләмәс эш булмас!
Эш җинел генә бирелгәннәрдән түгел... Тешләрен кысып, алмаш-тилмәш аркылы пычкыны тартып, мангайларыннан аккан тир, әчеттереп, күзләрен томалады...
— Тимердән ким түгел бу имән, тимер пычкысы кирәк мона! — диде Мирхафиз абыйлары.
— Пычкы кысылмасын өчен бау белән тарттырыйк! Хәзер очына менеп, арканны бәйлим! — Мирфәез имән башына үрмәләде.
— Аркан агач ауганда тарттырыр өчен бит, әйдә ярар, бар, бәйлә, — диде абыйсы. Көн буена баш күтәрми эшләсәләр дә, кичкә кадәр өч имән аудардылар. Имәннәр гөрселдәп ауганда, каршылыклы хисләр кичерделәр — урмандагы ин мәһабәт йөзъяшәр имәннәрнең гомере өзелде... Кисмәсән, бәлки, мен ел яшәрләр иде... Шундый агачлар үсәр өчен янадан күпме еллар кирәк...
Шулай да алар канәгать — планны үтәмәсәләр дә, авыр булса да, кулларыннан килә!
Эштән кайтуларына Зәйнәп остабикә урман аланында учак ягып, умачлы кысыр аш пешергән иде.
— Умач пешердем, балалар, ашап алыгыз. Тормыш бераз көйләнсә, токмач та пешерермен, боерган булса! Әлегә икенен берсе юк, дигәндәй...
Удмурт урманнары уртасында башта землянкада, сонрак баракта янача тормыш башлаганда ин авыры Зәйнәп остабикәгә төште: авылдан купканда ни эләкте шуны гына алганнар иде, дөресрәге, нәрсә алырга рөхсәт булса, шуны алдылар. Ике әйберне — Коръән белән самавырны баштук яшерделәр. Коръән Кәримне Миргаяз җанын алсалар да бирәсе түгел иде.Ул атасыннан калган бик борынгы китап, атасы төсе булып саклана. Язган булса, Миргаяз аны улларына калдырыр... Самавыр исә, дөнья яме, аннан башка тормышны күз алдына китереп булмый. Монда да, чишмә суы салып, муенына нарат күркәләрен тутырып кабызгач, бик тиз кайнап чыга, коры
нарат күркәләренен төтененнән тәмле булып нарат исе, сагыз исе тарала. Үз өендә яшәгәндә генә белмисен икән, вак-төяк саналган мен төрле әйбер булса гына җайлы икән!Энә белән җебен булмаса, нишләмәк кирәк? Ансыз да торып булмый. Урманда кибет тә юк, сорап торырга күрше дә...
— Атасы, мине бер барганда үзен белән леспромхозга алып бар әле, — диде Зәйнәп. Миргаяз аптырабрак калды.
— Нәрсә кирәк, әйт, үзебез алып кайтырбыз.
— Минем үз эшем бар. — Хатын сәбәбен әйтми торды.
— Ярар, алай бик җитди эшен булгач, барырсын, — дип елмайды ире.
Мона кадәр ире ышыгында дөнья көткән остабикә, биредә күп йөкне үз җилкәсенә алды, тормышларын җинеләйтү юлларын эзләде. Леспромхозда чыпта сукканнарын ишеткән иде.Шунда барырга җыенды.
Хатыны күп итеп чыпта, чыпта сугарга юкә төяп кайткач, Миргаяз көләргә дә, еларга да белмәде. Ни гомер яшәп, Зәйнәбенен шундый тәвәккәллеген белмәгән!
— Көлмә-көлмә! Гомерне бушка уздырганчы, аз булса да файдасы, акчасы тияр! Чыпта сугунын бер нәрсәсе дә юк, карап, өйрәнеп кайттым. Мина станок кына ясап бирерсез, ул да бик гади. — Әзер чыпталарны нигә алып кайтканын әйтмәде. Күл буенда кондрак йолкып киптерде дә, теге чыпталарга тутырды. Бер кичне йокларга җыенганда уллары, кабарып торган түшәкләрне күреп, көлештеләр:
— Оста да инде безнен әнкәй! Карагыз әле нинди хәйлә уйлап тапкан!
— Мин тапмадым аны, гомер-гомергә ярлылар салам тутырып түшәк ясыйлар. Сезгә андый түшәкләрдә йокларга туры килер дип кем уйлаган...
Яна урында кыш чыгулары авыр булды. Удмурт авылларыннан бәрәнге сатып алдылар. Бер баруында Миргаяз кәҗә җитәкләп кайтты.
— Карчык, менә сина бәләкәй сыер! Хәзер рәхәтләнеп сөтле чәй эчәрсен, Аллаһ боерса!
Хатыны сөенеченнән ни эшләргә белмәде.
— И-и, Аллакаем! Ничекләр башына килде. Рәхмәт яугыры!
Ул озын мөгезле ап-ак кәҗәне сыртыннан сөйде.
— Болай булгач, курмы әзерләргә кирәк!
— Курмы өчен кайгырма, урманчылыкның әллә ничә кибәне бар, кәҗәгә генә табарбыз.
Карлы-буранлы кыш бүреләр улавы, кырыгар градуслы салкыннары белән үтә торды. Лампа яктысында Зәйнәп йон җегерләп, улларына, Миргаяз хәзрәткә җылы оекбашлар бәйләде. «Башына төшсә, башмакчы булырсың» дип, бабайлар белеп тә әйткәннәр инде! Миргаязныкылар эштән сон, кешеләрдән күрмәкче, кул эше белән шөгыльләнделәр: хәзер әнкәләренең уклавы да, куна тактасы да, хәтта җилпучы да бар. Кече улы Мирфәез сырлап-чәчәкләп кечкенә генә сандык та ясап бүләк итте. Мондагы халык кашыктан алып, шомартып-лаклап өстәлләр, урындыклар, кисмәкләр, кәрҗиннәр ясый, санап бетерерлек түгел!
Туган җирләреннән сөрсәләр дә, кешенен күңеленә берәү дә богау сала алмый. Баш очларында кыргый урман шаулаганда Миргаяз хәзрәт киләчәк турында уйлады, тормышларын планлаштырды. Ходайның адәм затына биргән иң зур нигъмәте — акыл. Миргаяз бу дөняда күп яшәде, күпне күрде, бик авыр чакларда да кыенлыклардан чыгу юлын тапты. Башта эшләре акрын барды, тора-бара җиңеләйтерлек ысуллар кулланып, планны йөз-йөз илле процентка үти башладылар. Леспромхоз начальствосы бу тәрбияле гаиләнең эшен күрде: эчмиләр, тартмыйлар, тырышалар.
Чит җирдә беренче язны каршыладылар: кошлар кайтты, урманда умырзаялар чәчәк атты.
— Лесхоз урман аланында солы чәчәргә җыена. Безгә дә җир сорап, бәрәңге утыртырга кирәк, — диде аталары. — Ат биреп торсалар, сабан белән сөрербез, бирмәсәләр, казырбыз.
— Мине удмурт авылына алып барыгыз әле, суган, кишер, чөгендер, кабак орлыкларын юнәтергә кирәк, — диде Зәйнәп.
Тормышлары гел Робинзон Крузоныкы кебек: мең еллар буе сөрелмәгән урман туфрагына утырткан бәрәңге дә, яшелчәләр дә, куандырып, искитмәле уңыш бирде. Болардан тыш үзләре утыртмаган-чәчмәгән байлыкны урман бирде. Җәй көне җир җиләге, кара җиләк, көзгә кергәч, беренче мәртәбә мүк җиләге җыйды Зәйнәп. Очсыз-кырыйсыз урманда берүзең йөрү куркыныч иде.
— Әнкәй, бүген мүк җиләге шәплегенә очрадык, иртәгә барасыңмы?
— диде Мирфәез.
— Сезнең яннан еракмы соң?
— Ерак түгел, безнең делянкада.
Сирәк агачлыкта, үлән белән капланган түмгәклектә туктадылар.
— Шушы тирәдә генә йөр, монда җиләк чутсыз. Курыкма,без шушы тирәдә генә. — Кәрҗинен тотып, Зәйнәп аптырап тора — бер дә җиләк күпкә охшамаган. Күренеп торган берсен өзмәкче иде, нечкә генә сабак сузылып, үлән астыннан җепкә тезелгән төймә кебек дистәләгән кып- кызыл җиләк тезмәсе килеп чыкты! Хикмәте бар икән! Эзләп йөрисе түгел
— мүк астыннан суырып өз дә өз! Зәйнәп каушап китте: кулыннан җиләге коела, йөрәге кызулый! Комсызланмас өчен һәр җиләкне «Сөбханалла! Сөбханалла!» дип җыя башлады.
Туган якларында җир җиләге, каен җиләген җыярга ярата иде. Мүк җиләгенең исе сизелер-сизелмәс кенә,авызга капсаң, җир җиләге кебек татлы түгел, әче, тик бу түмгәк араларындагы кызыл якут төсле җиләкнең файдасы сөйләп бетерерлек түгел! Күп чирләрдән дәва! «Җыегыз, файдаланыгыз, сихәтен күрегез!» — дип, Ходай биргән җимешне җыймасаң, гөнаһ булыр... Зәйнәп әллә ничә көн берочтан кәрҗинен тутырып кайтты. Үзләреннән артканын леспромхозга тапшырдылар, акчасы чәй-шикәргә җитеп торды. Аларны куенына алган урман шулай әкияттәге кебек байлыкларын ачты. Зәйнәп койган каклар, киптергән кара җиләк белән җир җиләге яфракларының чәйләрен эчеп, авырган чакларда шифа алдылар.
Михнәтле беренче ел үтеп, икенчесен сүтә башлаганда, тормышлары уңайлана төште. Сагызлары тамып торган озын юан наратларны кискәндә Мирхафиз кызыгып:
— Эх, йорт салырга нинди шәп агачлар! — диде. Искәндәр кушылды:
— Мин дә шул турыда гына уйлап торадырыем!
— Балалар, күптән уйлап йөрим, сезнең белән киңәшергә җыенадырыем, — диде аталары.
— Хезмәт хакы хисабына агач хәзерләргә рөхсәт сорыйк микән әллә? Сез ничек уйлыйсыз?
Мирхафиз әтисенең сүзен куәтләде:
— Шулай итик! Икебезнең эшләгән яшәргә җитеп торыр. Монда буралык нарат, имән, такталык чыршы хәстәрлик, кул астында барда эшләмәсәк, яңадан каян табарбыз?! Тапсаң да, бәясе биш-ун тапкырга кыйбаткарак төшәчәк!
Җыелышып, леспромхоз хуҗаларына бардылар. Үтенечләрен тыңлагач, килешү төзеделәр — Миргаяз хәзрәтнең гаиләсе ихтирам яулаган, сыналган иде. Шул көннән башлап һәммәсенең дә эчләренә җылы йөгерде: алда ымсындырып торган ирек, төзеләчәк йортлар, корыласы оялар турындагы хыяллардан җаннары күбәләктәй талпынды...
Биш ел эчендә гаиләдә үзгәрешләр булды: Зәйнәп абыстай белән Миргаяз хәзрәт күзгә күренеп олыгайдылар; уллары чыныгып, ир булдылар; Мирхафиз белән Искәндәр өйләнеп, аерым баракта яши башладылар; Миргаяз белән Зәйнәпнең оныклары туды.
Азатлык көне якынлашкан саен, вакыт әкренрәк үткәндәй тоелды. Авылдан куылып, бирегә килеп урнашкан көннән үк гаиләнең фикере бер — Көнкүрмешкә кайтмаячаклар! Киселгән телем ябышмый... Биш ел эчендә җыелган мөлкәтне,
төзелгән бураларны, ярдырган такталарны Ижауга күчерергә җыендылар — ул иң кулай җир: шәһәрдә эш табарга да,балаларны укытырга да җиңел булачак.
Рәхәттә яшәсәң генә вакытның үткәне сизелми. Җаның яраланып, газаплар борчыганда, якты тормыш еракта, бик еракта тоелганда, вакыт агышы әкренәя, азга гына кунак булып килгән кабатланмас газиз гомерен этә-төртә ашыктыра бичара бәндә...
Миргаязныкыларга да озак көткән якты көннәр килде... «Бетсеннәр, нәселләре корысын!» — дип сөргәннәр иде, Аллаһка мең-мең шөкер! Миргаяз хәзрәтнең нәселе корымады, бетмәде, исән! Авыр елларда ярдәм кулын сузган, киң күңелле, кешелекле удмурт халкына да рәхмәтле алар!
Ирек алырга ярты ел кала, Миргаяз хәзрәт Иҗауга барып, иске генә йорт сатып алды. Татар бистәсендәге урын матур, ихатасы бик киң иде. Әнә шулай яңа урында «Миргаяз мулла утары«дип йөртелгән утар пәйда булды. Аскы ниргәләргә имән салып буралган дүрт нарат йорт калкып чыкты. Нигез ташларын салганда укыган догалары, изге теләкләре кабул булды: ил-көн каршында балкып торган нигезе нык, һавасы саф, эчләре иркен, оныкларына җылысы җитәрлек йортларда Миргаяз мулланың нәселе гасырдан-гасырга күчеп яшәячәк иде. Биек нигезләрдә утырган йортлар янында удмурт урманнарының кунаклары — яшь агачлар яфрак ярды...
Нарат исе аңкып торган йортның ап-ак чыршы идәненә аяк баскан көннән Маһинур хыялында гына йөрткән бәхет иңде. Ул бәхет — озын буйлы, киң җилкәле,сары бөдрә чәчле, зәңгәр күзле Мирфәез. Хискә бирелүчән яшь хатын иренә шашып гашыйк булды. Бәхетенә ышанып бетә алмый, күз тияр дә, юкка чыгар дип курка. Түземсезлек белән иренең эштән кайтуын көтә. Бер күрүдән гашыйк булган Мирфәез дә ашкынып кайтып керә дә, хатынын кочагына ала: мәхәббәтне татый гына башлаган бәхетле пар бер-берсен яратып туя алмый...
— Карлыгачым, шушылай ук матур булырга ярый мени?! Әйт әле, син дә мине яратасынмы?
— Әйтмим әле менә! Йә кылтаеп китәрсен! — иренен алдында утырган Маһинур Мирфәезнен бөдрәләрен бармагына урап көлә. — Син мине ни өчен яратасын, ә?
— Нәрсә өчен булсын! Күргәч тә карашын тан нурлары булып сирпелде дә, башымны әйләндерде, шуннан бирле айный алмыйм! Нишләттен син мине, сылуым? Нинди тылсым белән? Син исемә төшсән, өйгә чыгып йөгерәсем, кайтасым килә! Мин синсез яши алмыйм, шуны бел!
Яшь хатын үзен дөньяда ин бәхетле кеше дип сизде, Мирфәезенә булган мәхәббәтенен мәнгелек икәнен анлады, хисләре тулып түгелде — бәхет тә елата икән...
Иркен, якты өйдә рәхәт сәгатьләр, көннәр үтә торды, яшь киленне барысы да ошатты. Яши башлауларына ай тулганда, Мирфәез эштән күчтәнәчләр, бүләкләр алып кайтты. Бүләкләрне, тәм-томны тыныч кына кабул итте Маһинур, ире кулына бер уч кәгазь акча тоттыргач кына әллә нишләде — сүз әйтә алмыйча торды.
— Бүген получка алдым, кирәк-яракка тотарсын, — диде Мирфәез. Мондый акчаны колхозчы гаиләсендә гомергә күргәне булмаган хатын тетрәнде, шул минутта гына үзен шушы йортнын хуҗасы итеп тойды: хатын булу — үбешү-кочышу гына түгел, тормышны бергә-бергә алып баруда икән.
Бу вакыйга Миргаяз мулла утарына килен булып төшкән көнне хәтерләтте: монда тормыш аларнын өендәгечә түгел... Маһинур ата-анасы, ишле гаиләсенен нинди фәкыйрьлектә яшәгәннәрен исенә төшерде. Аларга акча бик сирәк керә — тавык йомыркасын җыеп, май язып Әмәкәй базарында саткан акча «күзгә кырып салырлык«кына, аны әнкәсе чәйгә тота. Хезмәт көненә өләшкән ашлыкны сатсан, ач утырасын... Чабата киеп үскән Маһинур ире тапкан акчаны юкка-барга туздырмады, саклап тотты. Кибетләргә чыккач, ире ана кием алырга җыенса, коты очып каршы төшә, тик Мирфәез үзенекен итә — Маһинурны киендерергә ярата. Алар парлап үтеп киткәндә сокланмаган кеше юк — борыла-борыла карыйлар. Мирфәез канәгать,
горур! Кемнен шундый сылу хатыны бар?!
Рәхәт тормышка кеше тиз ияләшә. Көче-дәрте ташып торган Маһинур эшсез ятарга теләмәде: озын көннәр буе ничек тик ятмак кирәк? Үзләрендәге эшләр дә, кайнанасына булышулар да күп вакыт сорамый, авыл тормышындагы мәшәкатьләргә, колхознын авыр эшләренә күнеккән хатынга уен кебек кенә.
— Мирфәез, мин болай өйдә тик ятып симереп бетәрмен бит, берәр эшкә керергә иде.
— Ник? Мин эшләгән икебезгә җитәрлек түгел мени?
— Аннан әйтмим лә! Минем бистә бикәсе булып ятасым килми!
— Карлыгачым, син анда әллә кайда әллә кемнәр янында эшләп мине онытсан? Мин бит синен минеке генә булуынны телим!
— Юләр! Ни сөйлисен? Онытты ди! Хәзер миннән котыла алмыйсын инде, үскәнкәем! — Маһинур шаярып иренен бөдрәләрен туздырды.
— Котылмыйм, котылмыйм! — Мирфәез хатынынын күзләреннән, иреннәреннән үпте.
Берничә көннән Мирфәез шатлыклы хәбәр алып кайтты:
— Маһинур, сөенчегә үп мине!
— Нинди сөенче?
— Үп башта, аннан әйтермен! — Хатыны янагыннан «пәп» итеп кенә алган иде, Мирфәез бөтереп алды да, иреннәреннән суырып үпте.
— Менә шулай үбәләр аны!
— Сөенеченне әйт инде!
— Сина менә дигән эш таптым!
— Чынмы? Кайда?
— Безгә якында гына урнашкан детсадка тәрбияче кирәк икән. Мин кереп сөйләштем, сина документларын белән килергә куштылар.
— Нинди документлар?
— Паспорт белән белем турында таныклык.
— Минем паспорт юк ла.
— Онытканбыз. Паспорт артыннан йөрисебез бар. Ул пропискага керергә дә, загслашырга да кирәк бит әле.
Колхозчыларга паспорт бирелмәгән заман иде бу — колхоз эшеннән качып китмәсеннәр, дип, паспорт бирмиләр, бичара кеше авылыннан беркая да китә алмый. Паспортсыз кая барасын? Кем сине эшкә ала, ничек укырга керәсен? Бу заманынын ин гаделсез законы булгандыр — адәм баласы үзенә хуҗа түгел, кол хәлендә, язмышы кемнендер кулында...
— Мирфәез, мин куркам, эшли алырмын микән?
— Нигә эшләмәскә? Анын нәрсәсе бар? Бала-чаганы уйнатасын да ашатасын, көндез йоклаталар бугай.
— И җинел дә икән! Әллә үзен урнашасынмы, заводта интегеп эшләгәнче? — дип көлде Маһинур. — Беләсен килсә, анда мәктәпкә караганда да авыррак.
Җиде еллык белеме (тулы булмаган урта мәктәп), гармунда уйнавы, матур җырлавын белгәч (анысын Мирфәез әйткән иде), Маһинурны ике куллап кабул иттеләр. Паспорт алганчы туу турындагы таныклыкка риза булдылар.
Маһинурга эше бик ошый: кечкенә кызчыкларны, малайларны күзәтеп, исе китә — сабыйлар гына димә, кайвакыт олы кешенен башына килмәгәнне дә сорыйлар. Маһинурны татар балалары төркеменә беркеттеләр. Ижауда татарларнын күплегенә исе китте Маһинурнын.
Иҗауга килгәненә ел тула. Олы абыйлары Мирхафизнын хатыны Минсылу белән нык дуслашты Маһинур. Килендәше күптән түгел ике улы янына өченче баласын алып кайтты. Маһинур вакыты барда килендәшенә ярдәм итә, балаларын караша, кайчак кечкенәләрне үзләренә алып чыга. Бу юлы йомшак йомгак кебек Зәйтүнәне кочагына алып сөйде. Елмаеп карап торган Минсылу сорап куйды:
— Үзеннекен көтмисенме әле?
Маһинурнын йөзе алсуланды.
— Юк шул әле... Булыр микән?
Минсылу көлеп җибәрде.
— Нигә булмасын! Булыр! Мин үзем дә буйга узмыйча елга якын йөрдем. Аннан киттеләр инде! Берсе артыннан берсе! Сине дә бала басар әле.
—Бирсен Ходай! — ди Маһинур.
Ел да үтте, ике ел да.. Килендәшләре ярышкан кебек, бала артыннан бала ташыйлар, ул гына буш... Бәхетле тормышына көя төшкән кебек, Маһинурнын тынычлыгы югалды.
— Кайгырма, карлыгачым, булыр әле! Кайбер хатыннар биш-алты елдан сон да бәбәй алып кайталар ди.
Бу сүзләр хатыннын йөрәгенә ук булып кадалдылар: «Мирфәез дә уйлый, сораштыра икән! Әткәй белән әнкәй улларынын гомере кысыр хатын белән үтә дип җәллиләр микән?»
— Мирфәез, мин бала таба алмагач, син икенче хатынга өйләнерсең микән? Атаңнар нәрсә диләр?
— Нәрсә әйтсеннәр? Әйтмиләр! Тилермә, борчылма, миңа башка бер кем дә кирәкми! Миңа бала да кирәкми! Исең китмәсен! Безгә икебезгә генә дә бер кайчан күңелсез булмас! — Мирфәезнең сүзләре күңелен бераз тынычландырдылар.
— Сез бер-берегезне артык нык яратасыз, шуңа Ходай сезгә бала бирмидер, — диде Миңсылу.
Маһинур шиккә төште: »Ул кадәр ярату әллә гөнаһ микән?»
Маһинурның да идәнендә балалар тупылдап йөри анысы: килендәшләре балаларын имидән аергач, Маһинур үзләренә алып чыга, бәләкәчләрне карый, үстерешә. Бер кичне йокларга җыенганда, Миңсылу улын алырга керде.
— Әйдә, улым, өйгә кайтабыз, әтиең алып кайтырга кушты, — дип баласын киендерә башлады. Алар чыгып киткәч, Маһинур мендәргә капланып елады... Шул баланың исен иснәп, кочаклап йоклыйсы килгән иде...
«Ачның хәлен тук белми», — диләр. Маһинурның хәлен аның кебек баласыз хатыннар гына аңлар... Тормышы кеше кызыгырлык, сөйгән иренә ул кадерле, ә менә баласы юк... Ана булу, тулган күкрәкләреңә чымырдап сөт төшкәч, кочагыңа алып бала имезүдән дә зур ләззәт юктыр! Мышный- мышный тырышып имүдән нәни борынына энҗе бөртегедәй вак кына тир бөрчекләре бәреп чыккан нарасыеңа карап күңелең нечкәрә дә, «Йа Раббым! Балама саулык-сәламәтлек, озын гомер, бәхет-тәүфыйк бир!» — дип телисең, тормышта очрыйсы куркынычлардан саклавын ялварасың. Бала
— Аллаһның хатын-кызга биргән иң зур бүләге, иң зур бәхет! Маһинур үзенең шул бәхеттән мәхрүм икәнен аңлап, кимсенә, юксына...
Күрше авылга гына барырга җыенгандай, бик җиңел генә авылын калдырып, тиз генә әйләнеп кайтырдай булып чыгып киткән Маһинур, күп бүләкләр, күчтәнәчләр алып, өч ел тулып киткәч кенә Көнкүрмешкә кунакка кайтты. Көянтә-чиләк алып, Мирфәезе белән Куш чишмәгә суга баргач кына ничек сагынганын аңлады.Агач улактан ургылып аккан көмеш суга карап: «Мин сездән башка ничек яшәдем микән?-«дип уйлады. Балачак хатирәләре исенә төште. Чиләкләренең төбе җиргә тиям — тиям дип торганнан бирле күпме су ташыды ул моннан! Нәр килгәндә тиз генә китә алмыйча, баш очында лепердәшкән усак яфракларына исе китә иде: әз генә искән җилдән дә йомры яфраклар әле бер, әле икенче якка тирбәләләр, әйтерсең, таган атыналар, елга өстендәге көмеш дулкыннар кебек йалык-йолык килеп җемелдиләр... Унөч яшендә классташ малай аның сулы чиләгенә гөлҗимеш чәчәкләре сипкән иде... Шуннан бирле Куш чишмәнең суыннан гөлҗимеш чәчәгенең хуш исе киләдер кебек...
Хатынының көянтә-чиләк күтәргән сылу гәүдәсен, илһамланган йөзен күреп,
табигатьнең бу илаһи матурлыгы, бу чишмә, бу чәчәкле тау бите Маһинурдан башка болай ук гүзәл, болай ук камил була алмас кебек тоелды. Шушы күзәтүләрдән ирнең күкрәге кайнарланды, күңеле шатлыктан мөлдерәмә булды. Ул хатынына булышмакчы иде, Маһинур кычкырып көлде:
— Кит әле, бездә ирләр су ташымыйлар, авыл тутырып сөйләрләр!
Чиләкләрен көянтәсенә элеп, тар сукмактан кайтырга чыкканда каршысына килгән хатын кычкырып җибәрде:
— Әстәгы, Маһинур, син түгелме соң бу?! Кайттыгыз мени? Исәннәрмесез!
— Хатын Маһинурны да, Мирфәезне дә кызыксынып, бөртекләп күздән кичерде.
— Исәнме, Сания! Кайттык менә.
— И-и-и, шул гомердән бирле күренгәнегез булмады!
— Үзегез ни хәлләрдә яшисез?
— Маһинуркаем, килеп утыр, иркенләп сөйләшербез, хәзер ашыгам, бәләкәй малаемны өйдә берүзен генә калдырганыем. — Сания чишмәдән чиләкләренә су тутырды да, кызы белән китеп барды. Авылдагы беренче очрашу Маһинурнын күнелендәге ярасын кузгатты — яшьтәшенен итәгенә ябышкан яланаяклы кызчыкны күргәч, үлә язып кызыкты...
Саимә түтәй кызы белән киявенен бүген генә кавышкан кебек бер-берсе өчен өзелеп торуларына сөенде, булдыра алганча сыйлады, хөрмәтләде. Тик менә һаман бәбәй алып кайтмауларына эче пошты. Анын борчылырлыгы да бар: баласы юк дип, кызын аерып җибәрсәләр, нишләмәк кирәк? Аллакаем сакласын! Тормышлары иркен, бар җирләре җиткән, нигә сузалар микән? Маһинур яшендәгеләрнен икешәр балалары бар. Бу турыда сөйләшергә кыймыйча йөрде. Кызы авыл хәлләрен сораштырганда танышларынын бәбәй үстереп ятуларына басым ясабырак сөйләде.Моны анлап, Маһинур:
— Нишлим сон, әнкәй, юк бит әле, уза алмыйм, — диде.
— Әллә үзегез ашыкмайсыз, рәхәттә җәшәп каласыгыз килә микән дигәнием, Дуктырга күренгәнен бармы сон?
— Юк әле...
— Болай көтеп кенә җатарга җарамай. Хәзер заманасы башка, дуктырга күрен, берәр кинәш бирер, дәваланырсын. Белмәем инде, нилектән болай булганын анламассын... Җугыйсә бәләкәйдән таза булып үстен, чирләгәнене дә хәтерләмәем. Нәселдә баласыз кеше җук.
Иҗауга кайткач, әнисенен кинәшен тотып, беркемгә дә әйтмичә, Маһинур докторга күренде.
— Матурым, синен бер авыруын да юк, бар җирен сау-сәламәт, бала таба аласын. Ирен белән сөйләш, ул да тикшеренү үтсен. Шуннан сон нишләргә кирәклеген уйларбыз, — диде өлкән яштәге доктор, Маһинурнын аркасыннан сөеп. Болай да оялудан кызарган йөзе шатлыктан алсу таннардай балкыды!
И Аллакаем! Ул бәбәй таба алачак! Нинди бәхет! Маһинур өйләренә очып кайткандай кайтты! Ул беркемнән ким түгел! Ул кысыр түгел!
Сөенүен сөенде, ләкин бу турыда Мирфәезгә ничек әйтергә? Ничек сүз башларга? Әйтсә, үпкәләр микән? Ире кайткач сүз башламады, җае чыканны көтәргә булды.
***
Ирен уятмаска тырышып, Маһинур караваттан төште. «Атнага бер рәхәтләнеп туйганчы йокласын әле!» — дип уйлады. Бу араларда Мирфәез заводтан сон гына арып кайта. Кайвакыт икешәр смена берочтан эшләгән чаклары да бар.
— Эш күп, хәрби заказлар үтибез, — ди.
Маһинур кухняга керде. Ап-ак пәрдәләрне тартып, тәрәзәләрне ачып куйды. Тәрәз челтәрләрен тибрәндереп, иртәнге саф һава бүлмәгә таралды, йокынын эзен дә калдырмыйча, яшь хатыннын йөзен, сылу гәүдәсен назлады. Шатлык тулы күнеле бүгенге кояшлы иртә кебек якты! Очарга җыенгандай, аяк очларына басып сузылды
да, текә тыгыз күкрәкләрен, нәзек билен иркәләп, сыпырып куйды: ул үзеннән бик канәгать, бик рәхмәтле! Аллаһка да, аны таза, сау-сәламәт итеп тапкан әнкәсенә дә! «Синен бар җирен дә сәламәт, бәбәй таба аласын», — диде бит доктор!
Болай да җитез Маһинур, бер басасы урынга биш басып, иртәнге эшләргә тотынды: самавыр кайнатырга куйды (керосинка өстендә чәйнектә кайнаган чәйне Мирфәез өнәми), мичкә ягып җибәрде. Ял көне генә түгел
— бүген сабан туе! Кичтән бөтен әйберне әзерләп куйды: кызыл эремчеге дә, йомырка да, йөзем белән дөгесе дә бар — гөбәдия пешерәчәк! Монда бәйрәмнәрдә Көнкүрмештәге сыман, ит бәлеше салмыйлар, гөбәдия пешерәләр. Маһинурны гөбәдия пешерергә кайнанасы өйрәтте. Остарды килене, камырлары уңа! Мич төбендә кызарып пешкән камыр ашларын өстәлгә куеп, ире ашаганны карап утырырга ярата Маһинур. Мирфәезе балаларча яратып, олы-олы кабып, тәмләп, күп итеп ашый. Тамакка нык аның Мирфәезе! Эшкә нык булган шикелле!
— Карлыгачым, бигрәк тәмле булган, син генә шулай тәмле пешерәсең!
— дип мактый хатынын. Өстәл яныннан, ашка дога кылгач, хатынына рәхмәт әйтми кузгалмый. И бәхетле инде шулчак Маһинур!
Әлегә гөбәдия дә, вак бәлеш тә пешмәгән, мич яна гына...
Маһинур әкрен генә җырлый:
— Зәңгәр күзең, күз керфегең
Тибрәндереп карама,
Күз карашың ук шикелле
Йөрәгемә кадала.
Әй, бөдрә чәч, зәңгәр күз, Әйтмәм, бәгърем, авыр сүз. Зәңгәр күзең охшатамын Зәңгәр таң йолдызына.
Бөдрә чәчең охшатамын
Диңгезнең дулкынына.
Әй, бөдрә чәч, зәңгәр күз, Әйтмәм, бәгърем, авыр сүз.
Мирфәез хатынының йомшак, татлы, моңлы тавышын тыңлап, җырын бүлдермәс өчен аяк очларында гына басып, тәрәз каршында зарядка ясый. Ар урманнарына барганда кавырсыны ныгымаган үсмер үсеп, ныгып, алыптай таза ир булды: көчле күкрәкле, мускуллардан-сеңерләрдән торган беләкле, гомерлек каты сөялләр белән капланган зур каты куллы. Саф урман һавасы, авыр физик эш, таза азыктан гына түгел,алар нәселдән шундый. Аталары җитмешне үтеп тә, кечерәймәгән, бөкрәймәгән, имәндәй төз.
Сиздерми генә ире килеп кочаклагач, Маһинур көлеп җибәрде:
— Әй-й! Куркыттың бит!
Мирфәез хатынының муеныннан үбеп алды. Өйләнешкәннәренә көзен дүрт ел тула, ул һаман да беренче көндәгечә хатынына гашыйк... Юк,беренче көндәгечә түгел, мәхәббәте көчәйгәннән-көчәя генә бара! Ничек Ходай аңа Маһинурны насыйп иткән? Көнкүрмешкә теләмичә генә барган иде, әтисе нык тормаса, барасы да түгел иде. Бармаган булса, Маһинурны очратмый калу ихтималы аны һаман куркыта! Ярый әле барган!
Миргаяз мулла утарының олысы-кечесе сабантуйга җыенды. Миңсылу белән Асия килендәшләре дә бәйрәмгә пешеренгәннәр, бер кулларында төенчек, икенчесе белән бала җитәкләгәннәр, ирләре кечкенә балаларын күтәргәннәр. Барысы да бәйрәмчә киенгән. Маһинур әле күптән түгел генә — Көнкүрмешкә кунакка кайтыр алдыннан тектергән күк күгәрчен төсендәге җирлеккә болын чәчәкләре — ал, сары, ак бизәкләр төшкән ефәк күлмәген, «лодочка» түфлиен киде, ак яулыгын чөеп бәйләде.
Кояшлы яшел мәйдан ерактан гөжли, шаулый, җырлый иде инде. И Сабан туе, газиз халкыбызның изге бәйрәме! Син халыкны җыясың, күрештерәсең, кыюларны мәйданга чыгарасың, көрәштерәсең, йөгертәсең, җырлатасың-биетәсең, гасырлардан
килгән, бабайлардан калган матур гадәтләрне мәйдандагы меңләгән кеше бер булып кичерә, шатланып аваз сала, йөрәкләр бердәм тибә! Нечкә бәкәлле, ефәк яллы, кызлардай матур атларың җилдәй очып килгәндә йөрәкләр җилкенә!
Бу куаныч, бу көч, бу куәт мәйдан өстендә балкыш булып, салават күпере булып, күкләргә иңәдер!...
Хөр күңелле халык өсләренә нинди афәт килгәнен әле белми... Ижауда, бөтен Татар илендә кеше күңел ача, дусларын, туганнарын сыйлый...
Кояш баешы тарафында авылларны, шәһәрләрне, йортларны, кешеләрне сытып, җимереп, яндырып, җир белән тигезләп, канга сусаган, котырган вәхшиләр кара болыт булып ябырылып, илебез күген каплап киләләр... Хисапсыз миллионнар өчен бу сугыш заман ахыры, гомерләр кыелган мәхшәр булачак. Кояшлы яланнарда яңадан тиз генә сабантуйлар булмаячак.... Мәйдан тоткан яшь,таза, асыл ирләрнең газиз башкайлары корбан булачак... Бу сугышның кайгы-газаплары гасырларга сузылачак... Тарих битләренә Бөек Ватан сугышы булып кергән бу кара көн — 1941нче елның 22нче июне иде...
— Сабантуйдан барыгыз да туры безгә кайтыгыз, чәй әзерләп торам,
— дигән иде Зәйнәп абыстай. Олы гаилә төп йортка җыелды. Кояш сүнмәде, зәңгәр күктә һаман нурларын сибә, тик дөнья башка, җаннарны тетрәндергән хәбәр бар шатлыкны, рәхәтне юып төшерде, кичәге көн белән бүгенге көн арасына упкын булып төште, кичәгедәй тормыш булмаячак...
Бу кайгы бөтен илнеке, барча халыкныкы да, һәр кешенең үзенеке генә дә...
«Каһәр суккан нимес, минем малайлар үсеп җитеп, тормыш корганнарын гына көткән, имансыз! Әле тегесе туктаганга да күпме генә»... Бу афәтнең чамасыз-чиксез икәнен Миргаяз хәзрәт барысыннан да ныграк аңлый.
«Йа, Раббым! Улларымны сакла! Рәхмәтләреңнән ташлама!«— дип ялвара Зәйнәп абыстай, арысландай өч улы өчен үзәкләре өзелеп. Киленнәре кайгыдан коелып төштеләр: ирләренә үлем, балаларына ятимлек янаганын, алда ачлык-ялангачлык көткәнен белеп: »И, Ходаем, балаларымның аталарын сакла, гомер бир, рәхмәтләреңнән ташлама!«— дип телиләр, алтын баганадай ирләреннән башка яшәүләрен күз алдына да китерә алмыйча.
— Мин карт инде, мине сугышка алмаслар, — диде Хәзрәт, җаннарны таштай баскан тынлыкны җиңеп. — Сезнең өчегезне дә... Мирхафиз белән Искәндәр, сезне бүген-иртәгә чакырырлар, Мирфәезне заводтан, бәлки соңрак алырлар.
Киленнәр йөзләренә яулык почмакларын каплап, елап җибәрделәр.
— Аллаһы Тәгаләдән ярдәменнән ташламасын, дип, сорыйк, балалар! Елап утырырга вакытыгыз юк, ирләрегезгә кирәк әйберләрне хәстәрләгез.
— Карт авыр сулап куйды. — Хәтәр инде эшләр... Сугышның авырлыгы фронтта гына түгел, монда да... Иң хәтәре — ачлык. Теге сугышта халык ачлыктан сугыштагыдан ким кырылмады. Булган акчаларыгызга бүген үк азык-төлек, сабындыр-тоздыр алырга тырышыгыз, иртәгә бернәрсә дә калмаячак.
Маһинурның агарган йөзендә, күзләрендә коточкыч курку күреп, Мирфәез тынычландырырга тырышты:
— Карлыгачым, тынычлан! — дип пышылдады. — Ул кадәр үк курыкма әле! Сугышта бар кеше дә үлеп бетми бит, язган булса, озакламый исән- имин әйләнеп кайтырмын. Әйдә үзебезгә, кирәк әйберләрне юлга әзерлик! Хатынын юатса да, үз күңеле аерылышу ачысын тоеп, йөрәге парә-парә килде...
Иренең сүзләре тынычландырмады, күңелендәге курку үсә, зурая барды, «сугыш«дигән сүз йөрәген өшетте. Үз өйләренә кайткач кына, кайнатасы- кайнанасы алдында тыелып торган хатын,кычкырып елап иренен күкрәгенә капланды. Мирфәез хатынынын йөзеннән, яшьле күзләреннән үпте.
— Җаным-бәгърем, елама инде, мин исән бит әле, синен янында, түзәргә тырыш, карлыгачым, мина да бик кыен. «Ана да кыен!» — дигән уй башына килгәч, елаудан туктады, ак яулыгын салып, юеш йөзен сөртте. Мирфәезен борчыймы сон!
— Мирфәез, нәрсәләр әзерлибез сон?
— Биштәр кирәк, аннары берничә көнгә җитәрлек сохари киптерик, аз гына шикәр, тоз, шырпы, кашык-кружка. Тиз бозыла торган азыкны күп салмыйк.
Аз-азлап кына салсалар да,биштәрне шыплап тутырдылар. Маһинур биргән әйберләрнен күбесен ире читкә куя барды.
— Юлга ин кирәклеләрен генә салыйк, артык әйбер комачаулар гына.- Биштәрнен бавын бәйләп, караватларына утырдылар. Бу изге урында кавышуларына көз көне дүрт ел туласы иде... Бәхетле дүрт ел гомерләре... Бер-берсенә сыенып тын гына утыралар. Маһинур башын иренен күкрәгенә куйды. Мирфәезнен күкрәгеннән таныш, җанга якын ис килә. Кияүгә чыккан көннәрдән алып Маһинур бу хуш искә аптырый: одеколон да сөртми, вино да эчми, тир исе дә түгел, тик бу ис Маһинурны дулкынландыра... Болын чәчәкләре кебек... Әллә мәхәббәт шундый була микән?
23нче июнь көнне Миргаязнын өч улына да повестка килде. Мирхафизны, Искәндәрне, Мирфәезне озатырга тимер юл вокзалына бардылар. Китәр алдыннан Зәйнәп өч улына да догалык тапшырды:
— Улыкайларым, мин сезнен өчен Аллаһы Тәгаләдән сорармын, үзегез дә Аллаһ сүзен онытмагыз! Сорагыз! Ходай сезне дошман күзеннән сакласын! —Зәйнәп абыстай кычкырып еламады, тавышсыз яшьләрен ак кулъяулыкка сөртте. — Мин сезне шушыннан гына озатам инде, балалар. — Ана улларынын тимер вагоннарга утырып, ут эченә, канлы сугышка китүләрен күтәрә алмас, йөрәккәе ярылыр дип уйладымы, әллә йортлары бусагасыннан озатса, эшкә киткән кебек, тизрәк исән-имин кайтырлар дип өметләндеме, уллары киткәндә ишек борысына тотынып басып калды. Гөлҗимеш чәчәге төшкән алсу яулыклы, озын күлмәге өстеннән камзул кигән әниләре шулай хәтерләрендә сакланды..
Вокзал тулы халык: елыйлар, шаулыйлар, җырлыйлар-бииләр, бу тавышка, бигрәк тә җырлау-биюгә, Маһинур гаҗиз — анын иренә сыенып, аны гына ишетеп торасы килә.
— Маһинурым, мин сина хатларны гел язып торырмын. Син минем дөнядагы ин зур бәхетем! Мин сине өзелеп сөям! Мине көт! Үлгән дигән хәбәр килсә дә тагын бер ел көт!
— Мин дә сине өзелеп сөям! Беренче күрүдән үк! Безнен өйгә ишектән килеп кергәннән бирле! Син дә минем дөньядагы бердәнбер бәхетем! Үзенне сакла! Мин синсез яши алмыйм!
Сискәндереп, поезд сигнал бирде. Шунда ук: »По вагонам!» дигән команда янгырады. Маһинур, ирен җибәрергә теләмәгәндәй, чатырдатып җиннәренә ябышты:
— Мирфәез! Мирфәезкәем!
— Маһинур, карлыгачым, бәгьрем, исән бул! — Сонгы тапкыр хатынын иреннәреннән үпте. Мирфәез вагон ишегеннән кереп киткәндә аларга кул болгады. Абыйлары да кул болгыйлар иде...
— Мирфәе—е-е-ез!!! — Маһинурнын аяклары тотмас булды, җиргә тезләнде, килендәшләре тотып калмаса, егыла иде...
Поезд китеп күздән югалгач, Миргаяз хәзрәт киленнәрен, оныкларын тынычландырыр өчен ирләрчә катырак итеп:
— Җыеныгыз, кайтабыз,балалар арыды, — диде. Елаудан туктый алмый үксегән хатыннар балаларының кайсын күтәреп, кайсын җитәкләп, кайту юлына чыктылар, Минсылунын кызын күтәргән Маһинур үзенең ятимлеген, бәхетсезлеген тойды: ул япа-ялгыз, бер кеме юк... Мирфәезен яраткан кебек яратырлык улы юк. Тумыйча калды...
Вокзалдан кайткач, һушына килә алмый бик озак утырды. Кыймылдарлык та хәле юк, күзен дә ачасы килми, мәрткә киткәндәй, күзен йомып күпме утыргандыр... Ашыйсы да, эчәсе дә, яшисе дә килми... Кич якынлаша бугай...
Көтмәгәндә ишек ачылды да, кайнанасы килеп керде.
— Маһинур килен, хәлен ничек? Әйдә, безгә чәй эчәргә! Монда берүзенә генә
ямансудыр... Авыр вакытларда бергә булаек, балам, алай җиңелрәк! Әллә яшәргә безгә генә күчеп торасынмы? Ялгызын гына куркыныч та..
— Юк, әнкәй, рәхмәт, үзебездә торам, ничек өйне ялгыз калдырыйм? Мирфәез кайтканда өйдә булмасам нишләр?
— Ярар, кызым, үзенә кара, хәленне белергә кергәнием, ишегенне биклә, исән-сау бул!
— И, әнкәй, рәхмәт сина! — Озатырга чыккач, Маһинур иелеп, кайнанасынын кулын үпте. Бичара ана, өч улын сугышка озатып, эчендә утлар дөрләсә дә, килене турында уйлаган, хәл белергә кергән!
— Рәхмәт, әнкәй,намаз укыйм да, ятам, хуш!
— Хуш, килен, Аллаһ рәхмәтләреннән ташламасын!
— Әмин!
Намаздан сон Маһинур урын җәйде, көндәгечә икесенә дә... Мирфәезнен карават аркасына эленеп торган зәнгәрсу күлмәген иренен мендәре өстенә салды, иркәләп сыйпап куйды да, бөгәрләнеп үз урынына ятты ............................................
***
Ижау хәрби шәһәргә әйләнде. Көнбатыштан бик күп эшчеләре белән хәрби заводлар күчеп килде. Немецлардан качып, Киевтан, Ленинградтан балалар, хатын-кызлар килде, «эвакуация» дигән сүз телдән төшмәде. Миргаяз хәзрәтнен кызы Саҗидә фашистлар тоткынлыгына аздан гына эләкми калып, ике баласы белән Донбасстан кайтып төште. Кибетләрдә берни калмады, ипине карточкага гына бирә башладылар, ана да иртән карангыдан чиратка чыгып басасы. Миргаяз хәзрәт дүрт гаиләгә бердәнбер терәк булып калды.
Бер айдан Маһинур эшләгән балалар бакчасы ябылды. Маһинур эшсез калды. Берничә көн уйланып йөрде дә, кайнатасы белән кайнанасы янына кинәшкә керде.
— Әткәй, мин Мирфәез эшләгән заводка эшкә урнашырга уйлыйм, син нинди кинәш бирәсен?
Кайнатасы Маһинурнын холкын белә — җебегәннәрдән түгел, уйлаган икән, димәк инде хәл кылган.
— Анда эш җинел түгел инде, килен. Заводта гомер-гомергә ирләр эшләде. Шулай да кеше эшләмәс эш булмас, өйрәнерсен. Аннары, эшче куллар бик кирәк ди бит. Эшчеләргә талун буенча ипине дә күбрәк бирәләр, ди. Хәзер анысы да бик мөһим.
Кырык беренче елнын көзендә Маһинур хәрби заводка эшкә керде. Кыска курслар оештырып, һөнәргә өйрәттеләр. Гудоктан — гудокка, кайвакыт уналтышар сәгать заводта, станок артында гомер үтә торды. Ижау заводы автоматлар-пулеметлар гына түгел, авыр хәрби техниканы да һәр төн эшелон-эшелон көнбатышка озатты. Күптән түгел генә гармунда уйнап, балалар белән әйлән-бәйлән җырлап йөргән Маһинур, озын толымнарын баш очына урап, яулыгын кысып бәйләп, кирза ботинка киеп, Мирфәезе эшләгән заводка килде.
«Исәнме, минем өчен кадерле сөйгәнем Маһинур! Сагынычлы кайнар сәлам белән Мирфәезен дип белерсен. Шулай ук кайнар сәлам әткәй белән әнкәйгә, туган-тумачаларга, энеләремә-сенлеләремә! Без башта Мәскәүдә формированиеда булдык.Шунда безне абыкайлардан аердылар. Минем өчен борчылма, әле без монда укып ятабыз — сугышырга өйрәтәләр, муштра үтәбез. Тамак тук, өс бөтен, дигәндәй... Ин кыены сагыну, Үзебезнен өйне, сине күз алдына китерәм дә,нинди бәхетле булганбыз, дип уйлыйм! Син бит мине бәхетле иттен! Хәзер исемә төшерәм дә, кадеренне белдем микән, дип уйлыйм. Гел исемнән чыкмыйсын. Мин сине шулкадәр яратам, мәхәббәтем мине барыбер синен янга алып кайтыр!»
Мирфәездән хат килгәнче Маһинур утка-суга төште — хаты бер айдан сон гына килде. Ул хатны Маһинур кабат-кабат укып, үзе белән йөртте, таушала башлагач, иренен мендәре астына яшерде. Мирфәезнен хатларыннан да кадерле нәрсә юк ана...
«Исәнме,кадерле сөйгәнем, карлыгачым Маһинур! — Мирфәез хатынынын исемен язды да, сөйкемле йөзен күз алдына китереп,уйларга чумды... Ул уйлар бик татлы да, сагышлы да... Ак җәймәле караватта хатыны утыра. Йоклар алдыннан тыгыз итеп үрелгән калын толымнарын сүтә. Озын куе чәчләре елкылдап, гөрләвек булып,иннәреннән агып төшә... Алсу ефәк эчке күлмәген төртеп, йомры күкрәкләре ымсындырып тора... Мирфәезнен йөрәк тибеше кызулана, сылукаен кочагына аласы килә... Монын мөмкин түгеллеге җанын телгәли. «Безне шушы араларда алгы сызыкка җибәрәчәкләр дип сөйлиләр. Әгәр миннән хатлар озак килми торса, артык борчылма, вакыт җитмәве бар. Син дә мина язмый тор, яна адресны алгач язарсын...»
Мирфәез куркаклардан түгел, тик шулай да беренче мәртәбә сугышка керү уйландыра, шомландыра, хәтта ашыктыра— ни булса да тизрәк булсын, ичмаса.. Сугышта булган кеше үзе генә белә — берәүнен дә үләсе килми,аны бу дөньяда күп нәрсә тота: газиз ата-анасы, хатыны, балалары, туган җире... Тик монда сайланып торып булмый — приказга буйсынасын. Мирфәез дә үзе өчен генә түгел, якыннары өчен дә борчыла: ул үлсә әнкәсе, атасы ничек түзәр? Маһинур нишләр?!
Бу хатны ул унынчы сентябрьдә язды, унҗидесендә сугышка керде...
Хат ташучыны түземсезлек белән көтәләр дә, аны күргәч, кан калтырап- нинди хәбәр китерде микән дип, куркалар. Аһ, ул солдат хатлары! Өчпочмаклы хатны күргәч, эчкә җылы йөгерә, таныш кул белән язылган адрес бәхет, өмет алып килә!
Миргаяз хәзрәт белән Зәйнәп абыстай хәбәрдән-хәбәргә, хаттан-хатка җан атып яшиләр. Өч бала бит! Өчесе өч тарафта ут эчендә... Янган йөрәкләре намазлык өстендә газиз балаларына исәнлек теләп, Аллаһка сыгынып кына ял күрә.
Фронтта хәлләр коточкыч — фашистлар Мәскәүгә килеп җиттеләр...
Мен тугыз йөз кырык беренче елнын декабрь азагында Мәскәү өчен барган сугышларда улларынын ин өлкәне, ата-анасы белән тормыш авырлыкларын бергә күтәреп, бергә тарткан, дүрт бала атасы Мирхафиз һәлак булды... Нинди сабыр Миргаяз хәзрәт бу кайгыга биреште: күнелсезләнде, тамактан калды,гәүдәгә дә кечерәя төште — хәсрәт кешене баса, җиргә сендерә икән...
Килендәшләре арасында ин өлкәне, ин сабыры Минсылу баш калкытмый елады да елады. Бала артыннан бала алып кайтып, иргә чыкканнан бирле бер җирдә дә эшләмичә, Мирхафизы канаты астында, ышыкта яшәгән хатын, дүрт баласы белән ятим калгач, язмышына да, Ходайга да үпкәләде:
— И, Аллакаем! Нишләп бу балаларны җәлләмәден? Аларнын ни гөнаһлары бар? Ник аларны ятим иттен? Ничаклы сорадым, ялвардым, минем укыган догаларымны ишетмәгәнсен! Хәзер без нишлик?! Без дә өелеп үлик мени?!
Килендәшләре анын яныннан китмәделәр, юатырга тырыштылар, балаларын карадылар,ашаттылар.
Чыгымчы ат дуласа, тәртәсен сындыра, диләр, Минсылу намазын ташлады.
— Минем теләкләрем барыбер кабул булмый, Ходайга барып җитми...
— диде ул.
— Килендәшкәем, тәүбә диген! Яшисегез бар бит әле, балаларны үстерәсен бар!
— Тәүбә итеп ни файда?! Мирхафизны кайтарып булмый бит хәзер!..
Минсылунын уйлый-уйлый башы ката— бер нәрсәгә аптырый, анлый алмый: Аллаһнын җирдәге, күкләрдәге бар нәрсәгә кодрәте җитә, нигә ул бу сугышны булдырган? Ни өчен? Ни өчен гөнаһсыз сабыйларны җәзалый? Ни өчен шул тиклем кан коела?!
Мона чаклы бер намазын, уразасын калдырмаган хатыннын болай үзгәрүеннән шикләнделәр, акылына зәгыйфьлек килүдән курыктылар. Шулай — ана өчен ин авыры — бала кайгысы. Минсылу һәлак булган ире өчен дә, ятим калган балалары өчен дә кан-яшь түкте...
Утардагылар бигрәк тә Зәйнәп абыстай өчен борчылдылар — ничекләр күтәрер инде бу кайгыны?
Кечкенә генә, ябык кына Зәйнәп абыстай, ни хикмәттер, барысыннан да ныклырак
булып чыкты. Назлап, керфек какмый бишек янында җыр көйләп, якты өметләр баглап үстергән улын югалткан ананын бәгырен телеп-телеп, кисеп-кисеп газаплаган кайгыны анлатырлык сүз бармы сон? Шул кайгыга түзеп буламы сон?! Елады Зәйнәп, елый алу әле үзе бер файда
— күз яшьләре күнелне аз булса да сугара, кайгыны юа...
Ходай Тәгалә хатын-кызга адәмнен нәселен, ыруын саклау бурычын йөкләгән, шуна күрә җитәрлек көч тә биргән. Зәйнәп абыстайнын кайгыларын басар өчен үзе дә белмәгән шифасы бар: анын күнел җылысына, тәрбиясенә, яратуына мохтаҗ тугыз оныгы, өч килене, ике улы исән,кызы, Ходай биргән хәләл җефете Миргаяз хәзрәте бар. Олы яшькә җиткән картын йөрәк ярасыннан — кайгысыннан арындыра алмаса да, ана терәк булырга омтылды, сакларга тырышты. Миргаяз хәзрәтнен уйлары гел улларын үстергән чакларга — удмурт урманнары тирәсендә булды. Урман кискәндә Мирхафиз бүрәнәләрнен юан башыннан күтәрде, атасын авыр эшләрдән саклады, энеләренен тәрбияле, эшчән, кешелекле булып үсүләрендә анын өлеше зур булды — кече уллары абыйларыннан үрнәк алып үсте.
Нихәл итмәк кирәк, чи тире кабынмый, түзә адәм баласы. Рәхәт булса да, михнәт булса да, вакыт үтә... Миргаяз хәзрәт белән Зәйнәп абыстайнын бу дөньяда бурычлары үтәлеп бетмәгән бит әле — оныкларын үстерешәселәре бар.
Минсылу да, кайгыларын йотып, киләчәк турында да, бүгенге көн турында да уйларга мәҗбүр: кайната белән кайнанасы ярдәм итсә дә, биш тамак белән алар сыртында утыра алмый, эш эзли башлады. Исәбе ипилерәк урынга — берәр ашханәгә савыт-саба юучы булып булса да урнашу иде. «Ат аунаган урында төк кала», диләр, аш пешкән урында акмаса да тама
— нәрсә булса да әләгә. Тик анын кебек акыллы башлар андый җылы урынга күптән урнашып беткән, Минсылу бер җирдә дә эш таба алмады. Ул ярдәм эзләп сугышка кадәр ире эшләгән леспромхозга китте. И дөрес тә эшләде инде Минсылу! Ничек башына килде! Монда Мирхафизны нык ихтирам итәләр икән! Эш таптылар Минсылуга! Урман кисүчеләргә аш пешерәчәк! Үзенә дә, балаларына да өлеш чыгарачаклар! Менә бит, кайгы эчләрендә дә шатлык була исән кешегә!
— Аллаһнын рәхиме чиксез! — дип куандылар картлар. Бу шатлыктан Миргаяз хәзрәткә дә җан керде, күнеле күтәрелде. Минсылунын тагын бер куанычлы хәбәре бар иде әле:
— Сентябрь башыннан Госман улымны урманчылык буенча укырга урнаштырырбыз, анда ашау да, кием дә бушлай диделәр.
— Монысы тагын да мөһим! Бала атасы юлыннан китәр, анын һөнәрен үзләштерер, Аллаһыбыз боерган булса! — диде бабалары.
Госман — Мирхафизнын өлкән улы иде.
Михнәтле заманнарны күреп, запас хәзерләп яшәргә күнеккән Зәйнәп абыстайнын да сугыш алдыннан алып куйган азыклары саекты. Кибетләрдә азык-төлек бетте, корыды. Базардагы бәяләр якын килерлек түгел, шулай да Зәйнәп киленнәренә сатарлык әйберләрен ашамлыкка алмаштырырга кинәш итте:
— Сугышнын очы -кырые күренми, алда ниләр көткәнен бер Ходай үзе генә белә. Акчаны да, әйберләрне дә ашап булмый, җан сакларлык азык — он, ярма, тоз-шырпы алып куегыз.
Базарда барысы да бар.Минсылу менә дигән ефәк күлмәген дүрт стакан тары ярмасына алыштырып кайтты...
Миргаяз мулла утарындагы дүрт йортта хәзер унбиш җан. Мирхафиз белән Искәндәрнен балаларына бирелгән пособиегә яшәрлек түгел. Минсылу эшли башлагач,хәлләре бераз җинеләйде. Маһинур заводтан бирелгән талоннан килендәшләренен балаларына өлеш чыгаргалый. Кызлары Саҗидә дә Донбасстан кайткач озаклап тормады,эшкә урнашты. Дүрт кешенен эшләгәне барыбер тамак туйдырырга җитәрлек түгел. Туя ашамаган бала-чага ябыга, чирләргә бирешә башлады. Миргаяз хәзрәт оныкларын ач үлемнән саклау юлларын эзли, уйлана...
Кырык икенче елнын язында Ижауга якын авылга чыгып китте. Онга алыштырып булмасмы дип, бераз кием-салым алды. Икенче көнне саз ярып, арып-алҗып кайтса да, кәефе күтәренке иде. Алып барган әйберләреннән бер чалбар белән ике баш яулыгына бераз он алып кайтты, калган әйберләрен сата алмаган.
— Анысы мөһим түгел, сатылмаса сатылмас, үзебездән артмас, мин ул авылда хуҗалары ташлап киткән ике ихатада бәрәнге бакчалары таптым. Күршеләреннән белештем дә, колхоз идарәсенә бардым. Хәлебезне анлатып, шул бакчаларга бәрәнге утыртырга рөхсәт сорадым. Прсидәтелләре әйбәт хатын булып чыкты, үзенен дә ире сугышта икән, бәрәнге утыртырга рөхсәт итте. Аллаһ теләсә, җир бераз кипкәч, авылга барып, бәрәнге утыртабыз!
Миргаязныкыларга эш чыдыймы сон! Алар бит үзләре бер бәләкәй колхоз! Җәяү барырлыкларны алып, бәрәнгене утырттылар да, вакытында кәтмәнләп, утап-күмеп куйдылар. Ходайнын рәхмәте, көзгә бәләк-бәләк бәрәнгеләр өлгерде! Дүрт өйнен базына салып куйганнан сон, киләсе ел өчен орлыкка чиннектәге кар базына тутырдылар. Шулай итеп, ипиле булдылар! Хәзер аларга ачлык куркыныч түгел! Аллага мен шөкер! Үзләренен ихаталарында кишер-чөгендер, сугандыр, кабактыр үстерделәр. Тәҗрибәле Зәйнәп әбиләре кишердән дә, чөгендер-кабактан да киптереп чәй ясады, куе кызыл кишер чәенә сөт салып җибәргәч, эчеп туймаслык була! Миргаяз хәзрәтнен күнеле тынычланды: нәселен дәвам итүче оныкларга җил-янгыр тидермичә саклау — анын бурычы. Үзе исән чакта ятимнәрен дә, барысын да үстерер, күтәрер, Аллаһ боерса!
Кырык өченче елнын май аенда Мирфәез икенче тапкыр яраланып госпитальгә керде. «...Бу хатны госпитальдән язам, борчылма, карлыгачым, ярам куркыныч түгел, пуля тезне умырып чыгып киткән: »Сквозное пулевое ранение коленного сустава» диләр, берәр ай ятасы булыр. Мин монда ял йортында кебек:ашыйм-эчәм, тик ятам. Сине уйлыйм, сине сагынам. Син дә сагынасындыр, шуңа күрә төн саен төшләремә керәсең — анда без синең белән бергә — нәкъ өндәге кебек аермачык куеныма кочам, үбәм, төш кенә булса да мин бәхетле, синең белән! Тормышыбызның дәвамы кебек! Эх, ранага повязка салып, сезнең янга берәр атнага булса да җибәрсеннәр иде! Маһинурым, сиңа справка салам, кирәге чыгар. Әллә кайчан саласым калган.» «Справка выдана для получения льгот семье красноармейца», — диелгән иде. »Хатларыңда зарланмасаң да, тормышларыгызның авыр икәнен беләм. Ачлыктан интегеп ятма, минем киемнәрне сат яки ашамлыкка алыштыр, исән-имин кайтсам, барысын да табарбыз, Аллаһ боерса!» Маһинур иренең киемнәрен сатмады, пәлтәләре, кәчтүмнәре — бер юаныч, алар хуҗасын көтәләр, кайтуын теләп торалар сыман...
«Маһинурым, карлыгачым! Без фашистларны куып, көнбатышка барабыз. Озакламый сугыш бетәр, дошманны үз өнендә тар-мар итәрбез дә, туган илебезгә сезнең янга кайтырбыз! И сагындым да соң! Үзебезнең ишек алдындагы алма үләненең исләре сагындырды! Әнкәй пешергән ипиләр төшкә керә! Өч айдан сугышка киткәнгә өч ел тула бит, бу үзе бер гомер! Маһинурым, күпкә түзгәнне азга түзәрбез, Ходай гомер бирсә, тормышның кадерен белеп яшәрбез...»
Мирфәезнең сөйгән хатынына салган хаты 1944нче елның икенче мартында язылган иде...
»Ваш муж гвардии рядовой Назмутдинов Мирфаиз, уроженец Татарской АССР, в бою за социалистическую Родину, верный военной присяге, проявив геройство и мужество, погиб 21 марта 1944 года. Похоронен в д. Немононцы Алятушского района Литовской ССР. Командир 333 го стрелкового полка полковник Григорьев.»
Өч ел буе тормыш белән үлем арасында йөргән ире турында шушы хәбәр килүдән коты очып яшәгән хатын, Мирфәезен үтергән пуля аның йөрәгенә килеп кадалгандай тынсыз калды.Авырлык баш миеннән башлап, күкрәгенә, бөтен тәненә таралды, үлем салкыныннан кул-аяклары суынды, шул хәлдә миңгерәүләнеп таштай катты... Кисәк нидер исенә төшеп, йокы бүлмәсенә керде, ашыгып мендәр астыннан иренең соңгы
хатын алды, үлем хәбәре ялгыштыр, хаты яңа гына килгән иде бит, дип өметләнде! Хат 2 мартта язылган... Унтугыз көннән соң үтергәннәр... Маһинур ыңгырашып караватка ауды...
— Мирфәе-е-ез!
Миңсылу килендәшенең илереп елавын ишетеп, йөгереп керде. Караватта капланып яткан Маһинурның иңсәсенә кулын куйды..
— Миңсылу апа! Мирфәеземне үтергәннәр!
— И, җаныем, хәлеңне аңлыйм! Ниләр кылмак кирәк!
— И, Аллам! Мирфәеземне үтергәнче ник минем җанымны алмадың!? Ансыз мин ничек яшим?! Минем дә җанымны ал!
— Чү,җаныем,алай димә! Тәүбә диген!
— Әйтмим! Яшисем килми!
— Сабыр бул инде.. Сабырлык сора Ходайдан! И, Аллакаем... Әйткән булам тагын... Мирхафизымның похоронкасы килгәч, үземнең дә яшисем килмәде... Елаудан башка безгә ни кала... — Яңарган кайгысыннан Миңсылу үзе дә елап җибәрде.
Өйгә кемдер керде. Йокы бүлмәсенең ишегендә Асия килендәшләре күренде.
— Маһинур, килендәшем, сиңа сабырлык сорыйм Ходайдан! Кайгыңны аңлыйм, туганым... Моннан да авыр хәсрәт юк... Әнкәйнең хәле әйбәт түгел...
— Ни булды? — Миңсылу куркып, аягына басты.
— Йөрәге...
— Дару бирдеңме?..
— Эчми...
Маһинур башын калкытты.
— Алар да беләме?
— Беләләр.
— Әткәй ничек?
— Әнкәй янында утыра.
— Әйдәгез,шунда керик, үзләрен генә калдырмыйк. — Маһинур авырлык белән генә урыныннан торды. Ачы кайгы җелекләренә үтеп, бар хәлен суырып алган иде. Салкын су белән битен юды, яулыгын рәтләп бәйләде.
Киленнәре кергәч, Миргаяз хәзрәт урыныннан торды.
— Әнкәсе, Маһинур килен килде.
Газиз улының хатынына Мирфәезнеке төсле зәңгәр күзләр инәлеп, ярдәм көткәндәй ялварып төбәлделәр: бу хәбәр дөрес түгелдер, Мирфәез исәндер, дип әйтүенә өметләнә иде бугай бичара ана... Ул караштан Маһинурның җаны кырыкка яргаланды...
— И, әнекәем... — Ул кайнанасын кочаклап елый башлады. Бер мизгелгә генә кабынган өмет чаткысы ананың күзләрендә сүнде...
Ышанасылары килмәде, Зәйнәп абыстай да, Маһинур да өметләрен өзмәделәр, һәр намазда Ходайга ялварып,исән булуын теләделәр. Бу кайнар теләкләр аларга яшәргә булыша,азга гына булса да өметләндерә — ни булмас, сугышта әллә нинди хәлләр бар...
Калын соры конвертта Мирфәезнең «Кызыл йолдыз» ордены, «Батырлык өчен» медале, солдат кенәгәсе, ике тапкыр яраланып госпитальдә ятуы турындагы справкалар арасында Маһинурның паспорт өчен төшкән кечкенә фотосы килгәч, Мирфәезе икенче кабат һәлак булгандай тоелды... Сүрелмәгән кайгысы бәгырен телгәләде, яндырды-көйдерде. Киләчәк тормышына ул икенче кешегә әйләнеп, холкы үзгәреп, усалланып керде... Аның сабыры төкәнде! Үч аласы, Мирфәезен үтергән фашистның күкрәгенә төбәп атасы килде! Күзен дә йоммас иде! Уйлый-уйлый күңеле ярсыды. Ул бит Мирфәезне атасы урынына күреп ихтирам итте, ире итеп сөйде, улы урынына иркәләде! Ул хәзер барысыннан да мәхрүм! Мирфәез өчен үлсә дә үкенмәс! Аннан башка яшәү барыбер яшәү түгел!
Бу фикерен ялгыш Миңсылуга ычкындырган иде, тегенең һушы китте:
— И, әстәгъфирулла! Ниләр генә килми башыңа! Бала-чага шикелле! Мирфәезең өчен фашистлардан үчне монда аласың ич! Синең кулың белән ясалган снарядлардан инде күпме нимес дөмеккәндер! Үлгән артыннан үлеп булмый, җаныем, бу яшеңнән үк тормыштан ваз кичмә! Аллаһы Тәгалә сиңа да бәхет насыйп итәр! Үзеңә тиңне очратырсың!
— И, сөйлисең дә инде, Миңсылу апа! Ничек телең бара?! Нинди тиң? Нинди бәхет? Минем бәхетем Мирфәеземнең гомере белән бергә өзелде! Дөньяда башка Мирфәез юк!
Маһинурны кочаклап, Миңсылу елап җибәрде. Сугыш җәберсеткән ике тол хатын кайнар яшьләрен түктеләр... Тик язмышлары аермалырак: Миңсылуның юанырга балалары бар, Маһинур аннан мәхрүм...
Мирфәезнең үлүе турындагы хәбәр килгән чорда — 1944нче елның апрелендә Көнкүрмештән хат килеп төште. Авылда хәлләр мөшкел, ата- анасы, энеләре ачлыктан җәфа чигәләр, күрше авылдагы апасы балалары белән ачлыктан шешенгән, кече улы ачлыктан үлгән. Маһинур кайнатасы- кайнанасы белән кинәшергә керсә дә, Көнкүрмешкә ата-анасы янына кайтырга карар кылган иде. Хаттагы хәбәрне анлаткач:
— Мин Көнкүрмешкә кайтырга уйлыйм, хәер-фатихагызны бирегез. Сезгә гомерем буе рәхмәт укырмын — җиде ел яшәп, авыр сүз ишетмәдем. Үз ата-анам кебек булдыгыз. — Маһинур түзә алмады, елап җибәрде. Беренче мәртәбә бәхет канатында Миргаяз мулла утарына Мирфәезе белән килеп керүе исенә төште...
Карты сүз әйткәнче, Зәйнәп абыстай өзгәләнеп:
— И, кызым, син дә китсән, без нишләрбез? Син бит Мирфәезебезнен төсе, — диде...
— Маһинур килен! Без сина берничек тә каршы килә алмыйбыз. Кайтасын килгәч, кайтырсын. Ата-ана турында кайгыртмый ярамый, ярдәм итү — синен бурычын. Ләкин шуны бел: кире кайтасын килсә, йортыгызнын ишеге ачык булыр. Аллаһы Тәгаләнен ризалыгы белән, фатихамны бирәм. Үзен дә яхшы бала булдын, безнен дә сина рәхмәттән башка сүзебез юк. — Миргаяз хәзрәт тамагын кырып куйды — ул да дулкынлана, иде — Тагын... шунысы бар — Аллаһ безнен догаларыбызны ишетеп, бәлки Мирфәез исәндер! Өметебезне өзмик! Аллаһтан сорыйк! Анын рәхмәтләре чиксез!
Маһинур барлык туганнары белән хушлашып, өенен ачкычын баскыч янындагы таш астына кыстырып, монда үткән бәхетле дә, кайгылы да елларны мәнгегә калдырып, Көнкүрмешкә юл тотты.Зәйнәп абыстай хак әйтте — Маһинур аларга улларынын хатыны, киленнәре буларак кадерле, якын. Ул киткәч, картлар тагын да ныграк моңсуландылар...
Зәйнәп абыстай өйдә үзе генә калган чакларда сырлап-бизәп ясалган кечкенә сандыгын ачып (Мирфәез үсмер чагында удмурт урманнарында ясап әнисенә бүләк иткән сандык), аннан өч ирләр күлмәге ала — өчесе өч улыныкы... Берәм-берәм күлмәкләрне йөзенә китерә, исләрен сулый... Сандыктан һаман урман исе анкый, күлмәкләрдән улларынын исе күптән очкан...
— И, газизкәйләрем!.. — Ана күлмәкләрне төреп, сандыкка сала да, сандыкны урынына куя. Картын борчымас өчен, гадәтенә кергән бу йоланы ана күрсәтми...
Миргаяз хәзрәткә мәчеткә килгән картлар белән аралашу, шушы авыр елларда Коръән сүзләренен адәм җанына шифа икәнен белү, кешеләргә аз булса да ярдәм итә алу канәгатьлек бирә, үз кайгысын беразга җинеләйтә.
Утлы-давыллы көннәр, айлар, еллар үтә тора... Сугыш башланганга өч ел тула, өч гасырга җитәрлек михнәтләре белән.. Язын зәнгәр күктән кангылдашып кыр казлары кайтты. Биектән, болытлар арасыннан монсу торналар очып узды.Миргаяз хәзрәтнен ике бөркете — ике улы ике җирдә, туган илләренә кайта алмыйча, ятып калды... Искәндәрләре әллә кайда, ерак-еракларда... Анын өчен җаннары ачыргалана —
күптән хәбәре юк. Хак Тәгалә! Саклый күр газизләрен!
Картлар икесе дә өйдә. Миргаяз хәзрәт күзлеген киеп китап укып утыра, Зәйнәп абыстай кич пешерергә бәрәнге әрчи иде.Өй алдыннан кычкырышып-чабышып, Искәндәрнен уртанчы улы белән кызы килеп керде.
— Әбекәй, бабакай, сөенче!
— Чүегез, балалар, әкрен. Нәрсә булды?
— Әткәйдән телеграмма!
— Телеграмма? Кем салган?
— Үзе язган! — Малай кәгазьне бабасына сузды.
«Үзе язган! Исән! Уллары исән, Аллага шөкер!»
Зәйнәпнен тез буыннары хәлсезләнде. Юеш кулларын тастымалга сөртә-сөртә ире янына килде.Миргаязнын кулындагы кәгазь дерелдәде. »Седьмого мая шестнадцать часов буду Ижевске встречайте поезд 76 вагон 13 Искандер», — дип язылган иде телеграммада.
— Әнкәсе, Искәндәребез жцдесендә кайтам дигән!
— Йа Раббым! Хак микән?! Исән-имин кайтырга насыйп ит, Аллакаем!
Оныклары алып кергән сөенечтән күнелләре тулып мөлдерәмә булган ата-ана тын гына бу хәбәрнен хаклыгына ышанырга тырышып утыра... Үзләре кебек очына-очына сөенүләрен көткән оныклары сәерсенеп тынып калдылар.
Балалары артыннан йөгереп кергән киленнәре Асия бу тынлыктан шөбһәгә төште:
— Әткәй, әнкәй, нишләп утырасыз? Хак микән бу хәбәр? Чынлап та кайта микән Искәндәр? Бөтенләйгә җибәрделәр микән? Отпускага гына микән?
— Хактыр, килен.Искәндәр үзе язган бит. Иртәгә, Аллаһ боерса, барын да белербез.Ин мөһиме — улыбыз исән, Ходайга шөкер!
Зәйнәп әбиләре һушына килеп, шкафтан алма кагына төрелгән шикәр шакмакларын сөенче өчен оныкларына бирде, тагын ике шакмакны Асия килененә сузды:
— Госман улымны сыйларсын!
Бу төнне ата — ана йоклый алмады, кайгыларны гына түгел, шатлыкларны күтәрүе дә авыр: төн буе уйланып чыктылар, улларынын бала-чакларын, үсмер елларын, Ижауга килеп яна тормыш коруларын, утардагы рәхәт елларны искә төшерделәр.
Җиденче майны көчкә көтеп алдылар. Поезд килергә әллә никадәр алдан бардылар — бала-чаганы тыярлык түгел! Ниһаять, озын эшелон парларын чыгарып, перронга килеп туктады. Вагоннан төшкән һәр кешене җентекләп карап, тын да алмый көтәләр. Күренми... Вагоннан пассажирлар төшеп бетте. Күнелләрен курку биләде...
— Әти! Әнә минем әти! — дип кычкырды бабаларыннан сөенче алган Варис.
Вагон ишегендә ике култык таягына таянган соры шинельле солдат аларны күреп, кул болгады. Барысы шунда ыргылды.Миргаяз аларны туктатты:
— Чү, туктагыз, ашыкмагыз! — Ул беренче булып вагон баскычына менде.
— Саумы, улым!
— Исәнме — саумы, әткәй! — Искәндәр таяктан кулларын ычкындырып, әтисе белән күреште. Миргаяз хәзрәт улын сак кына кочаклап, җилкәсеннән сөйде.
Күрешмәгән өч ел эчендә әтисе юкарыбрак, кечерәебрәк калган, җыйнак сакалы Торна тавындагы кылган кебек ап-ак булган, ләкин конгырт күзләре элекке кебек үк үткен, туры, акыллы карашлы, үзенне элеккечә анын янында малай гына итеп сизәсен...
Кин җилкәләре белән култык таякларына таянган, чигә чәчләренә чал кергән, мангаена тирән сырлар төшкән Искәндәр атасына тагын да үскән, калынайган, ныгыган көчле ир, ил батыры булып күренде. Аягы яралы булуы кайгы түгел, улы исән! Шул бәхетне Миргаяз хәзрәт бөтен җаны, калебе белән тоя, Раббысына рәхмәт укый!
Вагон баскычыннан төшкәч, Искәндәрне хатыны, балалары урап алды, шатлыклы авазлар янгырады, яралы аягына кагылмаска тырышып, әтиләренә сыендылар...
Абыйсы белән апасынын балалары елмаешып үзләренә чират җитүен көттеләр. Аларнын кыенсыныбрак торганнарын күреп, Искәндәр яннарына атлады.
— Ничек үскәннәр минем энеләрем-сенлеләрем, танырлык та түгел! — Балаларны кочагына алды. Өлкәннәре абыйлары белән олыларча кул биреп күрештеләр. Бу минутларда барысы да шат, бәхетле иделәр! Үсмерләр өчен сугыштан кайткан Искәндәр дошманны җинеп кайткан герой иде!
Төп йортта Зәйнәп абыстай аш әзерләп көтә. Ашы да пеште, чәе дә кайнады, һаман кайтмыйлар... Озак, бик озак тоелды көтүләре.. Әллә ничә тапкыр баскычка чыгып карады. Сабырсызлык —шайтан коткысы дип, Зәйнәп догаларын укыды. Шау-гөр килеп кайтып кергән бала-чага каршыларына килгән әбиләре белән Искәндәрнен күрешүен тын да алмый карап тордылар. Керфек какмый чыккан төннәрдән,ут йотып йөргән көннәрдән сулып, кечерәеп калган Ананын зәнгәр күзләрендә кояш кабынды, нурлар сибелде, җыерчыклары язылды:
— Улым! Улыкаем! Кайттынмы, балам!
— Исәнме-саумы, әнкәй! — Әнкәсенен кечкенә, юка гына кулын учына алды, алыптай зур гәүдәле, сакал-мыегы үсә төшкән Искәндәрнен шушы кулга, әнкәсенен куенына, бала чактагы кебек, сыенасы килде... И бу җаннарнын күргән сагышлары... Шуна да сөенечләргә сусаган гаиләнен бәхете, тантанасы күкрәкләргә сыймый! Нарат өйнен диварлары шатлык авазларыннан шынгырдап тора!
— Әйдәгез, балалар, бер дога кылыйк! — диде Миргаяз хәзрәт. Барысы да утырыштылар.
Өйдәгеләр исләрен җыя алмыйча, бер басасы урынга биш бастылар, эшләсе эшләрен оныттылар. Өй түрендә утырган Искәндәр аларны сокланып күзәтте. Ата-ана йортында ана бик рәхәт: нарат йортнын ниргәләреннән җылылык тоя — бу өйнен һәр бүрәнәсенә, тактасына атасынын, Мирхафиз абыйсы белән Мирфәез энесенен, Искәндәрнен үзенен кулы, көче кергән, һәрберсенен изге хыяллары, теләкләре сенгән... Үзләренен утарларын, йортларын, алар сугышка киткәндә өй артында чәчәк атып калган миләшләрен, ишек борысына тотынып, улларын баскычта озатып калган әнкәсен, ул язып биргән догалыкны Искәндәр күнел түрендә йөртте. Хәзер шушы кадерле ядъкәрләрнен барысы да ана — Искәндәргә...
Өстәл янына утырыштылар.
— Килен, ашны бүл, — диде Зәйнәп абыстай.
Әнисенен токмачлы ашын ашаганда өстәл янында абыйсы белән энесенен, Маһинур киленнәренен булмавы үзәген өзде. Мирфәезнен һәлак булуын, Маһинурнын Көнкүрмешкә кайтып китүен вокзалдан кайтканда гына белде. Туган иленә, ата-анасы, хатыны, балалары янына кайту шатлыгына ачы кайгысы кушылды...
Миргаяз хәзрәт улына күп өметләр баглый: Аллага шөкер, Искәндәр аларга картайган көннәрендә терәк булыр, утардагыларнын барысына да олы терәк: үз балаларын да, абыйсы белән апасынын ятимнәрен дә кеше итеп тәрбияләр, аякка бастырышыр, Аллаһ язган булса! Гомер буе кеше җаны, иманы турында кайгырткан Миргаяз хәзрәт Искәндәр улына изге амәнәт юрады.
***
Егерме өч яшендә авылыннан чыгып киткән кыз утыз яшендә тол хатын булып кайтып керде. Маһинурнын күзләрендәге шатлык сүнгән, ул инде мәхәббәттән канатланган көләч кыз түгел, тормышнын ачы кайгысын
күргән, ин кадерле кешесен югалткан, хыяллары, өметләре чәлпәрәмә килгән, тормышка да, язмышка да, кешеләргә дә кырысланган хатын. Холкы да нык үзгәргән: авырлыкларга бирешмәс өчен үзенә көчле, тәвәккәл булырга, сыгылмаска, җебемәскә
кирәк — тормыш ана шундый сабак бирде. Бу сабак ана киләчәктә бик кирәк булачак.
***
— Иҗаудан Маһинур аталарына кайткан...
— Ире сугышта үлгән.
— Мескен. Ярый әле баласы юк.
— Нигә алай дисен? Баласы булса, мужыт кайгысы җинелрәк булырые.
— Таптын сүз! Җәтим баланы үстерүе җайлы түгел хәзерге заманда. Болай ул янадан да кияүгә чыга ала.
— Белмәем, «Иртә унмаган кич унмас, кич унмаган һич унмас»,
— диләр.
— Сугыш булмаса аннан да бәхетле кеше булмасые! Бу сүзенне сүләмә янадан ачу китереп! Бөтен ил буе ирсез калган хатын-кыз, сугыш харап итте! Уну-унмаунын монда ни катнашы бар?!
— Анысы хак инде... — Иҗаудан биш олау әйбер апкайткан ди.
— Бардыр инде, байтак яшәде бит. Төей башласан, синеке дә биш олау җыелыр.
— Җыела, пычагым. Булганы да тузып, искереп бетте инде, янартып тормагач...
— И, сүләсе җук! Анысына түзәриен әле, монда тамак кайгысы... Озакламый бәрәнге утыртырга кирәк, ашасак, орлыкка калмай, аптыраган.
— Хатын авыр сулап, чиләкләрен көянтәсенә элде дә китеп барды. Ачлык-хәерчелек баскан авылда Маһинурнын яшьтәшләре балаларын туя ашатырлык ризык булмаудан җәфа чигәләр иде...
Авылларындагы хәерчелекне күреп, Маһинурнын һушы китте. Моннан өч ел элек кунакка кайткандагы тук, хөр күнелле авылнын бәрәкәтен сугыш себереп түккән... Ата-анасы ачлыктан өшәнгән, картайганнар. Сузылып үсеп киткән энеләре ябык, тәннәрендә карга чукырлык ит юк. Күлмәк җиннәре, ыштан балаклары кыскарган, алмаш киемнәре юк. Ашарга «күзгә кырып салырлык» оннары юк. Өйләренә фәкыйрьлек исе сенгән — әчкелтем-тәмсез ис, болай да җанын кайгы-хәсрәт кыйган хатыннын күнеленә тиде. Тәрәзәләрне ачып җилләтте, селте белән өйне, тәрәзәләрне юып чыкты. Мич астындагы ат тизәге кушып ясалган тавыклар җимен табып, чыгарып ташлады.
— Янадан бу җимне өйгә кертмәгез! Илаһым, нишләп бу хәлгә төштегез?! Колхоз бөтенләй ипи өләшмәде мени?
— Каян өләшсен! Көз көне үк кырып-себереп алып бетерделәр, Фәррах берни эшли алмады, без дә, колхоз да иписез калдык. Безнен хәл әле ярап тора, менә тутаннын хәле мөшкел: Әзһәр энен бәрәнге илтеп кайтканые, ачлыктан шешенгәннәр ди... Ире сугышта хәбәрсез югалды. Төпчек малае үлде...
Маһинурнын «биш олау» дип сөйләнгән мөлкәте сугышка кадәр алынган кием-салым, түшәк-ястык, савыт-саба, тормыштагы кирәк-ярак — бөтенесе Мирфәез тапкан мал...
— Үз мөлкәтен, — диде кайнатасы озатканда, — бер нәрсәнне дә әрәм- шәрәм итмә, өләшмә, кирәге чыгар.
Кирәге бик чыкты. Атна саен Әмәкәй базарында әйберләрен онга, бодайга, бәрәнгегә алыштырды. Бер баруында анын фирүзә кашлы көмеш алкасына он сатучы хатыннын күзе төште:
— Алкайны сат, ярты пот он бирәм!
Маһинур тетрәнеп китте, йөзе үзгәрде, әйтерсеи начар сүз белән рәнҗеттеләр. Моны сизеп, теге хатын:
— Сатмыйсыимы? — дип сорады.
— Сатмыйм. Иремнеи төсе. Кияү бүләге.
— Ә-ә-ә... Алай икән...
Сатамы сои! Җаны кебек күргән истәлек... Шундый ук йөзеге белән беләзеген
сандыгында саклый— кияр көннәр килер әле, бәлки...
Маһинур күрше авылдан өч баласы белән ачлыктан шешенгән апасын үзләренә алып кайтты. Үзеннән башка тугыз җанны үлемнән саклап калды Маһинур.
***
— Маһинур апа, сине кәнсәгә чакыралар, — дип килде бер кыз.
— Кем чакырды?
— Прсидәтел.
— Нигә чакырды?
— Белмәем.
Идарәдә өч-дүрт кеше утыра иде. Исәнләшкәч, Маһинур ни әйтерләр микән дип көтте.
— Маһинур, әйдә уз, утыр. Исән генә йөрисеиме? Хәлләреи ничек?
— Ярыйсы, Фәррах абзый. Колхоз эшенә чыгарга кушасыимы?
— Маһинур, апаем, кайгыины ишеттек. Бөтенләйгә кайткансыи икән. Күбәйде инде кайгылар... Бездә дә... Өй саен диярлек... Эш менә болайрак: сине икенче бригадага бригадир итеп куймакчы булабыз, уйладык-уйладык та сине ии кулае дип санадык.
Маһинур тиз генә җавап бирмәде.
— Син инде халык арасында завудта эшләгән кеше, кыюлыгыи да, холкыи да килә.
— Шулай ук мөшкел мени хәлләр, Фәррах абзый? Миннән башка тәҗрибәлерәк кеше юкмени? Булдыра алырмынмы сои?
— Булдырасыи, апаем! Эшли башлагач, эшнеи ничек икәнен күрерсеи. Иртәгә иртән үк нәрәткә кил, Маһинур!
Эштән курыкмый Маһинур. Ничә ел заводта, станок артында уналтышар сәгать эшләгән чаклары булды. Ләкин колхоз хәрби завод түгел,монда тәртип башкачарак, кешеләр дә башка. Ач килеш бушка бик эшлиселәре килеп тормый... Заводта күп булмаса да, эш хакын ай саен түләп торалар, ипи карточкасы бирәләр, монда бер нәрсә дә юк.
Яиа бригадир эшли башлагач та авыл халкыныи һушы китте: моилы, ягымлы тавышлы җырчы кызны алыштырганнар да куйганнар, ул бөтенләй башка кеше. Таләпчән, усал иде Маһинур, ялкауларга, боладауларга көн бетте. Беренче атнада ук аннан зарланучылар, кычкырышучылар булды.
***
Чәчүне башкарып чыгуга, печән өлгерде. Кырык дүртенче елныи язы иртә килде, көннәр җылы торды, шуиа күрә бөтен нәрсә шаулап үсте. Малларга курмы әзерләп бетерүгә игеннәр өлгерде .Атлы ике лобогрейка арыш ура башлады. Басулардагы тук башакларга карап, колхозчылар икмәк өләшүләренә өметләнделәр. Авылдагы эшкә яраклы бөтен кеше уракка чыкты.
Маһинур үз бригадасыныи эше барышын карап йөрде. Бодай басуы тоташ алтын төскә кергән. Кыйбладан искән кайнар җилдән басу диигездәй дулкынлана. Ул дулкыннардан җылы булып башак исе, камыл исе, ипи исе күтәрелә, басу өстендә рәшә булып уйный.Маһинурныи кояшта янып каралган йөзендә канәгатьлек, шатлык: »Илаһым! Бу байлыкны түкми- чәчми җыеп алырга насыйп ит! Җыеп алсак, дәүләткә дә, колхозга да, халыкка да җитәр, Аллаһы боерса!» Тыгыз тук башакларны өзеп, учында уды — бодай өлгергән, яшкелт-сары орлыклар әле йомшак, сөтле, урып чүмәләләргә салгач, бөтенләй кибеп өлгерәчәк.
Уныш турындагы уйларын өзеп, күнелендә бер кыл тибрәнде: бодай арасындагы зәнгәр чәчәкләргә күзе төште. Зәнгәр чәчәкләр... Зәнгәр күзләр... Анын күзләре.. Бодай арасында хәтер булып балкып торалар... Әле генә куанычтан елмайган йөзе монсуланды... »Җаным-бәгърем, кояшлы җәйләрне, бу басуларны күрә алмадын,
тургай җырларын ишетмәден,. Әллә кайда, Литва җирендә салкын гүрдә ятасын... Каберенне дә белмим... Мирфәезем, синнән башка мин монда да ятим, ялгыз...» Тирә-яктагы матурлык, муллык, табигатьнен тантанасы Маһинурнын мәнгелек сагышын көчәйтте генә...
Басудан кайтышлый, туры идарәгә керде. Нәрәт вакыты җиткән иде. Гадәттә, нәрәт шау-шулы була,бүген монда тып-тын.
— Нәрсә бар? Нишләп аптырашка калып утырасыз?
Җавап бирүче булмады.
— Ник эндәшмисез?— Маһинур нидер булганын тойды.
Берсе авыр сулап җавап бирде:
— Районнан милиция килде. Урактан кайтучы хатыннарны тентегәннәр. Фәррах абзыйнын Сәлимәсе дә булган.
— Әстәгы, хәзер нишлибез инде? Фәррах абзый, милиция белән сөйләштенме? Кызларны алып китмәделәрме?
— Сөйләшмәдем. Алып китмәделәр.
Чүпрәккә төргән уракларын иннәренә элеп, арып-алҗып кайтып килүче хатын-кызлар каршысына чабып килгән ат кырт туктады. Тарантастан милиционер, Көтер белән аксак Хатыйп төште. Уракчыларнын куркудан җаннары чыга язды: харап булдылар, эләктеләр, тентесәләр башлары бетә! Шулай да, алар белән колхоз рәисенен кызы булгач, бәлки тентемәсләр дип өметләнделәр.
Шүрәлегә охшаган, эчкә баткан күзле Көтер черек тешләрен күрсәтеп елмайды. Авыл халкы бу адәмгә кеше өстеннән җалу язып торган өчен «Көтер» кушаматы такты: өтерне «көтер«гә әйләндереп.
Милиционер уракчыларга каршы килеп басты.
— Дөресен әйтегез, бодай удыгызмы?
Хатыннар эндәшмәделәр.
— Тентергә мәҗбүр итмәгез, яхшы чакта үзегез бирегез!
— Яхшылыгыгыз өчен рәхмәт инде, без бодай умадык! — диде хатыннарнын берсе, милициянен авыз тутырып «яхшылык» турында сөйләнүенә хурланып. Анын җавабында каршылык тоеп «закон кешесе» ирләргә башын какты:
— Давай, абзыйлар, тикшерегез!
— Әйдә, кил, Мөхәмәттин абзый, оятын булмаса, тикшер безнен ыштан төбен! — диде өйләрендә ач балалары көтеп утырган хатыннарнын берсе.
Ветсанитар булып йөргән Көтер, колхоз рәисе Гапсаттарны сугышка алгач, анын урынына утырмакчы булган иде, тик авылдашлары якын да китермәделәр, Фәррахны сайладылар. Менә хәзер ул Фәррахтан да, авылдашларыннан да үчен алыр! Нибуч!
Кабахәт кешедә дә акыл бар шул... Көтер фикеренчә, хатыннар бодай уганда, Сәлимә дә карап тормас, аз булса да уып алыр, Сәлимәне тотсалар, аны, мужыт, Фәррах урынына прсидәтел итеп куярлар...
Иләмсез Көтер килә башлагач, Сәлимә куркудан чырылдап кычкырды, унҗиде яшьлек кыз, тәненә ирләр кулы тиюдән коты чыгып, алъяпкычына уып салган кечкенә төенчеген җиргә ыргытты да, кычкырып елый башлады. Бичара кыз, бергә урак урган хатыннар аннан читенсенмәсеннәр, бодай усыннар, дип, бер-ике уч бодай уган иде.
— Ай-яй, Сәлимә, прсидәтел кызы башын белән, син дә урлашып йөрисен мени? — диде Көтер.
— Ничек прсидәтел кызы?— дип аптырады милиционер.
— Менә бит, бодаен үзе ташлады!
Районда алдынгылардан саналган, дәүләт планын үтәгән колхоз рәисенен кызын бодай белән тоткач, мимлиционер аптырашка калды: райкомда нәрсә диярләр? Анын бу эшенә ничек карарлар?Нишләп ул кыз бодай уган? Нүжәли прсидәтел башы белән семьясын туйдыра алмый?
Үзе барган саен авыллардан тарантас башына ни дә булса кыстырып кайтырга
күнеккәнгә, мона ышанмады. Ул тиз генә тарантасына менеп утырды да, атын камчылап, чаптырып китеп барды. Көтер дә, ана ияргән мәнсез дә, аптырап калдылар.
Сәлимә, атасын харап итте, эшеннән алырлар, аны төрмәгә җибәрерләр дип, үкереп елый, хатыннар тынычландырырга тырышып, анын янында кайнашалар.
Милиционер киткәч, хатыннар Көтергә ябырылдылар:
— Хәсис тәре! Безне төрмәгә утыртып, балаларыбызны ятим итеп нәмә эшләмәкче булдын?!
— Кара чырай, иблис, үзеннен нәселен коргыры!
— Катмыйсын да ичмасам, кабахәт!
Хатыннар ачуларыннан кызарып, йодрыкларын төйнәп, Көтернен өстенә бара башладылар.
— Телегезне тыегыз! — Көтер шүрләде бугай, ашыгып китеп барды. Чатан Хатыйп анын артыннан титаклады.
***
Аптырап утырган Фәррахка да, идарә членнарына да Маһинурнын ачуы килде.
— И-и-и, Фәррах абзый, бигрәк... «куркак инде син!» димәкче иде, әйтеп бетермәде, — бигрәк инде син! Прсидәтел башын белән семьянны шул хәлгә төшергәнсен! Син ач торудан колхоз баеый мыни! Адәм ышанмас! Белгән булсам, үзем ярдәм иткән булырыем!
— Ач, дип инде... Кеше ничек, без дә шулай... Бәрәнге бар...
— Хәзер үк районга кит! Райкомга кер! Безнен колхозны ыстырамга калдырмасыннар! Хәзер бит кырык беренче ел түгел! Әнә бит нинди уныш үстердек! Безнен колхозчылар эше бит ул!
— Мин кеше йөзенә карарга кыенсынам...
Фәррах гомер буе колхозда төрле эшләрдә, кая кушсалар шунда эшләп йөрде, кыюсыз гына, басынкы адәмне авылдашлары эшчән, тынлаучан, намуслы булганы өчен колхоз рәисе итеп сайладылар. Ләкин рәис өчен кирәк кыюлык, катылык анда юк, начальствога каршы әйтә алмый, шуна да көзен бар ипиен алып бетерделәр, халыкка өләшергә калмады.
Хәбәр районга таралып өлгергәнче, райком секретаре белән сөйләшергә кирәк иде.
— Алайса үзем барам! — диде Маһинур. Фәррах йөри торган идарә атына утырып, берүзе юлга чыкты.
— Ничава, егерме биш чакрымны без синен белән хәзер үтәбез, әйдә, малкай! — дип, дилбегәне ныграк каккалап, атны ашыктырды. Авыл артта калды. Район үзәгенә төн уртасында барып җиттеләр.
Райком каравылчысы секретарьның өенә шалтыратырга теләмәде:
— Әле күптән түгел генә кайтып китте. Ничек кешене төн уртасында уятасын?!
Маһинурның карышкан адәмгә ачуы чыкты:
— Кара аны, үзенә ишшу да начар булмасын! Давай, хәзер үк нумерын бир, үзем шалтыратам! Мин сина тегенди-мондый гына кеше түгел! Көнкүрмешнен колхоз бригадиры! Колхоз эше белән килдем!
Маһинурның әмере ышанычлы яңгырады булса кирәк, беренче секретарьның номерын җыеп, трубканы хатынга сузды. Бераздан трубкада карлыккан тавыш ишетелде. Маһинур килүенең сәбәбе җитди икәнен әйтеп гафу үтенде. Бераздан:
— Сез ат беләнме? — дип сорады секретарь.
— Ат белән.
— Деҗурный озатып куйсын, килегез.
Кайтыр юлда, Ык күперен чыкканда, ике ай күреп, Маһинур шаккатты — берсе күктә, икенчесе Ык өстендә! Түм-түгәрәк, яп-якты, шундый якын! Бөтен таплары аермачык! Гомерендә күргәне юк иде мондый матурлыкны! Айлы төндә көзгедәй
ялтырап тын гына аккан зур елга аша чыгарга туры килмәгән икән!
Күперне чыккач, йокысын качырырга теләп, рәхәтләнеп сузылып киерелде дә,дилбегәне тарантас тимеренә бәйләп куйды. Кәефе шушы тыныч айлы төндәй, борчулары таралды, күңелендә җиңеллек — тормыштан ризалыкмы, бәләкәй генә булса да кешегә ярдәм итүдән канәгатьме, үзеннән күпкә өлкән югары начальникның аның белән әйбәт кенә сөйләшүеннәнме.......................................................
Кояш чыкканда Көнкүрмешкә якынлашып киләләр иде. Урманга кергәч, йокысын юып алгандай булды! Әнә аның яраткан имәннәре! Аларның куе яшел ябалдашлары күләгәсенә әллә ничә атлы арба сыярлык!
Август ае көзгә кереп бара, ләкин әле көз түгел, Табигатьнең иң юмарт чагы: өлгереп-тулып җиткән, хисләре белән кайнар учагында яндырырлык- көйдерерлек яшь хатын кебек, сөеп туя алмаслык чагы...
Кояш чыгып кына килгән саф иртә хатынның күңел төпкелләрендәге моңнарын, сагышларын уятты:
Идел бит ул тирән бит ул,
Тирән бит ул, киң бит ул шул,
Тирән бит ул, киң бит ул.
Караңгы төн, болытлы көн,
Без аерылган көн бит ул.
Мирфәезе үлгәннән соң беренче мәртәбә җырлавы иде Маһинурның. Моңлы талгын җырга ат йөрешен тигезләде — җыр ритмы белән атлый. Менә хайван гына диген! Акылы юк дип кара!
Атны тугарып конюшнигә кертте дә, нәрәткә хәтле черем итеп алырга уйлап, Маһинур кайтып ятты. Әллә йоклады, әллә юк, кемнеңдер елый- елый: «Маһинур апакаем, тор!» — дигән сүзенә уянып китте.
— Нәрсә бар, ни булды?
— Маһинур апа, Сәлимә асылынган!
— Исәнме?
— Җу -у -ук...
Маһинур дерелди-дерелди киенде, башы әйләнә, куллары калтырый. Килгән кыз белән Фәррахларга йөгерде. Фәррах ишек алдындагы эскәмиядә башын иеп утыра иде.
— И, Фәррах абзый! Сөйләшеп кайтканыем бит! Бернәрсә дә буласы түгелие югыйсә! Соңга калдым! Кайткач та киләсем калган!
— Барыбер өлгермәсиен, төнлә булды бу хәл...
— И —и-и, хараплар булган бала! Сөйләшәсе калган Сәлимә белән, тынычландырырга кирәгие! Ачуландыгызмы сон әллә?
— Әзрәк әйткәнием инде, алай артык ачуланмадык та...
— Хурлангандыр, җаныкаем...
Сәлимәнен кайгысыннан ангыраеп, нәрсә кылырга белмәгән әнисен җәлләп, Маһинурнын үзәге өзелде. Унҗиде яшенә кадәр үстергән газизен югалткан ананын газапларын юатыр сүзләр ничек тапмак кирәк...
— Әскияттәй, сезгә Ходай сабырлыклар бирсен! Хәлләрегезне бик анлыйм..
— Мондый кайгыны Ходай дошманына да бирмәсен! Маһинур, апаем,нәмә эшләек микән?Җирләргә рөхсәт бирерләр микән?
— Районга хәбәр итәрмен, борчылма анысы өчен, үзем оештырырмын.
Бу коточкыч хәбәр авылда тиз таралды, мәет янына карчыклар җыела, башлады. Көнкүрмеш тарихында булмаган хәл — кеше үзенә-үзе кул салган... Бу кайгы авылны тетрәндерде...
Үзен авылда сөймәгәннәрен белгән Көтергә дә куркыныч булып китте
— моны көтмәгәние...Кеше үлеме, җитмәсә яшь баланын үлеме — шикаять язу гына
түгел. Сәлимәнен үлемен ана сылтаячаклар. Көнкүрмеш халкы туры сүзле, кыю, моннан сон күзен ачырмаячаклар.
Кызын җирләгәннән сон, беркемгә дә әйтмичә, Фәррах авылдан чыгып китте. Икенче көнне генә кичке нәрәткә кайтып керде.
— Мин райкумга барып, эштән алуларын сорап гариза яздым. Үзем урынына, Маһинур, сине тәкъдим иттем. Минем фикер белән ризалаштылар. Так шту иртәгәдән вакытлыча калхуз рәисе булып каласын. Шушы арада калхузчыларнын гомуми җыелышын җыеп,рәис сайларга кирәк. Менә шул. Пичәт шкафта, менә шкаф ачкычы. Мин, ни кушсагыз, шуны эшләрмен, кулымнан килгәнчә...
Сайлау җыелышында: »Фәррах абзый үзе эшләрлек бит, нәмәгә аны җибәрәбез?» — диючегә райком вәкиле:
— Эштән аны райком чыгармый, үз гаризасын гына канәгатьләндерә,
— дип җаваплады.
Райкомда Фәррахнын гариза белән килүенә сөенделәр, чөнки булып үткән хәлләрдән сон аны урынында калдырырга ярамый иде.
Колхозчыларнын гомуми җыелышында берничә кеше Маһинур өчен тавыш бирмәде, «тоткарландылар», әмма берәү дә каршы чыкмады.
— Мина шул чаклы җаваплы эшне тапшырасыз икән, анысы өчен рәхмәт, булдыра алганча тырышырмын, түлке алдан әйтеп куям, соныннан үпкәләрлек булмасын: эшкә аяк чалучылар булса, миннән шәфкать көтмәсен! Рас сайлыйсыз икән, арттан сөйләп йөрмәгез, үземә турысын әйтегез!
Фәррах урынына рәис булып калгач, Маһинурнын эше катлауланды— колхознын бөтен тармагы буенча хәзер ул җаваплы. Уйлардан башы тубал була: бу эшнен рәтенә ничек төшенергә? Ничек очына чыгарга? Ул бит бухгалтер да, агроном да, зоотехник та түгел! Үкенгән чаклары күп: «Юньләп уйламыйча риза булдым, дивана!» — дип үзен тиргәде. Шулай да көннәр алга тәгәри торды: көзге янгырларга кадәр ашлыкны урып-җыеп бетерделәр, дәүләт планын арттырып үтәделәр, хөкүмәткә тапшырганнан сон да байтак ашлык калды. Хәзер Маһинурны борчыган бер сорау — ничек колхозчыларга хезмәт көненә ашлык өләшергә? Планнарын арттырып үтәсәләр дә, районнан өстәмә план җиткерәчәкләр — районнын үз планы бар — икмәк планын үтәмәгән колхозлар өчен алардан алачаклар. Үткән елгы кебек кырып-себереп алсалар?
Маһинурны беренче мәртәбә колхоз рәисе буларак райком бюросына чакырдылар: дәүләткә ашлык тапшыру планынын үтәлеше тикшерелергә тиеш иде. Хатын бераз дулкынланды — бу бит колхоз җыелышы гына түгел...
Бюро үтәсе залга кергәндә секретарь кыз:
— Яулыгыгызны салмыйсызмы? — дип сорады.
— Нигә?
Кыз унайсызланыбрак:
— Гадәттә яланбаш утыралар, — диде.
Маһинур эндәшмәде. Бәйрәмнәрдә генә ябына торган чуклы ак шәлъяулыгын салмады.
Җыелган колхоз рәисләре арасында хатын-кызларны күргәч, Маһинур тынычланды: алар да яулыкларын салмаганнар.
Янына гүәрдин кебек таза озын гәүдәле Газзә килеп утыргач, Маһинур сөенде — таныш кеше ятлар арасында терәк кебек тоелды. Җыелыш башланганда Газзәне президиумга чакырдылар.
— Газзә апа, синен белән кинәшәсем бар иде...
— Җыелыштан сон сөйләшербез!
Дәүләт планын үтәүчеләр исемлегендә аны да мактаганда, залдагылар борылып карагач, Маһинур комачтай кызарды...
Газзә — тәҗрибәле рәис, исеме районда гына түгел, республикада билгеле. Анын колхозы ел саен дәүләт планын йөз илле процентка үти, колхозчылары тук, ипи
ашыйлар. Базарда он сатучылар да алар. Ничек аныкылар алай яши? Югыйсә үткән ел Көнкүрмештә дә ипиләр унган, халыкка өләшергә калмаган, дәүләткә алып бетергәннәр. Газзә ничек ипи өләшә алган? Маһинур дөньяга бүген генә тумаган, бераз чамалый, төбенә төшәр өчен тәҗрибәле кеше белән сөйләшәсе килә.
— Маһинур апаем, син акыллы хатын, эшнен нәрсәдә икәнен төшенгәнсен, түлке кешеләрен ышанычлы булсын, ату башын бетәр! Басуыннан күпме арыш, күпме бодай, күпме солы чыкканын башта син дә, кладаушигын белән четаватын гына белә. Атчутны ничек төзегәнне сез өчегез генә белергә тиеш. Әйтәм бит, кешеләрен тешләре сынса да, авызында кан булса да төкермәслек булса гына эшлә.
Газзәнен үзен авыл халкы саклый — районнан килсәләр, Газзәнен кайда икәнен дә, нишләгәнен дә белүче юк. Авыл халкынын авызыннан сүз тартып алырлык түгел. Мондый бердәмлек рәис хатынга булган ышанычтан — Газзә әйтә икән— эшли, сүзендә тора, кешене авыр чакта ярдәменнән ташламый, шуна да авылда анын сүзе — закон.
***
Сугыш башланганнан бирле туя ашамаган колхозчыларнын ихатасына мондый ашлык кайтканы юк иде. Көнкүрмеш халкы бу бәхеткә ышанып бетә алмый... Маһинурнын гына җаны тыныч түгел. Унышны яшергәнне белсәләр, туп-туры төрмәгә ябачаклар, Аллам сакласын! Авыл халкы әләкләшеп йөрмәс йөрүен, менә Көтер генә...
Маһинур Көтернен идарәгә бер керүендә:
— Мөхәмәттин абзый, маллар ни хәлдә? — дип йомшак кына башлады.
— Маллармы? Маллар әйбәт!
— Маллар әйбәттер. Синен генә гадәт начар. — Маһинурнын тавышы тимердәй катыланды. — Менә нәрсә, Мөхәмәттин абзый, колхозчылар өстеннән дә, колхоз турында да җалу язып йөрүеннән тукта! Әләкләшеп кеше башына җиттен! Сәлимәнен үлемендә син гаепле! Моны кешеләр онытыр дип уйлама! Мәнге онытмаячаклар! Гафу да итмәячәкләр !Менә шушында, үзеннен алда ант итәм: әгәр янадан берәр генә әләгенне ишетсәм дә, яшәрлегенне калдырмыйм! Гаебем юк дип уйлама, гаебенне табарбыз, шундый итеп язарбыз, синеке ише генә булмас, кырык свидетель кулын куяр, башын бетәр! Исеннән чыгарма! Сәлимә өчен мин сина мәнге бәхил түгел, үлсән дә! Бар, кит!
Көтелмәгән хәлдән ветсанитар авызын ачып бер сүз әйтә алмады. Кара коелып чыгып китте. «Маһинурдан көтеп була, эшләр дә, явыз!» — дип мыгырданды.
Тагын яз килде. Көнкүрмеш инеше тулып, ярларыннан чыкты. Урман эчендәге Йомры күлгә аккошлар кайтты. Халыкнын күнеле җинү көтә
— сугышлар Германия җирләрендә бара. Көнкүрмешлеләр язгы чәчүгә чыктылар. Сабан артында хәзер шушы авыр заманда үсеп җиткән үсмерләр тора. Сугышка, ачлыкка, ятимлеккә дә карамый, үч итеп диярсен, балалар үсте, бәрәнге белән сыер сөте, ашаган урман үләннәре — кузгалаклары, кукылары, балтырган-кычытканнары саклап калды.
— Авыл ачлы-туклы.
Кырда — ачы кукы.
Агач башларында күкеләр.
Алар ничә кабат Гомерләрне санап, Очын очка ялгап үттеләр,
— дип язачак Көнкүрмешнен ятим малае, авыр балачагын искә алып...
Җинү язы иде бу. Совет халкынын гайре батырлыгы тантаналы бәйрәм булып тарихка кереп калачак мен тугыз йөз кырык бишенче елнын тугызынчы май көне. Өзелеп көткән хәбәр чәчү белән мәшгуль Көнкүрмеш кешеләренә басуга барып иреште. Тиздән авыл халкы идарә янына җыелды: хатын-кызлар, бала-чага, яраланып
кайткан берничә фронтовик, укытучылар, колхоз җитәкчеләре, тирләп-пешеп чәчүчеләр килеп җиттеләр. Кыска гына митинг үткәрделәр. Мәктәп мөдире митингны ачып, авылдашларын котлагач, Маһинурга сүз бирде.
— Иптәшләр... Бу көнне дә күрергә насыйп булды... Халкыбыз коточкыч афәтне — фашист илбасарларын тар-мар итте... Без җиндек. — Маһинур җыелган халыкны — авырлыклардан кечерәеп, олыгайган картларны, авыр эштән, кайгы-хәсрәтләрдән вакытсыз картайган хатыннарны, балалык бәхетеннән мәхрүм булган сабыйларны, үсмерләрне, ятимнәрне күздән кичереп, елап җибәрде. — Михнәтләрне бергәләп күтәрдек, кулыбыздан килгәнчә фронтка ярдәм иттек, тырыштык. Бу шатлыклы көнне бик күпләр күрә алмадылар, җинү өчен күпме кеше — газизләребез корбан булды. — Маһинур да, башкалар да елыйлар иде. — Безгә хәзер тагын да тырышыбрак эшләргә кирәк, кайта алмаганнар өчен дә.
Маһинур оратор түгел, гади авыл хатыны, күнелендәгесен үзенчә уйлап әйтте. Бу көн халыкнын уртак бәйрәме дә, уртак кайгысы да, Маһинур Мирфәезен уйлап елады: Көнкүрмеш урманнарындагы имән кебек нык, таза ире утыз дүрт яшендә чит җирләрдә ятып калды... Хатыннар һәлак булган ирләрен, туганнарын, улларын кызганып үкседеләр..
Июнь аенда Көнкүрмешкә район вәкиле килеп, җинүгә багышланган җыелышта колхозчыларнын бик күбесенә «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941 — 1945 г.г.» дигән медаль тапшырды. Сталин портреты төшкән ефәк тасмадагы алтынсу медаль клубта утырганнарнын күбесенен күкрәкләрен бизәде. Сугыш башлангач та эшли башлаган үсмерләр дә алды бу хөкүмәт бүләген.
Җыелыштан сон яшьләр концерт куйдылар. Концерт дәвамында өлкәннәр гаҗәпкә калып утырдылар: сугыш башланганда бәләкәй генә булган балалар, егетләр-кызлар булып җиткәннәр! Яшьләр җырладылар, биеделәр, шигырьләр сөйләделәр. Берзаман концерт алып баручы кыз:
— Хәзер Маһинур апанын җырлавын сорарга дигән тәкъдим бар! — дип белдерде.
— Сорайбыз! Сорайбыз! Җырласын! — дип кул чапты тамашачылар.
Күптән, бик күптән, кыз чагыннан бирле сәхнәдә җырлаганы юк Маһинурнын... Аптырап торды... Кешеләр сорагач, җырламаса яхшы түгел. Халык каршысына чыгып басты.
— Җәмәгать, күптән җырлаганым юк, гаеп итмәссез. — Гармунчыга карап:
— Үскәнем, үзем башлыйм, кушылырсын, — диде. Җырларга әзерләнеп, тамагын кырып алды, сәхнә этикеты белән кулларын күкрәк астына куйды. Бармагында зәнгәр фирүзә кашлы көмеш йөзеге җемелдәде.
Күз карашың ничек уйчанланды,
Син беләсең микән, юк микән?
Син киләсе юлдан күзем алмый, Сине көтәм, иркәм, кич иртән.
Гармун әкрен генә, талгын гына җырчынын монлы тавышына кушылды.
Яратам мин, әйтмим генә аны,
Син йөрәкне күреп белмисең,
Кошлар кайтты безгә, син һаман юк, Син һаман юк, никтер кайтмыйсың.
Залда хатыннар сугышта ирен югалткан Маһинурны да, үзләрен дә кызганып елыйлар, ирләр дулкынлануларын яшереп, тамак кырып куя..
— Бакчабызда шомырт агачлары
Җәй буена сине көттеләр.
Син кайтмадың, көзге җилләр инде
Яфракларын җиргә сиптеләр.
Бу вакытлы гына юксынуым,
Дусларымның исе китмәсен, Тик ярата белгән кеше генә Сагына шулай үзенең иркәсен.
Сөю, сагыну хисләрен үзәк өзгеч мон аша бирә алган бу җыр тәэсиреннән Маһинур күзгә күренеп үзгәрде: янаклары алсуланды, конгырт күзләре очкынланды, җырга сусаган күнеле канатланды.! Бу мизгелдә тормыш авырлыклары да, кайгы-хәсрәтләр дә, көндәлек мәшәкатьләр дә әллә кая китеп югалдылар... Бары күкрәгеннән чыккан чишмә җырыдай мон һәм мөкиббән китеп, сокланып тынлаучы тамашачылар гына бар...
Кырык бишенче елнын августында Маһинурнын колхоз рәисе булып сайлануына, ел тулды. Эшенә төшенде дә, күнекте дә, тик ул үз вазыйфасын башкарды дип уйлый: беренчедән, сугыштан колхозны тартырлык, күтәрерлек элекке председатель Гапсаттар исән-имин, күкрәгенә орден- медалләр тагып кайтты, икенчедән... анысы инде үзенә генә билгеле, беркемгә дә чишмәгән күнелендәге яшерен сере...
Мирфәезен Ижау вокзалыннан сугышка озатканнан бирле ул ялгызы. Ирен уйламаган, сагынмаган көне юк. Тулып өлгергән сылу тәне, кызларныкы кебек текә күкрәкләре, зифа буе-сыны, һәр күзәнәге «Мин хатын-кыз!» дип сиздерә, кадерләнәсе, сөясе-сөеләсе, әни буласы килә. Шушы теләк йөрәген яндыра, бимазалый... Яшь гомере заяга уза... Үзен җимеш бирмәгән кысыр чәчкә кебек тоя.
Ижауда чагында авырга узмыйча борчылып йөргәндә Минсылу килендәше берчак:
— Булмаса, киртә аша сикер! — дигәние.
Маһинур башта «киртә аша сикерү» нен мәгънәсен анламаган иде, төшенгәч:
— И юләр! Аллам сакласын! Мирфәеземнән башка кешедән бала табаммы сон! Гомерлеккә баласыз калсам да аны эшләмим! — диде.
Шул вакыйга еш исенә төшә. Мирфәезе юк инде. Иренен васыятен үтәде
— үле хәбәренә ел тулып үтте. Мәрхүм иренә доктордан ишеткән сүзне дә әйтә алмый калды. Гинеколог ана: «Синен бар төшен таза, сәламәт, бала таба аласын», — дигәние. Әгәр ул сүз хак булса?! Нинди бәхет булыр иде! Нишләргә сон? Ничек табасын? Ире юк бит инде. Ана насыйбы җир астында ята... Хатын гаҗиз булып йөрде: гомер дә, яшьлек тә үтә бит... Аннан сон булыр... Уйлады-уйлады да, бер карарга килде: баланы ирсез дә табып була, кияүгә чыкмыйча да! Нинди сынаулар, кимсетүләр күрәсен белсә дә, табигать көчлерәк булып чыкты — ана булу теләге җинде. Кешеләр кимсетүе бер хәл, анысына түзәр... Аллаһ каршысында нишләр? Бала табам дип, үзен мәнгелек тәмугка дучар итсә? Никахсыз бала тапкан гөнаһны догалар укып юып булмыйдыр... Каршылыклы уйлар тынгы бирмәде, борчыды. Көтеп алган шатлыгынын күге кояшлы булмады...
Бер кеше дә сизмәде, шикләнмәде, авылда сүз дә йөрмәде, авыры алты айлык булгач, Кушимәннән фельдшер кыз килеп, кич чакырып чыгарды. Кыз унайсызланып, сүз башлый алмый торды.
— Сәрия, нәрсә бар? Ни булды?
— Ни... Маһинур апа... И, сораганга ачуланма инде, зинһар... Сине авырлы дип ишеттем...
— Шуннан?
— Шуннан... Ни... Кичә бер хатын килде. «Маһинур корсаклы, әгәр дә Маһинур корсагын төшерсә, икегезне дә төрмәгә утыртам, башыгыз төрмәдә черер!» — диде (Ул вакытта абортлар тыелган, аны ясаган өчен җәзага тарталар иде).
Фельдшер кыз, бичара, нахак сүз сөйләп йөргән өчен Маһинур эт итеп сүгәр дип, көтте... Маһинур «нинди хатын» дип сорамады.
— Әйе, авырым бар. Курыкма, үскәнем, мин аны төшерергә җыенмыйм, үзем теләп табам. Хәзергә ярдәмен кирәкми, үземне әйбәт сизәм. Кирәк булсан,
эндәшермен, яме?! — диде тыныч кына. — Бер үтенечем бар
— кешегә бу турыда сөйләмә, акыллым, яме?!
— Юк, юк, беркемгә дә сөйләмәм, Маһинур апа, ант итеп әйтәм!
Сүзендә торды акыллы бала, беркайчан беркемгә сөйләмәде, шуна күрә Маһинурнын сере гомерлеккә сер булып калды.
Фельдшер кыз белән сөйләшкәндә үзен тыныч тотса да, урынына кереп яткач, җылына, алмады, борчылудан тәне калтырады. «Җир астыннан йөргән җыланны да сизәләр» дигән сүз дөрес икән. Икесеннән башка беркем белми дип ялгышкан. Хатыны сизгән. Каян белде микән? Маһинур үзенен һәр адымын, һәр гамәлен тикшереп, тагын бер кат күздән кичерде, ләкин кай урында саклыгын югалтканын таба алмады.» Мине, авырымны төшерттермичә, уйнаштан бала таптырып, кеше арасында хур итәм, дип уйлый инде бу... Үч алырга җыена. Тагын ниләр кыланыр, ничек итеп үч алыр микән? Минем турыда сөйләсә, ирен фаш итү була, бу анын файдасына түгел. — Алдан ук ниләр ишетәсен, ниләр күрәсен чамалап, үзен хәзерләргә тырышса да, очраган беренче каршылык авыр сынау булды, борчылды. Үзен юатырга, тынычланырга теләде: «Әлләни кыра, алмас әле! Безгә дөньяга килергә күп калмады инде, әйе бит, улым?!— Хатын ак ситсы эчке күлмәгеннән аз гына сизелеп калкып торган эчен сыйпап куйды. — Без беркемнән дә курыкмыйбыз!» Маһинур малай табасына шикләнми, анын белән бик еш сөйләшә, чөнки карынындагы сабые — бердәнбер кинәшчесе, якыны, сердәше...
Авырга узганын белгәч, и сөенде дә Маһинур!.. Бәхете йөзенә чыкты. Балага узу ана килеште: тазарды, матурланды, күкрәкләре зураеп тыгызланды, күзләрендә авырлы хатыннарга гына хас тыныч, бәхетле елмаю урнашты. Әни булырга җыенган хатыннын гүзәллеген, ни кызганыч, беркем дә күрмәде... Алай дисән, азык талымлый башлавыннан әнисе беренче аеннан ук сизенде: мичтә тәгәрәтеп пешергән бәрәнгене кабыгы-ние белән суганлап ашаганда авыз читләренә су җыела, суганны да кисеп түгел, йодрыгы белән сытып ашый. Әнисе шикле карашлар ташлаганын сизеп, әйтергә булды.
— Әнкәй, синнән яшереп торып булмас, мин бәбәй алып кайтырга җыенам, барыбер озакламый кешедән ишетерсен. Нәрсә сөйләсәләр дә, авырга алмаска тырыш. Ул баланы үзем теләп табам.
Кызы әйткән яналык аяктан егарлык иде. Авыл җирендә моннан да олы гарьлек бармы сон! Кеше арасына чыгарлыгы калмый икән Саимәнен... Адәм мәсхәрәсенә калалар икән... Саимә түтәй телгә килә алмый утыра...
— Әнкәй, нигә эндәшмисен?
— Нәрсә әйтәем сон? Мин әйтүдән узган бит инде. Хәзер әйтүдән ни файда?
— Яшь гомер тиз уза, картайган көнемдә япа-ялгыз калсам, нишләрмен? Хәзер ярый әткәй белән син бар, сез дә мәнгелек түгел бит! Картайгач, кемгә кадерем булыр?
— Үзен беләсен инде, кызым. Нишләмәк кирәк, Мирфәез кияү белән яшәгәндә бирмәде бит, Ходайнын язганы булыр.
Саимә түтәйнен үзәге өзелә — кызын да, туачак оныгын да җәлли — ирсез хатын белән ятим баланы кыерсытучылар табылыр...
Яшь хатыннын кайнар кочагын татыган ирнен теләге артканнан арта барды. Маһинур ана ияләнергә дә, яратырга да өлгермәде, тик күп еллар ир назына сусаган хатынга ул очрашулар тансык иде. Ләкин Маһинур авырга узганын белгәч тә араларын кырт кисте. Боздай салкын сүзләр белән өметен өзде:
— Мина кеше ире кирәк түгел, бала гына кирәк! Кеше тормышын җимерергә теләмим! Барысын да оныт! Мин сине файдаландым гына! Гаеп итмә, мин сине яратмыйм!
— Яратмаган кешедән бала табалар мени? Мине яратмаган кебек, аны да яратмасан, нишләрсен? Бала бит сина мине исенә төшереп кенә торачак!
— Ул бала синеке булмаячак, мин аны үзем өчен табам, минеке генә булачак!
Зинһар, бу турыда онытма: синен балан юк! Минем белән башка очрашулар эзләмә! Синен үз балаларын бар, шулар турында гына уйла!
Күпме еллар көтеп алган бәхетеннән Маһинурнын холкы да үзгәрде: ул хәзер сабыррак, кешеләргә игътибарлырак, мәрхәмәтлерәк. Бу үзгәрешне авыл халкы колхоз рәисе булып күтәрелүгә юрады.
***
Мен тугыз йөз кырык алтынчы елнын гыйнварында Маһинурнын улы туды. Тулгагы башлангач, идарә күчерен Кушимәнгә Сәрияне алырга җибәрде:
— Маһинур чакырды, диген, үзе анлар.
Больницага бармады, өйләрендә бәбәйләде. Беренче мәртәбә улын кочагына алып, сөт тулган күкрәген биргәч, тегесе сөлек кебек ябышып имәргә тотынды.
— Карале моны, үзенекен көтеп кенә яткан! — Елмайган ананын озын керфекләрендә яшь бөртекләре җемелдәде...
Көнкүрмештә дөньяга ир бала килде. Сугыш кырында, ятып калганнарнын берсенә алмашка... Әнисенен бәхетенә. Үзенен бәхетенә. Дөньяга килү бәхете барлык яралган җаннарга да насыйп булмый...
Ул әле үзенә төбәлгән әнисенен мөлдерәмә күзләрен абайламый... Маһинур улы белән таныша: кара чәчле, кыйгач кара кашлы, күзе әллә зәнгәр, әллә кара, аерырлык түгел — ниндидер зәгәрсу томан каплаган, уймак кына авыз, кечтеки генә борын. Әнисенен бәгырь кисәге... Озак көттереп килгән бәхете... Малайнын еларга вакыты юк: имә дә йоклый, имә дә йоклый. Маһинурнын сөте ташый, улынын уянуына күкрәкләренә чымырдап сөт төшкәндә хатын үзе дә анлап бетерә алмаган ләззәт тоя. Улын имезгәч бишеккә сала да, йокыга изрәгән баласына карап тора.
— Озак карама, күз тигерерсен, — ди Саимә түтәй. Маһинур бисмилла әйтеп, бишеккә бөркәвеч каплый.
Маһинур улына исем эзли. Анын өчен ин матур исем — Мирфәез... Исеме үк иркәли — Мир-фә-ез... йомшак җил искәндәй...
— Кызым, үлгән иреннен исемен бирү килешерме сон? Безнен халыкта андый гадәт юк бит. Аннары, иске, борынгы исем бит, хәзер яна исемнәр кушалар бит, — диде әнисе.
Апасы белән әнисенен сөйләшкәнен тынлап торган Әзһәр:
— Ирек дип кушаек, кыска да, матур да! — диде.
Улына бар ай булганда, Маһинур авыл советына барып, баласына туу турында таныклык яздырып кайтты: «Нәҗметдинев Ирек, 1946 нчы елнын 1 январендә туган. Әнисе Нәҗметдинова Маһинур, әтисе...» исеме урынында сызык куелды...
Иреккә әле барыбер! Ай үсәсен көн үсә! Һөнәрләре арта!
Бала исәйгән саен, Маһинурнын гаҗәпләнүе көчәя: туганда кара чәчләре тора бара аксылланды, сонрак бөдрәләнә башлады. Ә күзләре... нәк Мирфәезнеке — аяз күк кебек зәп-зәнгәр! «Ничек болай? Мирфәез баласы түгел бит югыйсә?» Моны берничек тә анлатырлык түгел иде, тик бала үскән саен Мирфәезгә ныграк охшый барды.
Маһинурнын авыры беленә башлагач, Саимә түтәйнен кеше арасында «йөзе кара, теле кыска» булды, оялды. Кызы, киресенчә, башын имәде, күзләрен яшермәде, ул мона әзер иде. Бер мәртәбә, чишмәгә суга баргач, сөйләшеп торган хатыннар, аны күреп шып туктадылар. Анын турында сөйләшкәннәрен сизеп, хатын бик тыныч кына:
— Нәрсә, мине чәйнисезме? — диде. Тегеләр ни әйтергә белмичә, ык- мык иттеләр. Маһинур, дусларча гына шаяргандай:
— Элек кысыр дип аптырадыгыз, хәзер җилдән бала тапты, дип сөйлисезме? Таптым шул! Минем дә бала табарга хакым бар! Бу баланы үзем теләп, үзем өчен таптым! Дүрт ел ир хатыны булып яшәдем, Ходай бирмәде бит. Мин гулящий хатын түгел! Мин җиде ел мулла килене булып тордым!
Маһинур мулла килене булуны олы дәрәҗәгә саный, абруйлылык,чисталык, пакьлек дип анлый.Монын чыны да шулай. Гади авыл кызы Миргаяз хәзрәт гаиләсендә зур тәрбия, белем, гыйлем алды. Бу сүзнен хикмәте бар — авылдашларына тылсым кебек тәэсир итә: Маһинурнын мулла гаиләсендә яшәве саваплы изгелек кебек тоела, шунын өчен ана авыр сүз әйтүче, гайбәт җиткерүче булмады, сөйләсәләр, сөйләгәннәрдер.
Кырык бишенче елнын көзендә Маһинур эшен Гапсаттарга тапшырды, бригадирлыкны алды. Баласы исәйгәч тә эшкә чыкты.
***
Ирек дүртенче класста укый иде. Бер көнне танавы канап, ирене ярылып кайтты.
— Абау, улым, нишләден?
Малай борынын мышкылдатты,эндәшмәде. Әнисе катырак итеп сорагач, елап җибәрде:
— Җәмил белән сугыштык...
— Нигә сугыштыгыз?
— Бәй, нигә үрти!
— Нәрсә дип үрти?
— Синен атан юк, син җилдән туган, ди.
— Ә син нәрсә диден?
— Әти сугышта үлгән, анын орден-медальләре бар! — дидем.
— Сон шулай булгач?!
— Ул синен әтиен түгел, ди.
— Шуннан?
— Шуннан... суктым. Сугыштык.
— Янадан алай итмә! Үртәлмә! Үртәлгән саен үртиләр! Елама да! Ирләргә елау килешми! Нык бул! Җебеп торма!
Әнисенен «ирләргә елау килешми» дигән сүзе катырак янгырады, малайнын миенә гомерлеккә сенеп калды — ул да бит ир кеше!
Эш монын белән генә бетмәде. Очрашкач, Мәсрүрә Маһинурга ябышты:
— Синен уйнаштан туганын минем Җәмилне эт итеп тунаган, пәлтәсенен җинен умырган! Нигә аны шулчаклы үссендерәсен?! Нигә тыймайсын?!
Ачуы кайнап чыкса да, Маһинур тыныч булырга тырышты.
— Малаен нишләгән? Хәле начармыни?
— Җылап кайтты, битләре канап беткән!
— Минем «уйнаштан туганнын» да борыны җимерелгән, ирене ярылган.
Ачуы бугазына тыгылса да, Маһинур үзен-үзе тотты, ул беркайчан кеше алдында сүгенеп ташламады, аны түбәнлеккә санады, начар сүздән сакланды.
— Син малаенны уйнашмый гына таптынмыни сон? И сөйләшкән булып торасын, Мәсрүрә! Синен кем икәненне белмиләр дип уйлыйсынмыни? Үзенне бел дә, теленне тый! Янадан минем улымны мыскыл итә күрмә, үкенерсен! Малаен синен сүзне кабатлый! — Маһинур китеп барды, Мәсрүрә баскан урынында кузгала алмыйча торды.
Үсә төшкәч, Ирек барысын да анлады.. Өйдә беркем дә юкта, яулыкка төрелгән документларны алып, җентекләп карап чыкты. Орден-медальләр янында соры конвертка салынган «извещение» дигән кәгазьдә түбәндәгеләрне укыды: «Ваш муж Назмутдинов Мирфаиз в бою за соиалистическую Родину, проявив геройство и муҗество, погиб 21 марта 1944 года. Похоронен в д. Немононцы Алятушского района Литовской ССР.»
Бер тапкыр да «әти«дип әйтмәгән Ирек үзен шушы минутта ятим калгандай, әтисен югалткандай тойды. Орден-медальләр дә анын әтисенеке түгел, Мирфәез дә әтисе түгел... Кем сон анын әтисе? Мескен бала әтисез икәнен анлады. Атасыннан ана берни калмаган...
Бу турыда әнисе белән сөйләшергә унайлырак чакны көтте...
— Әнкәй, син әйткән әти минем әти түгел бит... Ул бит 1944нче елны ук үлгән. Мин бит сугыштан сон туганмын. Дөресен әйт, кем минем әти?! Мин белергә тиеш!
Маһинур бу сорауны көтә иде инде.
— Сандыкны актардыңмы?
— Карадым...
— Әтиеннен үз гаиләсе бар. Ул юньле кеше, аның өчен оялырлык түгел. Менә шул.Янадан бу турыда сорыйсы булма! — диде коры гына. Малай әнисенен холкын белә — бу турыда беркайчан сорамады. Көтеп алган бердәнбер баласы булса да, Маһинур улын иркәләп үстермәде, каты торды. Шулай кирәк санады — якларлык, ярдәм итәрлек бер туганнары да, атасы да булмаган балага тормышта юлны үзе ярырга туры киләчәк, мәмлә кеше бәхетле була алмый.
Әтисе турында янадан сүз кузгатмаса да, бу уй башыннан чыкмады: кем микән анын әтисе? Анын дөньяда барлыгын белә микән?
Малайны борчыган сорауга әнисе ачык җавап бирмәгәч, ана белән ул арасында була торган якынлык, эчкерсез дуслык, җан җылылыгы җитеп бетмәде...
Хөснимәрдән карт оныгын һәрчак үзе тирәсендәрәк йөртте, көрәк тотарга да, балта белән эшләргә дө өйрәтте, берәр җиргә барса, Иреккә кечкенә булса да күчтәнәч алып кайтмыйча калмады. Шуна күрә малай ирләр тәрбиясе күрмәде дип булмый, тик бабай-бабай инде ул, әти — башка...
Бәхтиярнын да әтисе юк. Сугышта яраланып кайткан да, Бәхтияр бәләкәй чакта үлгән. Бәхтияр аны аз гына хәтерләсә дә, бик сагына, үкенә... Ирекнен сагыныр кешесе юк... Малайлар бик якын дуслар, гел бергә, аерылышасылары килми. Аларнын яраткан урыннары — чишмә тавы, җай табып, шунда шылырга гына торалар. Куш чишмәгә төшәсен (элекке заманда ул урыннан ике чишмә янәшә аккан, аннары алар бергә кушылганнар), анда һәрчак җиләс, агачлар куелыгында карангы, сәер серле, хәтта шомлы... Чишмәне үтсән, тау. Кар эреп бетәр-бетмәс тау малайларны үзенә тарта, чакыра! Чишмә турыннан үткәндә тәпиләр туна, чөнки монда салкын саз. Тауга алдан Бәхтияр менә, анын олы эзләренә басып Ирек бара, ана рәхәт — тәпие пычранмый да, тунмый да! Тау башында ишәеп үскән камырлык куагын үтәсен, алда язгы җил җилләткән, кояш җылыткан тау бите! Монда күк йөзе якыная, авыл уч төбендәге кебек кенә күренә. Аннан ары — басу капкасы, аннан ары күрше Коба авылы... Аннан да арысын әле малайларнын күргәне юк. Бу биеклек, ерактагы офык әллә кайларга ымсындыра, күрәсе килә... Малайлар талчыбыктан бөгеп җәя, инеш буендагы камыштан ук ясап, атып уйныйлар. Үсә төшкәч, тормыш уйландыра башлагач, киләчәк турында хыяллары да шушында бөреләнде. Бәхтияр очучы булырга тели, зәнгәр күктә ак юл калдырып үткән бик биектәге очкычны кызыгып карап кала... Ирекнен күнеле сайлана: дустыннан калышмас өчен әле очучы буласы килә, әле шофер, бер караганда моряк булырга, дингезләр гизәргә тели, гәрчә тубыкны гына күмә торган инешләреннән башка елга күргәне булмаса да.
Ятимлектә, фәкыйрьлектә үткән балачак озак, бик озак тоела, тизрәк үсәсе, зур буласы, тормышны үзгәртәсе килә...
Кушимәнгә урта мәктәпкә килгәч, үсмерләрнен үзләренә карата да, кешеләргә карата да фикерләүләрендә яналыклар булды. Беренчедән, монда сигез авылдан килгән бала-чага укый, кемнен кем баласы икәнен кем белсен! Барысы бериш! Кимсенеп, ятимләнеп йөрүче юк. Икенчедән, әллә язмыш ун кабыргасын куйды, дуслар башкалар арасында аерылыбрак, калкуырак күтәрелделәр, аларнын тормыш офыклары кинәйде: мәктәп китапханәсендәге китапларны капланып укып бетерделәр диярлек. Мавыктыргыч әдәбият дөньясы аларда кызыксыну, фикерләү уятты.
Бер көнне татар теле укытучысы шигырь язып килергә кушты.
Укучыларнын шигырьләре арасында ин яхшы шигырь дип Бәхтиярныкын атады, класста кычкырып укыды.Бәхтияр эчендәге шатлыгын чыгармаска тырышса да, оялудан кып-кызыл булды. Бу дәрестә укытучы апасы ана канат куйды, күнелен кошка әйләндерде, язмышына, киләчәгенә мөһим юнәлеш юрады. Дустынын
унышын үзенеке кебек күреп сөенде Ирек.
Тугызынчы класста укыганда мәктәпләренә язучылар — Гали Хуҗи белән Атилла Расих килде. Тере язучыларны күреп, аларнын үз авызларыннан әсәрләрен ишетү Бәхтиярга тагын бер этәргеч булды — малай иҗат дәртенә чумды. Озакламый Бәхтияр бөтен кыюлыгын җыеп, берничә шигырен «Яшь ленинчы» редакиясенә җибәрде. Ирек белән икәүләп и көттеләр газетанын килүен, инде өметләре өзелде дигәндә килеп төшмәсенме гәзит! Бәхтияр мәктәпен героена әйләнде! Анын хәзер бөтен хыялы — университетка керү!
Ирекне ин кызыксындырганы— кешелек дөньясынын үткәне турындагы тарихи китаплар. Бу кызыксыну бишенче класстан, борынгы Греция мифларыннан башланды.
Әле Бәхтияр да, Ирек тә — унберенче класста. Сентябрь башында Ирекне мәктәпнен комсомол оешмасына комсорг итеп сайладылар. Сары бөдрә чәчле, зәнгәр күзле, озын буйлы ике дус егет мәктәп кызларынын уйларында иде...
***
Сонгы дәрес бетәргә биш минут кала Сәгадәт үзенен классы ишек төбенә килеп басты. Кынгырау шылтырауга, ишек күгәненә чаклы киерелеп ачылды да, класстан ургылып-бүселеп килеп чыктылар.
— Укучылар, туктагыз, бер генә минутка класска керегез, белдерү генә ясыйм!
Көн саен башка авылдан килеп укучыларнын ярты минутка да тоткарланасылары килми, чыгып чабасылары килә! Укытучы әйткәч, нишләмәк кирәк, парталарына кереп утырдылар.
— Иптәшләр, — Сәгадәт укучыларынын барысына да күз йөртеп чыкты, тик ана караган егетләр-кызлар яраткан апаларынын карашын тота алмадылар. Ул гел шулай: баш очларыннан әллә кая карый! Беркайчан тавышын күтәрми, ачуланмый, һәр дәрескә бәйрәмгә килгән кебек матур киенгән, җыйнак гәүдәле, куе кара чәчләре артка матур итеп крәндил ясап өелгән, мөлаем йөзле, серле карашлы илаһи зат кебек апаларын укучылар яраталар, дәресен су эчкән кебек тынлыйлар, шуна да математикадан классларында начар укыган кеше юк.
— Иптәшләр (ул класска шулай эндәшә), иртәгә укулар булмый, колхозга эшкә чыгабыз, бәрәнге алырга.
— Ура-а-а-а! Ура-а-а!
Җәен иркендә йөргән укучыларга кысан парта арасына кереп утыру җинелме?! Җир эше дә майлы ботка түгел, билгеле, тик авыл баласы эштән курыкмый.
— Көрәкләр, чиләкләр алып килегез. Ашарга да алыгыз. Безнен белән унынчы класслар бара.
Басу башына чыгуга Ирек янына Рәйсә килеп басты.
— Ирек, мин синен арттан чүплим, яме?!
— Ярар, кем чүпләсә дә мина барыбер, — дигән булды, эченнән бик канәгать булса да.
Иректән бер класска түбән кыз кая барса шунда күзенә чалына: тәнәфес вакытында коридорда да, җыелышларда да, комсоргларны җыйсалар да, юллары гел кисешә. Инсәләренә төшкән куе конгырт чәче адымы унаена дулкынланып җилбер-җилбер килеп тора. Гәүдәсен туры, башын югары тотып үтеп киткәндә әллә нинди дәрт, горурлык сизелә, кем диярсен! Ул үтеп киткәч, Ирекнен тагын бер борылып карыйсы килә...
Рәйсә үткән елдан бирле — тугызынчы класстан егеткә гашыйк, аны күрер өчен тәнәфестә алар классы турыннан үтеп-сүтеп йөри, быел комсорг итеп сайлангач, комсомол комитетында очрашалар. Бөдрә чәчле, зәп- зәнгәр күзле, дөньяга гаҗәпләнеп карагандай кыйгач кашлы егет уеннан чыкмый...
Ирекләр классы белән бәрәнгегә чыгасын белгәч, кыз нәрсәгәдер өметләнде — бергә эшләячәкләр бит! Басуда ашарга дип әнисе төреп биргән алма тәкәсе янына
тагын икене өстәде.
Ирек көрәген тирән батыра да, балчыкны көрәп алып, югарыга чөя, бәрәнге күмелеп калмый, ап-ак булып җир өстенә тарала.Рәйсә көчкә чүпләп өлгерә, күтәрелеп карарга да вакыты юк. Чиләген бушатып килүгә, әллә ничаклы казылган була.
— Нигә шулчаклы ашыгасын? Башкалар әнә кайда калганнар, бераз ял ит!
— Шушы рәтне чыккач, ял итәрбез.
Егет нигә ашыкканын үзе дә белми... Басу читенә камыл арасына әбәт ашарга утырдылар. Ирек белән Бәхтияр читкәрәк чөмәлделәр. Рәйсә чүпрәк сумкасыннан ике зур алма тәкәсе алып, егетләргә сузды:
— Мәгез!
— Кирәкми, безнен ашыйсы килми!
— Мәгез диләр сезгә! Кичкә кадәр эчегездә бүре улар!
Рәйсәгә бүгенге көн бәйрәм кебек, күнеле әллә кая ашкына! Әнә, зәнгәр күккә күтәрелгән Торна тавына, ак болытларга очасы килә!
— Әй! Монда камылга кадалып утырганчы әйдәгез эскерт буена! Кем алданрак барып җитә! — Рәйсә торып йөгерде. Барысы да көлә-көлә эскерткә таба чаптылар! Ирек Рәйсәне куып китте, кыз эсерткә барып җиткәндә генә эләктерде дә, салам өстенә екты, үзе дә анын артыннан ауды. Күзләр күзгә текәлде: кызнын зәнгәр күзләрендә алтын тамчыларыдай янып торган нокталар күреп гаҗәпләнде... Күзләр серләрен ачтылар... Бер- берсенә төбәлгән карашлары ничә секундка сузылгандыр, тик ул карашлар бик тирәнгә, йөрәккә кадәр үтеп керделәр! Күпме шулай карашып торырга була!? Ирек кузгалды, Рәйсә дә торып утырды. Оегына ябышкан сырланны чүпләгән булды, нәрсәдәндер читенсенде, шушы мизгелдә дөнья үзгәрде дә куйды: ниндидер күзгә күренмәгән җепләр аларны бәйләде, якынайтты, шул хисләрне кичереп, тынып калдылар...
***
Бәхтияр да шагыйрьләрчә гашыйк булды , хәзер язган юллары чибәр Нурсинәгә генә багышланган. Кыюсыз егет бик озак читтән генә яратып йөрде.
Кыз белән анлашырга Ирек булышты:
— Очрашырга теләсән, Рәйсә чакырып чыгарыр, сөйләшерсез. Күпме йөрергә була инде?
— Чыгар микән сон?
— Рәйсә җаен табар!
Рәйсәгә бөтен осталыгын җигәргә туры килде: кыз елмаеп башын какты
— юк!
— И Нурсинә, сине ярата бит ул! Чыксан ни була? Сөйләшерсез, сине кем көчләп йөрергә куша? Ошамаса, йөрмәссен! Мәктәптә ана гашыйк кызлар күп, ул сине генә ярата! Әйдә инде, алар чишмә янында көтәләр!
Йомыкый гына оялчан кыз очрашуга чыкты чыгуын, ләкин ул беренчесе
— сонгысы булды.
Мәхәббәт — сәер нәрсә — килсә килә ул, килмәсә юк, монда матурлык та, акыллылык та әһәмиятле түгел бугай, «бакага гашыйк булсаң — күл буеннан китмәссең» диюләре дөрес, бер кем дә ни өчен яратканын әйтә алмас, яратасың — и вәссәләм! Нурсинәнең әле күңеле уянып бетмәгәнме, язмыш кушмагангамы, Бәхтиярның кайнар мәхәббәтенә җавап бирмәде. Рәйсә яңадан да аны чакырырга керде, ләкин сөйкемле кыз чыкмады.
Бәхтиярга җавапсыз мәхәббәттән янарга гына калды. Ул сылукайны бик озак оныта алмады... Бәлки гомер буенадыр...
Мәктәпне тәмамлар алдыннан, инешләр боздан арчылып, челтерәп ага башлаганда, кызыл талдагы ефәктәй елтыр «песиләр» сап-сары тамчы алкага әйләнгәч, Ирек дәрестән соңга калып кайта башлады. Сәбәбен чамаласа да, Маһинур
сорарга булды:
— Улым, нишләп болай соңга каласың?
— Ни бит... Ел азагы булгач, контроль эшләр үткәрәләр, мәктәптә бергә әзерләнәбез.
— Кемнәр белән?
— Классташлар белән.
— Алай икән...
Ирекнең соңга калып йөрүенең сәбәбен тарих китабы эченнән күренеп торган фотокарточкадан аңлады: ике кыз уртасында Ирек елмаеп басып тора. Кызларның берсе — Бәхтиярның сеңлесе, икенчесе таныш түгел. Кыска чәчле, зур күзләре җитди карашлы, Маһинурга туп -туры төбәлгән. «Шушы кыз артыннан йөри икән, кем кызы булыр бу? Кайсы авылдан?» Сәерсенде Маһинур... Улы үсеп җиткән... Улына дәрт кергән... Унҗиде ел үткән... Үзенә хәзер кырык сигез яшь... Озакламый илле тула... Маһинур ике тәрәзә арасында торган көзгегә карады — картайган...
Карашы моңсу, кашлары арасына ике җыерчык кунган, ләкин шома ак маңгаенда бер җыерчык та юк, тыгыз яңаклары алсуланып тора, күкрәгенә төшкән калын кара толымнарында бер бөртек тә чал чәч юк. «Син һаман элекке кебек матур, мин сине һаман яшь чагындагы кебек сөям!» — дияр кешесе булса, Маһинур бәхетле елмаер иде, елмайганда ак тигез тешләре җемелдәр иде... Маһинурның иреннәре кысылган... Андый иркә сүзләр әйтеп куандырыр кешесе юк... Кияүгә чыгарга тәкъдим ясаучылар күп булды, тик Маһинур берсенә дә ризалык бирмәде. Күңеле дә тартмады — ул ирләрнең берсе дә Мирфәезне аның күңеленнән кысырыклап чыгарырлык түгел иде. Җанына бигрәк тирән урнашкан Мирфәезе. Мәхәббәте гомеренең азагына кадәр бердәнбер булган икән... Маһинур улын да җәлләде, үги атадан җәберсетергә теләмәде. Әллә ялгышты инде? Әнә, улы кызлар артыннан чаба башлаган, әнисе аңа бармы-юкмы? Өйләнсә, бөтенләй хатынныкы булачак. «Хәер, шулай булырга тиеш инде ул,» — дип нәтиҗә ясады тагын. Мирфәез аны бар кешедән дә ныграк яратты.
***
Фатих белән Шәмсиянең биш баласы арасында өченче булып тугангамы, артык иркәләү дә, артык катылык та күрмичә, иркендә, үзенә-үзе хуҗа булып, бернәрсәдән курыкмыйча үскәнгәме, Рәйсә теләсә нинди эшкә тотына, үз көченә ышана һәм теләгән нәтиҗәгә ирешә. Кызның көчле рухы, мәхәббәте Ирекне чорнады, әсир итте: егет аны һәрчак тоеп яши, озаграк күрми торса, тынычсызлана, аны көтә.
Рәйсә дә борчыла башлады: Ирек белән Бәхтияр мәктәпне тәмамлыйлар, аның әле тагын бер ел укыйсы бар.Малайлар Казан университетына китәргә җыеналар — Ирек тарих бүлегенә, Бәхтияр татар теле һәм әдәбияты бүлегенә.Рәйсә тагын бер елдан гына барачак. Казанда әллә нинди чибәрләр арасында Ирек аны онытса?
— Ни сөйлисен? Нинди кызлар? Мин, керә алсам, укырга дип барам бит! Бернинди кызлар да кирәк түгел мина!Мин сине генә сөям дидем бит инде!
Егетләрнен әниләренен кайгылары башка: бераз өс-башларын карыйсы, акча хәстәрлисе... Әйтергә генә җайлы — хәстәрлисе! Ай буе колхозда тир түгеп эшләп, егерме тәнкә кулга керә... Аны нәрсәгә тотасын, җиткерәсен!? Ярый әле Хрущёв колхозчыларга хезмәт хакын акчалата түләү кертте, аз булса да ай саен кулга керә. Маһинурнын хәле чүтеки җинелрәк — бер улын ничек тә укытыр. Хөрриягә нишләргә?! Ике өлкән кызы институтта укый: берсе Казанда, икенчесе Алабугада пединститутта. Бәхтиярдан өч кенә яшкә өлкән өченче кызы Халидә, энесен укытыр өчен, уналты яшеннән райондагы май заводына эшкә урнашты. Менә хәзер Бәхтиярны озатырга җыеналар. Бер Ходай белә — ничек укытырлар Бәхтиярны, апалары стипендияга укып яталар, шул акчадан кием дә янарткан булалар! Кызлар шул, үзләре пешерәләр. Бәхтияр нишләр инде?! Ачка интегеп йөрмәсә ярарые... Биш баланын дүртесе дүрт җирдә, кече кызы белән икәү генә кала Хөррия... Раббым,
рәхмәтләреннән ташлама балаларын, начар гадәтләрдән, начар кешеләрдән сакла, Аллакаем!!
Август ае барысын да хәл итте: Ирек тә, Бәхтияр да сынаулар биреп, конкурстан үттеләр, университет студентлары булдылар! Әниләре ничек итсәләр иттеләр, улларын әзерләп озаттылар. Рәйсәгә дә кайгыдан әлләни булмады: сөйгәнен озатып, сентябрьдә унберенче класска укырга барды.
***
И, Казан, нурлы Казан! Авыл баласынын бар хыяллары, өметләре сина бәйләнгән! Анын өчен син — Җир шарынын нәкъ үзәге! Белем эстәп килгәннәр сусауларын басарлык белем ала, матурлыкны таба, чибәрләнә, «йөргән таш» кебек шомара, биш-алты елдан сон синен белән хушлашканда бөтенләй икенче кеше була... Син, Казан, һәрберсенен мәхәббәтенә әйләнеп, күнелләренен түренә мәнгелекә кереп урнашасын!
Сентябрь урталарында Бәхтияр тулай торакка сөенеп, канатланып кайтты.
— Ирек! Бүген язучылар белән очрашу булды, безнен бүлек студентларын университетта эшли тоган «Әллүки» дигән әдәби берләшмәгә чакырдылар. Безнен шигырьләрне алып калдылар. Киләсе утырышта фикер алышулар була диделәр!
— Шә-ә-әп! Синен шигырьләрне тынлагач, исләре китәр әле! Мин бәрәнге кыздырган идем, суынды инде. Җылытырга хәзер кухняда чират, кызлар баскан.
— Шул килеш тә ярый! — Ипи кыерчыгы белән табадан гына салкын бәрәнгене сугып куйды Ирек. — Шәп булды бу, үлеп ашыйсы килә иде, рәхмәт! Беләсенме, «Әллүкигә» йөргән студентларнын шигырьләрен газета- җурналларда да чыгаргалыйлар икән.
— Гонорар да бирәләр микән?
— Белмим, ансы мөһим түгел, басылуы важно!
— Гонорары да мишәйт итмәс иде! Мин дә тарих-археология түгәрәгенә язылдым. Җәй көне безнен түгәрәк студентлары раскопкаларда катнашачак.
— Их, нинди кызык! Кайларда казынырсыз микән? Мин дә барыр идем — алсалар! Алырлар микән?
— Белмим, сөйләшеп карарга булыр. Әле җәйгә кадәр күзен күгәрер...
Ирек җәйнен тизрәк килүен көтә... Рәйсәдән башка гомер әллә ничек
— куанычсыз, кыен, бу кыенлык — күңелен кимереп торган сагыну хисе. Күңеле белән гел Рәйсә янында, мөмкин булса, уйлап та тормас, кайтып китәр иде... Казан белән Кушимән арасында хатлар киләп сара, икесе дә ул хатларны түземсезлек белән көтәләр.
— Сез бәхетле! Миңа килсен иде әле хет берәр шундый хат! Бер ел түгел, биш ел көтәргә риза булыр идем... — Бәхтиярның йөзе моңсулана, шагыйрь күңеле еракта калган Нурсинәне чынына караганда күпкә илаһирак итеп, бизәп күз алдына китерә...
— Чәчәкләр булып атканы
Юк иде берәүнең дә, Гөлләрдән башка нишләрмен, — Кал минем йөрәгемдә!..
— дип, шигырьләр язар өчен алган яңа дәфтәренә шул юлларны язып куйды.
***
Улы институтка кергәннән бирле Маһинурның күңелендә шатлык. Бу дөньяда аның өлешенә тигән шатлыклар күп булмады, тик күргән кадәрлесе күңел түрендә, җанын җылытып тора.Яшьлегендә олы мәхәббәте
— Мирфәезе насыйп булды — дүрт елга якын сөеп-сөелеп, иренең назын күреп яшәде. Хәзер шул бәхетле елларның күңелле мизгелләрен исенә төшереп барлый... Тормышта ярату бәхетен татымаган, сөеп-сөелеп яшәмәгән кешеләр азмыни? Эт чаклы кадерләре булмаганнар да бар... Шөкер, ана булу бәхетен дә татыды, улын
үстерде. Моңа чаклы баласы кешедән ким-хур булмады. Ярдәмчесез, яклаучысыз килеш тә үзенә юл ярырга өйрәнде, кеше итәгенә ябышып түгел, үз көче белән университет тикле университетка барып керде, Аллага шөкер! Моннан соң да Раббым баласын ташламасын! Әйбәт кенә укып чыгып, аякка бассын! Маһинурның бар теләге шул, аңа башка нәрсә кирәкми!
Ул тормышыннан канәгать. Ата-анасы өчен дә, туганнары өчен дә кулыннан килгәнне кылды. Маһинурның әтисе Хөснимәрдән абзый гомеренең азагына кадәр диярлек колхозда эшләде, бернәрсәдән дә зарланмады, тормышны яхшы белгәнгәдер инде, күпкә өметләнмәде, булганына риза-бәхил булды, бәлки, шуңадыр, Ходай аңа соңгы көннәрендә аз авыру, ансат үлем насыйп итте.
Маһинур Ижаудан кайтканда өй тулы кеше иде, тугыз җан яшәделәр, менә хәзер йортта өч карчык — туксанга җитеп килгән әнисе, олыгайган тутасы һәм үзе; туганнары таралышып бетте. Иреге дә үсеп чыгып китте... Чит шәһәрдә япа-ялгыз... Ярдәм итәр кешесе юк. Маһинур алай уйлап карады, болай уйлап карады, акча эшләү юлларын эзләде. Аның бит хәзер базары да юк, бетерделәр, үзеңнән өзеп булса да, маен-сөтен, йомыркасын сатып әзрәк булса да акча эшләр идең.
Кемнәрдәндер кәҗә мамыгы сатып алды...
Кич. Кабага кәҗә мамыгы бәйләнгән. Эштән яргаланган кулларда орчык бөтерелә, күңелне тынычландыра торган көй җырлый, кабадан нечкә генә булып, Маһинурның уйлары сыман, мамык җеп сузыла.. Җепне йомгакларга урап, челтәрләп-бизәп, мамыктан шәл бәйләгәндә, һәр күзен энәгә эләктереп, «лә Илаһә илла Аллаһ» дип кабатлый... Күпме шәлләр бәйләгәндер Маһинур... Ул шәлләрдә аның уйлары, теләкләре, догалары... Аларны ябынган кешеләрнең тәненә генә түгел, күңелләренә дә җылы иңгәндер...
***
Ниһаять, Ирек белән Рәйсә көткән бәхетле көннәр килде: Рәйсә дә сынауларын унышлы тапшырып, университетка укырга керде. Рәйсәнен планнары тау чаклы! Гомернен бер мизгелен дә әрәм итмичә укырга, мәгънәлерәк яшәргә, башкалада булган бөтен мөмкинлекләрдән файдаланып, һәр яктан үсәргә, камилләшергә, концерт-театрларга йөрергә, боларнын барысын да Ирек белән тормышка ашырырга.
Беренче көнне үк, үзенен лекцияләре беткәч, Ирек янына йөгерде.Бер төркем кызлар һәм берничә егет арасында торган Ирек янына килде.
— Сәлам!
— Сәлам! — диде Ирек аптырабрак. — Нәрсә бар?
— Бернәрсә дә юк. Сине сагындым! Безнен лекцияләр бетте.
Әле яна гына күгәрченнәрдәй гөрләшкән кызлар шым булдылар. Зур кызыксыну белән группаларындагы ин матур егет янына килгән таныш булмаган кызны күзәттеләр.
— Әйдә, чыгып сөйләшәбез! — диде егет.
— Нигә?
— Монда кеше арасында...
— Әллә мин килгәнгә ояласын?
— Юк, ник оялыйм...
— Әйдә, алай булгач. — Сизгер күнелле кыз Ирекнен кыенсынганын тойды. Аудиториядәгеләр алар артыннан карап калдылар.Рәйсәнен тынычлыгы жуелды: »Күренеп тора, группадагы кызлар Иреккә гашыйк булганнар, аннан күзләрен дә алмыйлар! Мине күргәч, телсез калдылар! Модно киенгәннәр!.Казан кызларыдыр инде...»
Рәйсәнен йөрәгенә ут капты — ул кызлар көндәшләренә әйләнделәр. Нишләргә?! Үз өстендә эшләү планыннан да катлаулырак уй төште: Ирекне теге кызлардан сакларга! Тегеләрдән ким булмаска! Шул көнне үк эшкә кереште: күлмәк итәген кисеп, кыскартып киде. Көзге алдында бөтерелде. Берничә көннән чәчен
кыскарттырып, «а-ля Мирей Матье» прическасы ясатып кайтты (Казанга француз җырчысы Мирей Матье килеп киткәннән сон ин модный прическага әйләнде).
— Ник чәченне кыскарттын? — дип аптырады егет, кызнын йөзе ничектер ят күренде.
— Әллә сина ошамый?
— Ошый. — Ирек кызны үпкәләтүдән курыкты. — Тегеләй дә килешә иде...
Рәйсә әле үсмерлегеннән чыгып бетмәгән. Үзен матурлардан санамый, шуна күрә чибәр егетенә тин булырга тырыша.Чынында, Рәйсәнен җиләктәй пешеп җитешкән чагы, барысы да үз урынында: зифа буй,тыгыз зур күкрәкләр, нәзек бил, төз матур аяклар.Матурлыкны күрә белгән кешене балкып очкынланган карашы үзенә тарта, җанга сарыла, елмайса, йөзенә нур сибелә, гөл сибелә... Сөйкемле. Ирек күнелендә ул гел шулай...
***
Килен чагыннан ук күнеккән гадәт буенча Маһинур һәр җомгада мунча яга, камыр ашы пешерә — бәйрәм итә. Мунча кереп, тәмләп чәй эчеп утырганда Ирек кайтып керде.
— Әйдә, улым, юын да, ашарга утыр, — диде әнисе. — Ничек кайтасы иттен?
— Ул турыда сонрак сөйләшербез. Ардырды да, тундырды да. Казаннан кайту берни түгел, шушы үзебезнен район үзәгеннән кайту — газап! Иртәдән бирле ашаган юк.
Әнисе пешергән күмәчкә калын итеп сөт өсте ягып, зур-зур кабып, кайнар сөтле чәйне йотлыгып эчте. Өйдәге җылыдан, кайнар чәйдән янаклары алсуланды, тирләп, бөдрә чәчләре кыйгачлап мангаена төште.
— Уф, күптән болай ашаган юк иде, тәмле булды, рәхмәт, әнкәй! — Анасынын күнеле булсын өчен, битен сыпырып, амин тотты.
— Мунча әйбәт чагында юынып кайт. — Маһинур улына тастымал бирде.
Кайнар суда мәмрәп пешкән мәтрүшкәле каен себеркесе тотып, ташка чүмеч белән кайнар су җибәргәч, ләүкәдә чабынып, кайнарланган тәненә талгын су койсан, күнеленне борчыган уйларны да, юл газапларын да йөгерек көмеш су юып төшерә, янадан тугандай буласын, рәхәтлек тә, бәхет тә хәттин аша! Авыл мунчасы — оҗмах ләззәтедер!
— Мунча шәп! Рәхмәт! — Кайтканда әнисе белән сөйләшергә шөлләбрәк тора иде, мунчадан сон хәл дә, кыюлык та керде.
Тормышта шик-шөбһәләр, чишелмәс кебек тоелган катлаулы эшләр борчып интектерсә, мунча ягып керергәдер, мөгаен, мунча тәнгә дә, җанга да шифа.
Маһинур, улынын ник кайтканын беләсе килсә дә, ашыктырмады, үзенен сөйләвен көтте. Улынын кирәксә-кирәкмәсә кайтмавын белә,ниндидер җитди эш белән кайтканын анлады.
— Әнкәй, мин синен белән кинәшергә кайттым. Без Рәйсә белән өйләнешергә булдык. Син нәрсә әйтерсен? — Ирек әнисе тузыныр дип көтте. Маһинур тынып калды. Көтелмәгән хәбәрдән аптырады. Менә кайда сизелә ялгызлык... Ире булса сөйләшерләр-кинәшерләр, авырлыкны да, җаваплылыкны да бүлешерләр, уртаклашырлар иде... Маһинурнын кинәшер кешесе юк... Ата урынына да, ана урынына да берүзе... Кеше гомерендә мондый хәлиткеч минутлар күп булмый. Нәрсә дисен? «Өйләнми тор!» дисә ни булыр? Анын сүзенә колак салырлармы? Маһинур уйланды, кырт кисмәде.
— Улым, кинәшүен өчен рәхмәт. Ата-ананын фатихасы кирәк, аннан башка ярамый. Тик нигә ашыгасыз? Сина бит әле егерме дә тулмаган, ничә ел укыйсын бар. Рәйсә дә укый гына башлаган. Мин әле син укып бетергәч кенә өйләнерсен дип уйлый идем.
— Ашыгасын дип... Без бит инде өч ел йөрибез.
— Йөрү бер хәл, тормыш кору икенче нәрсә. Ничек яшәмәкче буласыз?
— Әнкәй, быел укып бетерәбез дә, документларны читтән торып уку бүлегенә күчерәбез, киләсе сентябрь башыннан эшкә урнашабыз.
Маһинурнын борчылуы, хафалануы йөзенә чыкты, күзләре монсуланды, иреннәре кысылды.
— Минем бар хыялым — сине кеше итү, төпле белем бирү булды. Әгәр син укымый калсан, мин бу дөньяда ин бәхетсез бәндә булам! Шуны белеп тор! — Маһинурнын йөзе агарды.
— Әнкәй, беләм, беләм, борчылма! Зинһар, борчылма! Мин укуны ташламыйм! Заочныйга күчәм! Мин бит Кушимәнгә тарих укытучысы булып урнашам! Синен сырттан төшәргә вакыт! Үзеннән өзеп җибәргән акчаларга яшәргә кыенсынам!
— Мин ул акчаларны сөенә-сөенә салам!
Йөрәге кабына башлады, тынычланырга кирәк иде Маһинурга. «Язмыштан узмыш юк, насыйбы шул булса, бер нәрсә дә кылып булмас. Каршы килсәм дә, барыбер үзләренекен итәрләр, мин генә ямьсез булып калырмын», — дип уйлады ул.
— Кызнын ата-анасы беләме сон?
— Беләләрдер, Рәйсә телефоннан сөйләшәм диде.Анын зачет бирәсе бар.
Маһинур Рәйсәне дә, ата-анасын да белә. Тәрбияле гаилә. Икесе дә укытучы. Улына әйтмәсә дә, Маһинур шикләнде: ай-һай, колхозчы баласына, җитмәсә, атасыз туган егеткә кызларын бирерләр микән?
— Нишлибез сон?
— Иртәгә Ирхәт абый белән өчәүләп Рәйсәнен әтиләренә кыз сорарга барабыз!
— Аннан сон?
— Ну, аннан сон Казанда язылышабыз. — Ирек белән Рәйсә барысын да планлаштырганнар иде инде: авыл советында язылышып йөрмәячәкләр, Казанда группадашлары матур итеп студентлар туе оештырачак.
— Ә никах?
— Никах? — Алар бу турыда уйламадылар да... Кем хәзер никах белән өйләнешсен?! — Әнкәй, Фатыйх абый коммунист бит, риза булыр микән сон?
— Никахсыз минем ризалыгым юк!
— Ярар, ул турыда баргач сөйләшербез.
***
Рәйсә әти-әнисе белән сөйләшергә өлгермәгән булып чыкты. Алар өчәүләп килеп керүгә Шәмсия белән Фатыйх эшнен нәрсәдә икәнен барыбер анладылар. Әйбәт кенә каршыладылар, хәл-әхвәл сораштылар. Гадәти сүзләрдән сон, Ирхәт, кимәленә туры китереп, килүләренен максатын әйткәч, тынып калдылар. Тынлык озакка сузылды.
— Бар, кунакларга самавыр янарт, чәй әзерлә, — диде Фатыйх хатынына. Тамагын кырып куйгач, җавапны унайлырак итеп, кунакларны кимсетмичә әйтергә тырышты:
— Ирек энем, синен яхшы, тырыш егет икәненне беләбез. Без өйләнешүегезгә каршы түгел, ләкин сезгә өйләнешергә иртәрәк түгелме сон? Икегезнен дә укыйсыгыз күп. Рәйсә әле генә укый башлады.
— Без укуны ташларга җыенмыйбыз, читтән торып укуны дәвам итәчәкбез.
— Укырсыз, билгеле, анысына шикләнмим. Тик кинәшем шул: өйләнешүне берәр елга кичектереп торыгыз, Рәйсә икенче курсны тәмамласын, әзрәк уку программасын үтәсен. Читтән торып уку җинел түгел ул, гаиләгә бәйләнгәч, бигрәк тә.
Йомшак итеп әйтелсә дә, бу кире кагу иде. Ирек моны көтмәгән иде.. Маһинур ләм-мим сүз әйтмәде.Фатыйхнын сүзләрендә дөреслек булса да, башта үзе дә нәкъ шулай уйласа да, кире кагу анын горурлыгына тиде, кимсетте. Бу унайсыз хәлдән чыгарга кирәк иде.
— Мин дә шулай дип караган идем. Яшьләрнен үз сүзләре сүз бит. Ярый,
килгәнгә гаеп итмәгез, — диде Маһинур. Кунаклар кузгалдылар.
— Туктагыз, чәй кайнады, эчмичә китмәгез инде! — Шәмсия кыстаса да, эченнән сөйләшү нәтиҗәсе белән бик риза, шатлыгы йөзенә чыккан, Маһинур моны күрми калмады...
— Рәхмәт, чәйне кайткач эчәрбез.
Кире борылып китү өчесенә дә авыр булды. Ирекнен йөрәге ярсып типте. «Әтиле кешене бормаслар иде, санга сугарлар иде! Бер ел көтүнен нәрсәсе бар? Ни үзгәрер дип уйлыйлар?Кызларын әтиле кешегә бирербез дип өметләнәләрме?»
Ирхәт, үз чиратында, кире кагуларын үзенен җүнләп сөйләшә белмәвеннән, анлата алмавыннан күрде.
Маһинур улын җәлләде, хурланмасын, кимсенмәсен дип, Фатыйхнын сүзен җөпләде:
— Дөрес әйтә Фатыйх! Мин дә шулай дидем бит! Башта укып бетерегез, аннан сон өйләнешерсез!
Ирек эндәшмәде. Ул башкача уйлый...
Маһинурнын кимсенүе озакка бармады. Анын уйлавынча. улына өйләнергә чыннан да иртә, улына пар кыз Рәйсә ише генә дә түгел, фәрештәгә тин кыз булырга тиеш. Анын алтын баганадай улына кызлар табылыр...
Ирек Казанга кайтты. Әтиләренен җавабын ишеткәч, Рәйсәнен җене котырды:
— Ярар, күрсәтермен мин аларга тагын бер елны! Юләр булдым үзем кайтмыйча! Кайтабыз!
***
Шәмсия белән Фатыйх йокыга талганнар иде, ишек ачылып, кемдер «шалт!» итеп электрны кушкач, уянып киттеләр.
— Әти! Әни! Торыгыз!
— Ай Алла! Ни булды? Нәрсә бар? — диде Шәмсия, өй уртасында кызлары басып торганны күреп.
— Торыгыз, киенегез, сөйләшәсе бар!
— Нәрсә турында? — Фатыйх чалбарын эләктерә-эләктерә чаршау артыннан чыкты. Рәйсә ишекне ачып кычкырды:
— Ирек, кер, нишләп анда торасын, өйгә кер!
Егет кыенсынып кына өйгә керде. Фатыйх кызынын ни өчен кайтканын белсә дә, сорады:
— Нәрсә, әллә янып киләме? Нишләп йөрисез төн уртасында?
— Сезнен аркада! Нишләп Ирекне борып җибәрдегез ?! Ник ризалыгыгызны бирмәдегез?!
Шәмсия Ирек бар дип тормады, уйлаганын әйтте:
— Сон, кызым, ничек сине шул йортка курыкмыйча бирик? Анда бит сина өч биана! Маһинур үзе генә дә әллә ничәгә торырлык! Син анда ничек яшәмәк кирәк?! Тора алмассыз!
Фатыйх терсәге белән хатынынын кабыргасына төртте:
— Тик кенә тор! Җитте! Кызым, сез бик яшь бит әле, өлгерерсез әле өйләнешергә.
— Без бит инде тугызынчы класстан бирле йөрибез! Күпме йөрергә була!
Ата-ананын йокысы качты. Өйдә балкып ут яна, яшьләр киенгән килеш чит кешедәй басып торалар. Казан тикле Казаннан җиде төн уртасында тунып-өшеп, арып кайтканнар...
— Әйдәгез, чишенегез, хәзер самавыр куям, — диде Шәмсия.
Рәйсә белән Ирек,мөнәсәбәтләрнен йомшарганын тоеп, майлы ипи белән конфетлап чәй эчтеләр, тамаклары үлә язып ачкан иде, туралган ипи беткәч, тагын кисеп куйдылар.
Рәйсә корган план буенча, иртәгә Фатыйх белән Шәмсия аш әзерләп, Маһинур белән Ирхәт абыйсын чакырырга, берәр картны табып, никах укытырга тиешләр. Әтисе курыкмасын, беркем берни сизмәс!
Фатыйх бу сүзләрдән елмаеп куйды. Егет чагында дүрт ел сугыш утында йөреп, яраланып кайткан Фатыйх куркаклардан түгел! Теләсә кемгә курыкмыйча дөресен ярып салучан ир ул.
— Нишләп куркыйм! Курыкмыйм! Бәйләнүче булса, белмәдем, хатын укыткандыр, диярмен! Әниен коммунист түгел бит! — дип көлде Фатыйх.
Йокларга ятканда бик сон иде инде. Ирекне Көнкүрмешкә җибәрмәделәр. Булачак кияү беренче мәртәбә бабаларында калды.
Чаршау артына кереп яткач, Шәмсия иренә пышылдады:
— Син ни уйлап ризалаштын?! Кияүгә чыгу гына мени? Шул гаиләдә яшисе бар! Маһинурга чыдап торырмы? Атасы булса бер хәл ие...
— Егеткә тел тидермә! Әйбәт малай ул!
— Малае әйбәт булса, анасы авылда бер усал!
— Анын сина ни усаллыгы тиде сон? Маһинурга чыгарга җыенмый бит кызын, улына!
— Әйе, сезгә, ирләргә ул усал Маһинур түгел инде, чибәр Маһинур,
— диде хатын көнчелеге килеп.
— Җитәр, йокла, иртәгә эшләсе эшләр күп! — Фатыйх үзе тиз генә йоклап китә алмады.Кызы турында уйлады: «Кара син аны! Ут белән бер! Давылдай кайтып керде! Бер кешегә дә үзен җәберләтмәс, Маһинурга да!
***
Яшьләр оештырган туй күнелле үтте. Группаларында беренче туй булгангамы, кызлар-егетләр үз туйларын бәйрәм иткәннән ким кыланмадылар, кафе «ду!» килеп торды, барысы да бәхетле, шат, ин бәхетлеләре, билгеле, Рәйсә белән Ирек! Бу кичне Рәйсәнен бәхетенә кызыгучылар булды... Группадаш кызлары Ирек янында сыпыргаланып: «Ах, Ирек, милый, как же мы будем без тебя!»— дип шаярттылар. Шаяруы- чыны бергә булгандыр инде: «Увела нашего самого красивого парня. И не такая уж красавица, чем она его очаровала?» — дип аптырадылар.
Маһинур туйга бармады. Яшьләр арасында утырырга кыенсынды. Эчү мәҗлесендә булуны гөнаһ санады. Кодалары артыннан каклаган пар каз белән тау чаклы чәк-чәк пешереп җибәрде.
***
Ирек белән Рәйсә җәйге сессияне тапшырып, читтән торып уку бүлегенә документларын күчерделәр.
...Урман юлыннан Көнкүрмешкә таба чемодан тоткан егет белән кыз килә. Сөйләшеп барган җирдән егет туктый, чемоданын җиргә куеп, урман читендәге аллы-гөлле чәчәкләрне өзеп кызга бирә дә,кочаклап үбә.. Басу капкасына якынлашканда Ирекнен йөрәге талпынып типте — авыл капкасы белән бәйләнешле шатлыклы хатирәләр балачагын искә төшерде: авылга яшь килен төшәсе булса, алар Бәхтияр белән башкалардан калышмас өчен иртүк басу капкасы төбенә баралар.Күпме яшь киленнәрне капка ачып керттеләр алар! Чибәр киленнәр сипкән конфетларнын тәме һаман тел төбендә сыман! Ул көн малайларга олы бәйрәм: конфет-прәннекләрдән башка мәзәге ни тора! Алар бит бәхетле парларны беренче булып каршы алалар!
Ирек белән Рәйсә җәяүләп басу капкасына якынлаштылар... Күңеленнән егет малайларнын капка ачуларын тели, шуна өметләнеп кесәсенә вак акчалар да салган иде. Капка ябык, малайлар юк... Аларнын кайтасыларын ишетмәгәннәр шул... Ирек чемоданын җиргә куйды да, капканы киереп
— атлы арба үтәрлек итеп ачты.
— Әйдә, «килен», төкле аягын белән рәхим ит безнен авылга! — Рәйсәне күтәреп ачык капкадан алып керде. — Бәхет капкасы бу, белеп тор! Без ачып керткән киленнәр бар да безнен авылга гомерлеккә килделәр!
Рәйсә иренен муеныннан кочаклап көлде:
— Мин дә бәхетле! Мин дә гомерлеккә дип килдем!
Кечкенә авылга килен төшү — зур вакыйга. Теләсән-теләмәсән дә, энә күзеннән үткәрәләр, яшь килен сынау үтә. Рәйсә килен булып төшкәч, күрше-күлән аеруча кызыксынып күзәтте: ни булыр микән, Маһинурга килене түзеп торыр микән? «Килен кайнана туфрагыннан ярала» дигән гыйбарә бар. Монын шулай икәнен Маһинур башта ук төшенде: килененен холкында үз чалымнарын тойды — тәвәккәл, горур, үз сүзендә торучан.
Миргаяз хәзрәт утарында яшәгәндә кайнанасы белән кайнатасынын искиткеч итагатьле, ихтирамлы булулары, Мирфәез белән Маһинурнын тормышына сак караулары исенә төште. Мулла гаиләсендә алган бу сабак ана улы белән килененә карата гадел мөнәсәбәт урнаштырырга ярдәм итте — Маһинур яшьләрнен тормышына кысылмаска тырышты. Киленен утлы табага бастырыр дип көткән кайберәүләр аптырашка калдылар — гаиләдә тавыш-гауга чыкмады.
***
Беренче сентябрь көнне улы белән килене көтүдән үк тордылар. Өч чакрымдагы Кушимәнгә беренче дәресләренә барырга хәзерләнделәр. Алар киенеп чыгып кикәндә, Маһинур «Аятел Көрсине«эченнән генә укып озатты. Бераздан, капка төбенә чыгып, артларыннан карап торды: карангы-зәнгәргә буй төшкән костюм кигән озын буйлы, кин җилкәле Ирек ана дөньядагы ин чибәр егет, кадерлесе, газизе, тормыштагы бердәнбер шатлыгы иде.
«Бозауны сатып кәчтүм алып дөрес эшләдек, кеше арасында ким булырлык түгел, «агач күрке яфрак, адәм күрке — чүпрәк» димәсләрие! Укытучы балалар каршында үрнәк булырга тиеш! Аллага шөкер! Эшләре генә унышлы була күрсен, Раббым!»
Ирек белән Рәйсә бүген мәктәпкә беренче мәртәбә яна сыйфатта— укытучы булып килделәр. Үзләрен укыткан укытучылар янында эшли башлау шүрләтә дә...
— Кыенсынып тормагыз, анлашылмаган сорауларыгыз булса сорагыз!Барыбыз да башта өлкәннәрдән өйрәнеп укыта башладык, — дип тынычландырды Сәгадәт апалары — ин яраткан, серле карашлы математика укытучылары.
Хисләр канатында йөзгән Рәйсә дә, тыныч акыл белән фикер йөрткән Ирек тә тормышларынын ин җаваплы чоры башлануын, дөнья мәшәкатьләрен иннәренә күтәреп тартканда абынмаска, ялгышмаска, башкалардан ким булмаска, йөз яктысын сакларга кирәклеген анлап, киләчәккә гел изге планнар гына кордылар: алар да Сәгадәт апалары кебек гадел, саф күнелле булырлар...
Сәгать арты сәгать, дәрес артыннан дәрес үтә, гомер дә... Әле күптәнме дулкынланып беренче дәресләрен биргәннәр иде, беренче чирек азагына якынлашкан. Ирек күнелендә йөрткән планы турында хатыны белән кинәшләште:
— Рәйсә, әгәр район мәктәбендәге кебек тарих музее оештырсак, килеп чыгар микән? Булдыра алырбызмы?
— Нигә булдырмаска! Син булдырасын аны! Рамнарны, плакатларны менә дигән итеп ясыйсын! Борынгы әйберләрне җыярга укучылар булышыр. Әйт кенә, хәзер китерә башларлар! Келәт-сарайларда, чормаларда иске- москы бетәсе түгел!
Хатынынын дәртле монологыннан Ирек рәхәтләнеп, озак итеп көлде.
— Иске-москыдан гына музей төзеп булмый! Әйдә бергәләп планын, эчтәлеген төзик.
— Әйдә! Ин башта укучылардан музей советы төзергә кирәк. Нәр бүлеккә җаваплыларны билгеләргә. Мин музейга экскурсоводлар әзерләрмен!
— И тиз дә инде син! Экскурсоводлар! Хотя... — Ирек хатынынын кин
фантазиясенә ышана, ул әллә ниләр уйлап чыгарырга мөмкин!
Директорга рөхсәт сорарга Ирек әзер план белән керде. Мондый эшлеклелек ошады булса кирәк, кызыксынып тынлады.
— Әйбәт эш башларга җыенгансын, давай, эшлә, ярдәм кирәк булса, үземә мөрәҗәгать ит.
Ирек үзе мавыктыргыч планнар белән янып йөргәнгәме, мәктәпнен бар классларына да музей чире йокты. Укучылар алып килгән әйберләр арасында тарихи яктан бәһасезләре дә, кирәкмәгәннәре дә булды. Балачага ата-аналарыннан сорап та, сорамыйча да ташый башлады, шунын аркасында бер күнелсез хәл булды.
Бер көнне директор кабинетына ачуы йөзенә чыккан хатын килеп керде.
— Ул ниткән эш? Нишләп бала-чаганы котыртып җата ул Маһинурнын уйнаштан туганы? — дип чәрелди башлады.
Нәр очракта да үзен әдәпле тотарга өйрәнгән директор:
— Ни булды, Әминә апа? Тынычланыгыз, яхшылап анлатыгыз, — диде.
— Бәй, нәмәшләп сорамай-нитмәй өйдән әйбер ташыйлар? Минем малай җон кабасын алып киткән! Бездә кешегә өләшер әйбер җук!
— Хәзер укытучыны чакыртам, анлашырбыз! — диде директор.
Бераздан бүлмәгә Ирек килеп керде. Энәдән-җептән генә чыккан модный костюм кигән озын буйлы, бөдрә чәчле егет директор янына килеп баскач, хатын бер директорга, бер Иреккә карап, телсез калды — каршысында басып торган матур, сөйкемле егеткә карата «уйнаштан туган» дигән сүзнен нинди урынсыз, мәгънәсез икәнен, үзенен вак нәрсә өчен печтәнләп йөрүенен оят икәнен анлады.
— Нигә чакырдыгыз, Рифкать Давлетович?
— Менә Әминә апанын улы сорамыйча музейга экспонат алып килгән.
— Нинди экспонат?
— Җон кабасы.
— Ә-ә, бар бугай андый әйбер. Безнен музей активы әйберләрне язып, номерлап кабул итә. Алып китегез, — диде Ирек хатынга.
Хатын инде сүрелгән, тынган, ник килгәненә үкенә дә башлаган иде.
— Җарар инде... Каба да булдымы әйбер... Калсын.
***
Авыл халкы алдында «ялгызак ана» булып йөргән Маһинурнын гаиләсе, оныгы тугач, хәзергечә әйтсәк, «яна статус» алды: беркем тел-теш тидерерлек түгел — законлы гаиләдә Ирекнен кызы туды. Шатлыкларын-кайгыларын «сандыкта» сакларга күнеккән Маһинурнын тормышы, яшәвенен мәгънәсе янаргандай тоелды — кечкенә кызчык әбисенен ин җылы, ин изге хисләрен уятты.
Гаилә тагын ишәйде: туксанны тутырган Саимә карчык, Маһинурнын олыгайган Фатыйма тутасы белән алты җан өчен мәрхүм Хөснимәрдән карт салган йорт тарайды,искерде. Заманасы да үзгәрде: авылда кешеләр ак кирпечтән йорт төзеп, түбәсен шифер белән ябалар. Андый йортлар янында Ирекләрнекенен фәкыйрьлеге күзгә төртелеп тора...
Ирекнен әле беркемгә дә чишмәгән хыялы бар: яна йорт төзисе килә. Килә дә бит... «Йорт төзүнен ние бар — мүкләсе дә чутласы!» — дип тиккә генә шаяртмаганнар! Мүкләп чутлаганчы, ай-һай күпме нәрсә кирәк! Ирек шуна да бу планын ерак киләчәккә багышлаган иде, тик, хикмәти Хода, бик нык теләсән, хыяллар да тормышка аша икән!
Эшнен башы болай булды. Кушимәнгә укытырга биш авылдан яшьләр көн саен килеп йөриләр. Җәен ярый әле — өч-биш чакрымны тиз үтәләр. Язын-көзен саз ярып, кышын кар ерып йөрү яшьләргә дә җинел түгел, дәрескә сонга калган очраклары була. Укытучыларга гына түгел, үзенә дә үтә таләпчән директорнын түземлеге бер вакыйгадан сон тәмам төкәнде.
Бер көнне,алтынчы дәрес тәмамлангач,укытучылар да укучылар да кайтып киткәч, Мөхлисәттәй парталарны бастырып куеп идән юа башлаган иде, директор килеп керде.
— Мөхлисә апа, нишлисен? Кая бөтенесе дә?
— Кемнәр?
— Укытучылар, укучылар! Әллә алтынчы дәрес булмады?
— Нәмәшләп булмасын! Дәресләр бетте бит инде!
— Ничек? Әле алтынчы дәрес башланырга гына тиеш!
Мөхлисәттәй аптырады.
— Апаем, башны катырып йөрмә әле! Дәресләр бетте! Ызбанукны алты тапкыр бирдем, алты тапкыр чыгардым! Бук ашап йөрмә, син дә кайтып кит! — Мөхлисәттәй мәктәптә үзен хуҗа итеп тота, укытучыларны да, укучыларны да бериш күрә.
Директор эндәшмәде, Мөхлисәттәйнен кинәшен тотты бугай...
Эшне сизде мәктәпнен кынгырау кагучысы, сер генә бирмәде.
— Мөртәтләр, бүген барысы да сәгать телен борганнар!
Икенче көнне Мөхлисәттәй булган хәлне укытучыларга сөйләгәч, тәгәрәшеп, хәлләре беткәнче көлделәр! Яшь укытучылар тәнәфес саен сәгать телен күчергәннәр дә, алты дәресне биш сәгатьтә укытып тайганнар!
— Чукынмышлар! Янадан сәгатькә кагыласы булмагыз! Мине эшсез калдырасыгыз киләмени! — диде Мөхлисәттәй.
Шушы очрактан сон директор барысын да җыеп кинәшмә үткәрде.
— Все, иптәшләр, мондый җавапсызлыкны бетерәбез! Кайтып-килеп йөрүләр булмаячак! Монын өчен яшь укытучыларга үзебезнен көч белән тулай торак төзибез. Мәктәпкә утынга бик шәп делянка бирделәр, менә дигән деловой агачлар бар. Шуннан сайлап кисәбез дә, эшкә тотынабыз!
Урман кисәргә баргач, Ирекнен күнел түрендәге хыялы янарды. Әнисе белән кинәшергә булды.
— Әнкәй, әллә тәвәкәлләп өйлек бура ясыйбызмы? Мәктәпнекен кискәндә, берочтан үзебезнекен дә кисәр идек. Ташырга да җайлы була — үзебезнен авыл өстендә генә — якын.
Маһинур озак уйламады, улы акыллы кинәш бирә — җае чыгып торганда нигә эшләмәскә.
Ап-ак усак бүрәнәләрдән кечкенәрәк булса да өй салып, түбәсен шифер белән ябып, яна йортка күчкәндә Ирек чиксез горур иде!
Төн чыкканчы алтын сарай салу әкиятләрдә генә була. Маһинурлар яна өйгә күчкәнче байтак вакыт үтте. Искесен сүтеп, янасын күтәргәнче, ферма йортында яшәп тордылар. Бу эшне җитәр-җитмәс акча белән үзләре генә ничек очлап чыгарлар иде микән, авылдашлар булышты — өмә ясадылар, эшне оештырыга Маһинурнын энесе Ирхәт ярдәм итте.
Яна йортта Ирек белән Рәйсә аз гына яшәп калдылар.
Укыта, башлауларына дүртенче ел киткән иде. Рәйсәне классы белән күрше авылга бәрәнге алырга җибәрделәр. Якын булса да, Рәйсә Көнкүрмешкә кайтып йөрмәде — укучыларын калдырырга курыкты — сигезенче класс бит, ни булмас, барысы өчен дә ул җаваплы. Атна буе куна-төнә яттылар, эшләрен бетермичә кайтмадылар.
Рәйсә Ләйсәне өчен тыныч — әбисе оныгына җан атып тора! Баланы вакытында ашата, юындыра, йоклата, Рәйсәнен үзеннән остарак карый.
Атна эчендә кызын өзелеп сагынды. Эшләрен бетереп кайтканда Рәйсәне яналык көтеп торган икән — Ирекне райкомолга эшкә күчергәннәр! Бу хәбәрне Рәйсә башта тыныч кына кабул итсә дә, уйлый-уйлый кабына башлады:
— Ничек инде?! Нигә мина хәбәр итмәдегез?! Нигә минем белән кинәшмәде? Бәлки, минем район үзәгенә күчәсем килмидер! Нишләп алай яшертен генә безне ташлап китеп барды?!
Маһинур киленен тынычландырырга тырышты:
— Ирек үзе дә аптырады. Бик ашыгыч кына китеп барды, сина хәбәр итәргә дә вакыты булмады. Райкумнан кеше килгән дә, утыртып алып киткән. Райкамул секретаре итеп куярга дип.Казанга җибәргәннәр, эш кабул итәргә.
Авылда эш өсте — бөтен кеше бәрәнге ала. Йорт саен утыз сутый бакча, янгырларга чаклы алып бетерергә ашыгалар. Маһинурларнын бәрәнгесе бер көрәк тә алынмаган, җитмәсә, Ирек Казанга китеп барган. Рәйсә аз булса да казый торыйм дип бакчага чыкты. Күрше ызанда Бәдрикамал карчык та берүзе чокый иде.
— Алла ярдәм бирсен, Бәдрикамалтәй! — дип исәнләште Рәйсә.
— Рәхмәт, кыдым! Нәмәшләп бер үден генә чыктын? Тегеләр кая? — «Тегеләр» диюе — өйдәге берсеннән берсе карт ике карчык та Маһинур иде.
— Өйдә.
— Кыдым, нәмәгә берүден интегәсен?
— Интекмим, Бәдрикамалтәй! Эшләмәгән эш түгел бит! Барыбер үзебезгә аласы.
— И-и-и, эшчән дә бала инде үден! Минем малайнын катыннары эшкә түдмәйләр, аерылалар да китәләр! Син дә интекмә, кыдым! Нәмәшләп тегеләр сине генә җигәләр? Эшләй дигәч тә... Син дә адәм баласы инде, ата-анана гадид... Булмаса, берад куркыт үдләрен,атаннарга китеп тор!
— Юу-у-к, Бәдрикамалтәй, мин монда китәргә дип килмәдем! Мин эштән курыкмыйм! Түзәм әле! Түзәлмәслек булса, үзләрен сидереп сидекләренә утыртырмын!
Ызанда казынган карчык «дөрес ишетәм микән?» дип аптырады, туктап Рәйсәгә карап катты: каршысында яшь килен түгел, Маһинур үзе торгандай булды.
— Болай гына әйтүем... Кеше сүләгәнгә генә...
— Нәрсә сөйлиләр? — Рәйсәнен күнеленә шик төште.
Карчык артык сүз ычкындырганын анлады бугай, сүзне бормакчы булды:
— Сүләйләр дип... Каты -кыд теленә ни килә шуны сүләй...
— Юк, Бәдрикамалтәй, бер башлагач, әйтеп бетер! Ни дип сөйлиләр?
Карчык ык-мык итмәкче иде, Рәйсә кыса башлагач, әйтергә мәҗбүр булды:
— Ирек ташлап киткән диләр...
Рәйсә көрәген җиргә ыргытты да ашыга-чаба өйләренә кереп китте.
— Әнкәй, Бәдрикамалтәй нәрсә сөйли ул? Ирек мине ташлап китте мени? Авылда шулай дип сөйлиләр икән!
— Юкны сөйләмәсеннәр! Минем улым җүнле ата баласы! Андый юләрлекне эшләмәс! Кеше сүзенә ышанма! Әйттем бит инде, Казанга ашыгыч җибәрделәр! Сабыр бул, Ирек тиздән кайтып җитәр.
Кайнанасы авызыннан чыккан «минем улым җүнле ата баласы» дигән сүз Рәйсәнен миенә барып урнашты: мона кадәр иренен кем улы икәне турында уйланмаган да иде. Атасы юк икән — юк! Менә хәзер барып җитте: кем икән сон ул «җүнле ата»? Бу сорау шундый да үткен, кызыктыргыч иде, Рәйсәнен хәтта ачуы онытылды! Тик Маһинурдан ул турыда сорарга ярамый — тыелган тема... Рәйсәгә хәтта иренен серле «җүнле ата баласы» булуы ошап та куйды...
Райкомолнын беренче секретаре Вилдановнын Мәскәүгә аспирантурага китүе сәбәпле, Ирекне тиз арада мәктәптән район комсомол комитетына алдылар. Вилданов урынына кандидатураларны тикшергәндә Ирекне ин кулай санаганнар — райкомнын беренче секретаре Кушимән мәктәбендә Ирек оештырган музейны бик ошаткан. Комсомол конференциясендәге чыгышы да унышлы булган. Шулар өстенә булачак комсомол җитәкчесенен килеше-килбәте дә исәпкә керми калмагандыр...
Казаннан кайткач, Ирек хатыны белән кызын район үзәгенә алып китте. Атна саен өчәүләп райкомолнын кызыл мотоциклына утырып Көнкүрмешкә, яна йортларына кунакка кайталар. Ишек алдына кызыл матай кунаклагач, Маһинур канәгать булып күрше-тирәләргә күз сала
— күрәләр микән анын улы кайтканын? Ирекнен райкомол җитәкчесе булып
күтәрелүен олы мәртәбә дип кабул итте, горурланды.
***
Беркөн диплом алып Бәхтияр кайтып төште. Дуслар сагынышканнар иде, кочаклашып, көрәктәй зур куллары белән аркаларыннан кагып исәнләштеләр.
— Менә, университеттан юлламаны үзебезнен районга бирделәр. Редакцияга кайттым.
— Шәп булган! Котлыйм! Безнен редактор яхшы егет! Редакциядә булдынмы сон әле?
— Ин башта шунда кердем.Редактор тизрәк эшкә чыгарга куша. Карале, син монда олы начальник икәнсен —аерым кабинет!
— Шту син! Әле райкомолга «Москвич» та бирделәр! Бүген сине җилдертеп Көнкүрмешкә алып кайтам! Хәзер безгә барып чәй эчәбез дә, Рәйсә белән Ләйсәнне алып кайтып китәбез.
Җәйге коры юлдан тузан туздырып кызыл «Москвич» чаба. Машинадан алда Бәхтиярнын уйлары йөгерә... Йөрәк кызуырак тибә... Тизрәк, тизрәк! Анда балачагы, яшьлек мәхәббәте көтәдер кебек... Һәр борылыш, урман юлындагы имәннәр, чикләвек куаклары — бар да таныш, сагындырганнар! Монда күк тә, һава да башка! Һавасы каймак кебек, баскан җирен рәхәт
— табанга йомшак...
Ул кичне Көнкүрмешнен ике йортында утлар озак янды.
Бәхтияр кайтып кергәндә әнисе нәрсә белән мәшгуль булгандыр, абайламады, бары үзенә төбәлгән зур зәнгәр күзләрдә кабынган шатлык, сөенеч җирдән күкләргә күтәргәндәй булды! Әнисенә таба атлады, очрашу сөенеченнән әнкәсен кочаклыйсы, үбәсе килде, тик базмады, һәрвакыттагыча ике куллап күреште. Борынгы кануннар канга сенгән, күрәсен, авыр тормышлы крестьян гаиләсендә балаларны үбеп-кочып үстермиләр, ана карап күнелдәге ихтирам, ярату хисе ким булмый...
— Әнкәй! Менә сина диплом алып кайттым! Бу дипломда синен өлешен күбрәк! Син теләгән «тел ачкычлары» нык ярдәм итте! Рәхмәт сина!
Бәхтияр дипломын әнисенә сузды. Куе зәнгәр төстәге каты тышлы дипломны кытыршы кулларына алып, Хөррия бәхетле елмайды.
— Тырышып алган белеменнен куанычын, рәхәтен күрергә язсын, Бер Ходаем! Үзенә бик зур рәхмәт, улым! Атана гына бу шатлыкны күрергә насыйп булмады... Анын бар теләге сина белем бирү иде. Васыять итеп әйтте: «Берүк Бәхтиярны укыт!» — диде.
Бәхтияр әтисенен икенче васыятен дә белә: ул аны гармунчы итәргә теләгән... Әле дә исендә: әнисе гармун алыр өчен бозавын саткан иде. Күптән хыялланган акча булгач, алар Хәмидә апасы белән Бакалыга барып гармун алып кайттылар. И ул вакыттагы сөенечләр!.. Гармун уйнарга үз башыннан өйрәнде. Хөрриянен биш баласы арасында ин нечкә күнеллесе дә Бәхтияр булды. Әллә өйдә биш хатын-кыз арасында бердәнбер малай булганга, аны ныграк яраттылар — иркәләделәрме, табигать анын берүзенә монны күпләп бүләк иткән... Ул мон — ачык яра кебек, һәр кичерештән сулкылдап тора... Бар кичерешләрен, шатлыкларын-сагышларын гармун телләренә салып уйный. Шул ук бетмәс мон университетта чарлаган шигырьләренә дә күчте. Яшь кенә егетнен язган әсәрләрендә бар дөньянын гаме, халык язмышы, авыл язмышы өчен монлану каян килә?
Самавыр янында ана белән ул кара-каршы утырып чәй эчтеләр. Күптән түгел генә шау-гөр килеп торган тыгыз йорт бушап калган — Бәхтиярнын өч апасы белән сенлесе, үзләренә тиеш мендәр-юрганнарны алып, туган оядан очып киттеләр. Күп михнәтләр кичергән бу өйдә бүген бәхет хөкем сөрә. Читтән күзәткән кеше ана белән улынын бер-берсенә шулкадәр нык охшашлыгына исе китәр иде: кин биек мангай, озынча йөз, зур зәнгәр күзләр...
Хатирәләргә чумып утырды Бәхтияр. Барысы да артта калды. Хәзер ул дипломлы журналист.Эшләр, әнкәсен авырлыклардан саклар, кайда яшәсә дә, әнкәсе анын белән булыр!
Улынын күнелендә нинди изге, газиз урыны барын белә микән Хөррия?!
Бәхтиярнын бүгенге кичтә туган хисләре кәгазь битенә якты нур булып төште:
Тын белән җылыталармы, Куенга салалармы - Әнкәйләрнең бәгырьләре Тулы кош балалары! Очыралар еллар буе, Озаталар берәм -берәм, Мең төрле бәла-казадан Йолачак дога белән.
***
Кала беркөнне ялгызы Буш оя, ятим оя;
Килә дә көзге болытлар, Сагышын, яшен коя.
Сулкылдый ана йөрәге:
Күшекмәделәр микән?... Җилләргә биреп җибәрә Актык җылысын бу җан... Елларга таралалармы, Егылып калалармы?
Әнкәйләрнең бәгырьләре Тулы кош балалары...
Бәхтияр редакцияда эшли башлагач, Ирекнен комсомол эшенә бермә- бер ярдәм булды — район газетасында яшьләр-комсомоллар турында мәкаләләр, очерклар еш басыла башлады. Дустынын җинел кулы белән газетада «Яшьләр меридианы» дигән яна сәхифә ачылды.
Яна эшенә күнегеп килә иде. Комсомол белән эшләү Иреккә гаять кызыклы, мавыктыргыч, эш нәтиҗәләре күзгә күренеп тора! Яшьләр колхозларда төп көч, һәр тармакта үзләре үрнәгендә әйдәп баручылар бар. Бу вакыт, мөгаен, колхозлар ныгып килгән чор булгандыр — игеннәр унган, терлекләрнен менәрләп үрчегән, колхозчыларнын кадере арткан вакыт. Районда, республикада алдынгы колхозчыларны чакырып хөрмәтлиләр, дефицит товарлар белән бүләклиләр: суыткычлар, телевизорлар, мотоцикллар, келәмнәр, резин бутыйлар, сәйлүн чәйләр — ин беренче чиратта колхозчыларга: сыер савучыларга, дунгыз караучыларга, тракторчы- комбайнчыларга, алардан артса гына башкаларга. Артмаса да, авыр эштә тырышып хезмәтен куйган җир кешесен олылауны башкалар шулай тиеш дип кабул итәләр.
Ирекне ашыгыч кына партия райкомына чакырдылар. Беренче секретарь эшне анлатты:
— Нәҗметдинов, сина җаваплы һәм почетлы эш тапшырырга ниятлибез: безнен районга Болгарияга утыз кешелек путевка бирәләр, группанын җитәкчесе буласын. Күпчелек путевкалар колхозчы яшьләргә бирелергә тиеш, яртысыннан күбесе, во всяком случае.Үзегезнен комсомол бюросында кандидатураларны сайлагыз. Список әзер булгач, мина күрсәтерсен. Обком профсоюзов белән связьга кер, условиялары белән таныш. Анлашылдымы? Ризамы?
— Анлашылды. Риза.
— Чит илгә чыгу ответственный эш, ныклап хәзерләнегез, кандидатураларыгыз надежный булсын! Болгарияга баргач, чепе чыгарлык булмасын! Әйтергә онытып торам икән — җитәкче буларак, сина путевка бесплатно.
1967 елнын июль башында Дәүләтбай туристлары Одесса портында «Үзбәкстан» дигән теплоходка утырып, Кара дингез буйлап Болгарияга юнәлделәр. Башкалар ваемсыз ял иткәндә, Ирек һәр минут сактагы солдат кебек — урысча әйтсән — «начеку»! Үзеннән башка егерме тугыз җан! Инструктаж үткәрде үткәрүен: фанер чемодан алмаска! Күн чемодан булмаса, һич югында тышларга! Аракы алмаска! Артык акчаларны Одессада саклык банкына салырга! Ирләргә берничә пар запас оекбаш алырга! Шулай ук күлмәкне дә! Баргач та, капланып магазиннарда акчаны — болгарские левы — туздырып бетермәскә! Чит ил кешеләре белән элемтәгә кермәскә!
Күпләрнен Татарстаннан ары, кайберләренен районнан ары чыкканы булмаган авыл яшьләре Болгарияга баргач, дөньяда башка төрле тормыш та барына ышандылар: Варна портына төшкәч, аларны ак лайнерларга охшаган автобуслар каршылады; кара чәчле, шомырт кара күзле гид Христина саф русча, гаҗәп мөлаем тавыш белән, дусларча якын итеп Варна шәһәре турында сөйли-сөйли алар ял итәчәк курортка юл тоттылар.
— Сез яшәячәк отель «Акация» дип атала. Ул дингездән илле метрларда гына урнашкан. Вам повезло, — дип өстәде гид.
Безнекеләрнен колагына «отель» дигән сүз дә ят янрады. Монда аларны шаккаттырырлык нәрсәләр көтә иде.
— Сезне «Кривая липа» ресторанында кичке ашка көтәләр, — диде Христина.
Дүртәр кешелек өстәлләр янына утыргач, безнекеләр «чыш-пыш» килешә башладылар: өстәл уртасында озын муенлы, шешәсе тирләгән кызыл вино, кеше санынча минерал су шешәләре, озын тәпиле бокаллар, тәлинкәләр янында пычак-чәнечкеләр... Чәнечкеләр — икәү! Әнә шул икенче чәнечке аптырашка калдырды! Анысы нәрсәгә икән? Адәм мәсхәрәсенә калмас өчен, Ирек официанткалардан белеште.
— Кечкенә чәнечке пирожный ашарга икән.!
«Мәсхәрә» дигәннән, безнен Совет туристлары турында анекдот ишеткәннәр иде. Кайсыдыр илдә безнекеләргә аш алдыннан үзбәк касәсе кебек савытларда су биргәннәр, имеш. Болар күп уйлап тормыйча, күтәреп эчеп куйганнар. Официантлар унайсызланып кына сунын кул юарга бирелгәнен анлатканнар.Нинди ил булгандыр — кеше ашарга утырганчы ук кул юарга тиеш бит югыйсә!
Дәүләтбайныкылар ким-хур булмадылар булуын, тик менә баргач та кибетләргә ябырылып, безнен илдә бик сирәк кешеләр генә кия башлаган ак нейлон күлмәкләр, шундый ук хатын-кыз блузкалары алып башлары күккә тиде, әмма акчаларын тотып бетерә яздылар. Югыйсә шул турыда кисәткән иде Ирек!
Мисбах исемле тракторчы егет «авыртмас башка тимер таяк» ка әйләнде. Экскурсиягә барырга ж,ыенганнар иде, Мисбах юк !
— Кайда ул ? Берәрегез күрдеме? — диде Ирек борчылып.
— Исерек ул, — диде бүлмәдәше.
— Ничек исерек? Кайда эчкән?
— Бүлмәдә. Ул чемодан тутырып аракы белән сигарет алып килгән.
Ирек йөгереп Мисбах яшәгән номерга кереп китте. Шкаф өстеннән егетнен чемоданын сөйрәп төшерде: сигаретлар арасында яткан өч яртыны алды. Караватта яткан егетне йолкып торгызды, йодрыгы белән чыраена бәрәсе килде, көчкә тыелып калды.
— Сволочь, дунгызга әйләнеп исереп ятарлык булгач, ник монда килден? Авылында ятарга иде, синен урынга берәр юньле кеше килгән булыр иде! — Ирекнен теге шешәләрне ташка бәреп ватасы килде, бөкеләрен каерып ачты да, аракысын унитазга агызды. — Әгәр янадан исергәненне күрсәм, путевканны алып, Союзга кайтарып жцбәрәм! Монда безнен илне мәсхәрәгә калдырып йөрергә ирек бирмәм!
Бу хәлдән сон Ирекнен тынычлыгы бетте: Мисбахны күздән яздырмады. Аннан башка вак-төяк борчылулар да булып кына торды: якында гына барган төзелештә эшләүче төрек егетләре безнен кызлар янында бөтерелделәр, Нәкыя исемле кызга гашыйк булган егет кияүгә чыгарга сорап чат ябышты.
Болгария безнен туристларнын күнеленә мәнгелек мәхәббәт булып урнашты. Ожмахка тин шәфталу-өрек плантацияләре,яна сауган сөт кебек җылы дингез дулкыннары, алтын комлы яр буе пляжлары, атаклы Добруджа үзәнлегендә үскән бодайнын мич төбенә — кирпеч өстенә салып пешерелгән калачынын тәме, кояшлы йөземнән сыгылган,телне камаштырырлык шәрабләре — бәхетләренә тигән олы бүләк булды. Монда күргәннәре «Мен дә бер кичә» әкияте иленнән иде...
Туристларнын программасы тыгыз булды: ил буенча сәяхәт иттеләр, Шипка
тавында рус солдатларына куелган һәйкәлне күрделәр (Болгарияне төрек басып алучыларыннан коткаручыларга), пионер лагерына балалар белән, консервы заводына эшчеләр белән очрашуга бардылар, Болгариянен Социалистик Хезмәт Геройлары белән таныштылар.
Ин дулкынландырганы Софияда Совет солдатына куелган һәйкәл булды. Болгарияне немец фашистларыннан азат иткәндә корбан булган совет солдатлары истәлегенә куелган бу һәйкәлгә болгарлар яратып Алеша дип исем биргәннәр. Биек постаментта басып торган ватандашлары сынына карап, безнен яшьләр тын калдылар: кайларда гына ятмый совет солдатлары... Кемнәрнен кадерлеләре туган илләренә кайта алмый, Карпат тауларында башларын салганнар?..
Сәяхәтнен азагында аларны Кара дингез биш баллы шторм белән сынады:
иртән торуларына бишектәге кебек селкетә, аякка бассан, ябышмыйча барып булмый, кайберәүләр авызларын тотып йөгерә... Ресторанда моряклар тозлы кыяр өләшә. Кызык! Теплоход яныннан дельфиннар йөзә!
Болгария белән хушлашу монсу булды... Хуш, роза гөлләре иле! Имин бул!
Кайтканнан сон бер-ике көн һушка килә алмый йөргәннәрдер әле — ул кадәр рәхәт тормыштан сон җин сызганып басуларга, фермаларга, комбайн штурвалына тотынырга кирәк иде. Ирек, җитәкче буларак, группа турында тулы отчет бирде. Мисбахны телгә алмады.
***
1970 ел Советлар Союзы өчен зур юбилейлар елы булды. Пролетариатнын бөек юлбашчысы Владимир Ильич Ленинга йөз яшь тулды. Бу датаны Совет халкы гына түгел, бөтен планетада зурлап билгеләп үттеләр.
Комсомол җитәкчесе буларак, Ирек бу эшләрдә йөзеп йөрде. Җитмешенче ел анын үз язмышында да истәлекле булды.
— Нәҗметдинев, партиягә керергә җыенмыйсынмы? — диде райкомнын оештыру бүлеге җитәкчесе Госманов, күзлек өстеннән Иреккә сөзеп карап. Кара-кучкыл йөзле, алгарак чыгып торган зур кара күзле, калын тавышлы орготдел җитәкчесе Госманов Ирекне үз итә, чөнки райкомга кадәр ул да мәктәптә эшләп килгән иде.
— Партиягә кергәч, комсомол секретаре булып эшли аламмы сон?
— Анысын карарбыз, — диде һәр чактагыча үзенен монда кем икәнен яхшы белгән заворготдел. —Рекомендацияләр ал, документларынны тупла. Быел Ленин юбилее унаеннан яшьләрне партияга алачакбыз. Яхшылап әзерлән!
Партия бюросына кадәр башта карт коммунистлардан торган парткомиссия анын хәзерлеген тикшерәчәк: партия уставы, халыкара хәл буенча сораячаклар. Әй яраталар инде картлар яшьләрнен тетмәсен тетәргә! Эре генә кукыраеп, үзләренен өстенлекләрен күрсәтмичә калмыйлар!
Ирекнен борчылырлыгы юк — политик яктан хәзерлекле, комиссиядән үтүенә шикләнми.
Берничә сорауларына җавап биргәннән сон, кайсыдыр көтмәгәндә:
— Атан кем? — дип сорап куйды.
Ирек баскан җирендә тынсыз калды. Ул эндәшмәгәч, сорауны кабатлады:
— Атаннын исеме ничек? Паспортында?
Сорауга җавап бирергә кирәк иде.
— Паспортымда атамнын исеме юк... Сызык.
Бүлмәдә унайсыз тынлык урнашты. Кайсыдыр тамак кырып куйды. Ирек үзен ниндидер оят эш белән тотылгандай тойды. Йөзе кызыша башлады. Менә кайда көткән аны хурлык!... Бөтенләй онытылып бетмәсә дә, борчымый иде... Ул бит инде үзе әти кеше!
Егетне бу четерекле хәлдән кыерсытмыйча гына чыгарырга кирәк иде.
— Энем, партиягә кергәндә документ тутырырга, партбилет язарга кирәк
була.Ана кадәр паспортынны рәтлә. Шунсыз сине партиягә кабул итмәячәкләр. Хәзерләнеп беткәч,тагын килерсен.
Парткомиссиядән кыйналган эт кебек чыкты...
« Москвич »ка. утырды да, ярсыган йөрәген басарга теләп, машинанын бар булган тизлеген сыгып, кар бураны туздырып Көнкүрмешкә элдерде. Мәктәпләрдә кышкы каникул башлангач, Рәйсә Ләйсәнне алып авылга кунакка кайткан иде. Капка төпләрендә машина туктаганны ишетеп, Рәйсә йөгереп чыкты.
— Ничек булды, Ирек, парткомссиядән үттеңме?
— Үтмәдем!
— Нишләп?
— Атасыз кешене алмыйлар партияга! Атамны табарга куштылар! — Ирекнең сөйләшәсе дә килмәде.
Бу хәбәрне ишеткәч, Маһинур нәрсә турындадыр озак кына уйланып йөрде. Сандыгын ачып кәгазьләр актарды. Ирекнең тынчланганын көтте.
— Улым, син озакка сузмыйча Ижауга барып кайт.Үлгән булса да минем закунный ирем бар бит! Мин бит солдат хатыны! Сиңа аның исемен биреп буладыр. Кайнанам белән кайнатам янына барып, алардан рөхсәт сорап кайт! Алар бик акыллы, тәрбияле кешеләр, рөхсәт бирми калмаслар!
***
Эре бүрәнәләрдән салынган йортның биек баскычыннан менгәндә гомергә күрмәгән, әнисе сөйләве буенча гына таныш кешеләр белән очрашу Ирекне нык дулкынландырды. Кыюлыгы әллә кая китте.Үзен уллыкка алуларын сорап килгән малайга охшатты, кире борылырга теләде. Әнисенең: «Алар әүлиядәй кешеләр, гаеп итмәсләр!» — дигән сүзләре исенә төшкәч, кыңгырау төймәсенә басты.
Беренче минутлар гына киеренке булды. Үзен каршылаган олы яшьләрдәге ирнең Искәндәр икәнен чамалады егет. Исәнләшкәч, үзенең каян килүен, кем икәнен аңлатты. Көтелмәгән яңалык Искәндәрнең яшьлеген, Маһинурның килен булып төшүләрен, олы гаиләнең бәхетле елларын исенә төшерде. Миргаяз хәзрәт вафатыннан соң Искәндәр, үз йортында кече улын калдырып, хатыны Асия белән әнисе янына күчкән иде. Искәндәр егетне күтәреп кенә алмады:
— Маһинур киленне бик яхшы хәтерлим! Ул шундый чибәр, эшчән, уңган иде! Алар Мирфәез белән бик пар килгәннәр, бик яратыштылар, сугыш кына аерды аларны... — Әйдә, энем, түрдән уз, син безгә бик кадерле кунак! Әнкәй, күр әле безгә кем килгән! — Зәңгәр кәшимир яулыклы, озын күлмәге өстеннән камзул кигән, камзул өстеннән ак мамык шәл ябынган Зәйнәп абыстай тугызынчы дистәне вакласа да, юкарып, тагын да кечерәеп калса да, күзе үткен, зиһене яхшы, мөлаем матур карчык иде. Каршысында басып торган егетне күргәч «Әстәгъфирулла!» — дип пышылдады: бу баланың бөтен килеше-килбәте, буе-сыны, дулкынланып торган коңгырт-сары чәчләре, зәңгәр күзләре аның улыныкы — Мирфәезенеке иде!
— Әнкәй, Маһинур киленнең улы Ирек бу! — диде Искәндәр. Зәйнәп абыстай: «Таныдым,» — дигәч, Искәндәр аптырап, сәерсенеп әнисенә карады.
— Саумысыз, Зәйнәп абыстай! Сезгә әнкәйдән бик күп сәлам! Менә, кечкенә генә күчтәнәч җибәрде! — дип, Ирек төенчек сузды.
— Рәхмәт, улым. — Зәйнәп әби һушын җыя алмый... — Ничек болай? Бу бала Мирфәезнеке була алмый бит югыйсә... Бичара ана каршысында утырган егет аның тормышын үзгәртәсенә,күп еллар көткән хәбәрне Аллаһы Тәгалә җибәрүенә өметләнә... Бу охшашлыкның серенә төшенергә тырыша. Ирек кыенсынып кына килүенең сәбәбен аңлатты. «Балалары булмавы Маһинур киленнән түгел икән. Ләкин ничек соң башка атадан туган бала шул тикле Мирфәеземә охшаган? Маһинур килен белән Мирфәез бигрәк нык яратышканнар иде, бәлки шуңа Маһинур киленнең карыны Мирфәезне хәтерендә саклагандыр?!» Зәйнәп карчык уйларыннан айнып бер
карарга килгәндә гәүдәсе тураеп, йөзе яктырып китте.
— Улым, Маһинур килен белән җиде ел бергә яшәп, авыр сүз ишетмәдек, кызыбыз кебек якын күрдек, сугыш булмаса хәзер дә матур итеп яшәр идек. Әниеңә бик зур рәхмәт, безне искә алганы өчен! Мин риза, Аллаһка тапшырып фатихамны бирәм, улым! Мирфәезем үзе исән булмаса да, исеме яшәр, Аллаһ боерган булса!
Ничә көннәр борчылып, икеләнеп йөргән Ирекнең иңсәләреннән авыр йөк төшкән кебек булды, яңа тормышына фатиха биргән мөлаем әби аңа бик якын, бик кадерле, үз әбисе кебек тоелды. — Бик зур рәхмәт, Зәйнәп әби! Мин ул исемгә беркайчан да тап төшермәм! — Ирекнең сүзе ант кебек яңрады. Бичара анага газиз улының исем-фамилиясен йөрткән егет Мирфәезенең истәлеге — кадерле оныгы кебек тоела башлады...
Парткомиссия картлары кире борганда җир тишегенә керердәй булган егеткә тормыш көтмәгән җирдән рәхим-шәфкать күрсәтте: Миргаяз хәзрәтнең күп санлы варислары Ирекне туганнары кебек кабул иттеләр. Бу бәйләнеш гомерлеккә дәвам итәчәк иде.
Ирек яңа паспорт алды. «Нәҗметдинев Ирек Фаизович», — дип язылган иде анда. Китегерәк тоелган тормышы тулылангандай булды. Егетнең күңелендә моңа кадәр әнисенә карата җитеп бетмәгән җылы хисләр кабынды. Миргаяз мулла гаиләсендә аның әнисен яратып, сагынып искә алдылар. Маһинур турындагы мактау сүзләре күңел өчен генә әйтелгән гадәти сүзләр түгел икәнен аңлады: әнисе монда бик кадерле, бик бәхетле булган... Шушы яшенә кадәр үзен бу дөньяга ялгыш килгән дип санап, әнисен гаепләп йөргән Ирекнең җанын үкенү хисе борчыды.
Ижауга барып кайтканнан соң, Ирек әнисе янына ешрак кайтты, хуҗалыкта булышты. Авыл җирендә эш бетәрлек мени: утынын, печәнен әзерләргә, абзар-курасын караштырып, төзәтеп торырга кирәк. Эшчән, тынгы белмәгән Маһинурның да барысына да көче җитмәле түгел.
Сизгер күңелле Маһинур улындагы үзгәрешләрне бик тиз тойды, аның һәр гамәле, һәр карашы җанын шифалы яңгыр кебек сугарды. Дөньядагы иң газиз кешесе белән рухи якынаюга Ирек урау юллар белән килде. Бәхеткә әле соң түгел иде, соң түгел! Бу якынлык тормышларына яшәү ямен өстәде!
Җитмешенче еллар Ирекнең дә, Бәхтиярның да иң күңелле яшьлек еллары иде. Ал да, ял да белмичә, дәртләнеп эшлиләр! Көчләре ташып тора! Киләчәкләре якты, ышанычлы! Иртәгәге көн бүгенгесеннән матурырак булачак! Тормышның мәгънәсе — үз илеңә, үз халкыңа тырышып хезмәт итү! Алар моңа чын күңелдән инанып яшиләр!
Бәхтияр район газетасында эшләвеннән канәгать: халык белән якыннан аралаша, газетада басылган мәкаләләре, очерклары укучыларга да, начальствога да ошый. Тик егет үзеннән канәгать түгел — әллә ялкауланды, әллә вакыты кысан, күңелендә өермә булып купкан хисләрен вакытында кәгазьгә төшерә алмый. Язарга кирәк! Республика газеталарына җибәргән шигырьләрен басып, чыгарып торалар югыйсә!
Шул турыда Иреккә зарланган иде, дусты киңәш бирде:
— Бу турыда синең белән сөйләшәсем килеп йөри иде! Бәхтияр, син монда газетада эшләп шагыйрь була алмыйсың! Казанга кит! Анда гына— язучылар, шагыйрьләр арасында, шул шартларда гына талантыңны, сәләтеңне үстерергә мөмкин! Мондагы көндәлек эш сиңа иҗат итәргә вакыт калдырмый!
— Үзем дә шулай уйлыйм. Китсәм эш табылыр иде инде, редакцияләрдә байтак танышлар бар. Ничектер кыюлык җитеп бетми димме... Аннан соң әнкәйнең берүзен калдырып китәргә җәллим...
— Җае чыгар әле. Барып урнашкач, үз яныңа алырсың.
Әнисе язмышына төшкән михнәтләрдән, кайгы - хәсрәтләрдән Бәхтиярның үзәге өзелә, бу михнәтләрдә үзенең дә гаебе бардыр кебек тоела... Хөррия үсмер чагында әтисе мулла булган өчен сөргенгә сөрмәсәләр дә, яшәрлекләрен калдырмаганнар: өйләрен авылнын бер ялкау хәерчесенә биреп, мунчаларына күчәргә мәҗбүр
иткәннәр.Ничә еллар мантырга ирек бирмәгәннәр, Хөрриянен бала чагы ярлылыкта үткән. Кияүгә чыгып, тормышлары рәтләнде дигәндә, сугыш башланды. Ире Мөхәммәтхан сугыштан каты яраланып кайтып, озак та тормыйча вафат булды. Бәхтияр әтисен бик аз хәтерли, әтисе үлгәндә дүрт яшьтә генә булган.
Хөррия биш баласы белән ятим калды. Сугыштан сонгы ачлык елларда балалары бик озак туя ипи ашамадылар, балаларын җәлләп үзәкләре өзелгән чаклар мәнге истән чыгарлык түгел... Кайгылар күзгә күренә торган булсалар, Хөрриянен баш очында кара төтен булып, күкләрне каплар иде! Бәхтияр, үткәннәрне төзәтә алмаса да, хәзер әнисен бөтен кайгылардан, мәшәкатьләрдән йолып алып, картайган көнендә ана ышанычлы терәк булырга тели. Бәхтияр Казанга барып урнашкач, бер кайтуында:
— Әнкәй, минем янга киләсенме? — диде.
Хөррия тиз генә ризалашмады, авылын, иске булса да үз йортын ташлап китәргә теләмәде. Улы әнисен күндерерлек дәлил китерде:
— Килсән, икебезгә дә җайлы булыр иде, икебез ике җирдә интеккәнче...
Хөрриягә шушы сүз җитә калды: улы ялгызы интекмәсен! Барса, улынын ашарына әзер, өсте-башы караулы булыр! Бәхтияр өйләнгәнче торыр да, өйләнгәч, хатынына тапшырып, үз өенә кайтыр. Бәхтияр «интеккәнче» дигән сүзне «сагынып яшәгәнче» дигән мәгънәдә әйтсә дә, әнисе үзенчә анлады, күчәргә риза булды..
Казанга китәргә берничә көн кала Хөррия Маһинурны чакырып алды. Маһинур ана килен тиеш:Мирфәезнен әтисе Миргаяз хәзрәт Хөрриянен әтисенә кардәш иде.
— Әйдә, Маһинур, түрдән уз! — дип каршылады Хөррия.
Өстәлдә самавыр җырлап утырса да өйдә ямансу бушлык сизелә: түр тәрәзәләр арасындагы көзге дә, ак казлар кебек караватта кукыраеп утыручан мендәрләр дә,киштәдәге тастымал-эскәтерләр дә урыннарында юк — төргәкләргә төреп, алып китәргә әзерләп куелган.
— Җыенасынмы, Хөррия? — диде күнелен югалту хисе борчыган Маһинур.
— Ходайга тапшырып риза булдым инде, хәерлегә булсын! Бала сорагач, нишләмәк кирәк, шулар кулына каласы да бар бит әле...
— Шулай-ай, үз улын әле, чит кешедә булмыйсын! Бәхтияр акыллы бала, кадеренне белә..
— Киткәнче сина әйтер сүзләрем барые, шуна чакырдым, Маһинур. Мин гомер буе сине рәнҗеткәнгә үкенеп йөрдем. Синен бәхиллегенне алмай китәлмәем. Исендәдер, улын тугач, сенлем Мәрьям аркылы сүз җибәрдем. Син шуна ләм-мим сүз әйтмәден, үпкәләгәненне дә сиздермәден. Кайгы- хәсрәтләр күрсәк тә, язмыш кыйнаса да, тормышны анлап бетермәгәнмен, җүләр... Әллә янадан күрешә алабыз, әллә җук, бәхил ит, Маһинур!
Маһинурнын йөзе алсуланды, күзләре әлҗе-мөлҗе килде, яшь тыгылды. Бу мизгелдә егерме алты ел элек ишеткән авыр сүздән түгел, Хөрриянен бәхилләшүеннән яшьләре тәгәрәп төште... Маһинур ирсез бала тапкач, «Мулла нәселен пычратты!» — дигән иде Хөррия.
— И-и-и, Хөррия, ишеткән минутта авыр булгандыр булуын, анын чаклы гына авырлыклар күрдекмени? Кем ачу саклап йөрсен инде?! Мин сина тамчы да рәнҗемәдем! Дөрес сүзгә җавап юк диләр бит! ..
— Рәхмәт яхшы сүзенә! Күңелемнән авыр йөкне бушаттын! Ул чагында сине белеп бетермәгәнмен. Сынатмадын, Аллага шөкер, яманатын чыкмады. Улынны да менә дигән итеп тәрбияләдең, Ирек авылда бер акыллы бала булды, тормышы да тел тидерерлек түгел — гаиләсе күпләргә үрнәк, күз тимәсен! Бәхтиярым Ирекне туганнарыннан да якын күрә!
— Мин дә куанам инде, Аллага шөкер! Улларыбыз бергә үстеләр, бергә укып чыктылар, Ирек тә Бәхтиярны туганы кебек күрә.
Уллары турындагы җылы сүзләр күңелләренә хуш килде, самавыр янында тәмләп чәй эчтеләр. Самавыр җырлап утыра, чәйнек борыныннан хуш исләр бөркелә,тик икесенә дә ямансу: Хөррияне билгесез, таныш булмаган шәһәр тормышы шөлләтә,
Маһинур авылларыннан тагын бер якын кешесе китә, күптән түгел генә гөрләп торган йорт хуҗасыз кала дип борчыла. Авылда тәрәзәләренә такта кадакланган тагын бер йорт йөрәкне тырмап торыр...
Бәхтияр да башлы-күзле булды. Беренче мәхәббәте кияүгә чыкканын ишеткәч, ана сонгы шигырен багышлап, яшьлеге белән хушлашып, линотипист булып эшләүче ап-ак йөзле, кара чәчле, сөрмәле яшел күзле, зифа буйлы бик матур кызга, чибәрләрнең чибәре Люциягә өйләнде. Соклангыч пар булдылар алар, очраган кешеләр аларнын матурлыгына исләре китеп, борыла-борыла карыйлар. Хөррия улын килененә тапшырып кайтып китә алмады... Туган авылын, гомере үткән йортын, бәбкә үләнле ишек алдын, Куш чишмәнең шифалы суын, күршеләрен сагына-сагына, Казанда калды..
Язның бу кадәр дә иртә килгәне булды микән? Апрель башыннан шаулап искән җылы җилләр Көнкүрмеш инешен боздан әрчеде. Куш чишмә буендагы каеннарның толым-толым нечкә ботакларында куе-көрән алкалар чәчәк атты, алар кояш нурларында кызыл якут кебек янып тордылар. Инеш буендагы таллыкта, камышлар арасында, кыр үрдәкләре ара-тирә бакылдап сөйләшәләр — оя коралар. Наратлыкта елның елына коелган калын ылыс катламы астыннан төркем-төркем көмеш сабаклы умырзаялар калкып, кояшка күзләрен ачтылар Язның иң татлы көннәре май башына туры килде: бакчаларда алмагачлар күпереп, ап-ак чәчәккә күмелделәр, чәчәк серкәсенә буялган алтынсу бал кортлары ашыгып бал ташый башладылар, умарталарның алдында эшче кортлар бүрек кадәр сырып тордылар, ишек алларына бал исе таралды. Көнкүрмешне чолгаган урманнардан, җил каян иссә дә, күңелләрне дәртләндереп, хисләрне нечкәртеп, шомыртның хуш исе аңкыды. Күзгә күренмәгән сандугачлар мәхәббәттән шашып-шашып сайрадылар... Дөнья үзгәрде. Яңадан туды... Сабыйларча садә, сокландыргыч, куандыргыч... Нәр үлән, һәр кыяк, һәр яфрак сөтле, йомшак, нәфис. Язны ел башы дип атасаң, хак буласы икән...
***
Табигатьнең илаһи тантанасы СССР дигән олы ил халкының тантанасы белән аваздаш булды— 1975 елда Бөек Ватан сугышында фашизмны җиңүгә утыз ел тулуны зур хәзерлек белән билгеләргә җыендылар
.Утыз ел күп кебек тоеладыр, тик ул коточкыч чорны кичергән кеше өчен сугыш тупса артында гына: ирләрен югалткан хатыннар утыз ел газизләрен көтеп картаялар, улларын сагынып тилмергән аналар, өметләрен өзми, берәм-берәм мәңгелеккә китеп баралар...
Җиңүгә утыз ел тулган язда Мирфәезнең һәлак булуына утыз бер елны билгеләп, Маһинур Коръән чыкты... Алтмышын тутырган хатынга Мирфәез хәзер якын туганы, улы кебек тоела башлады. Маһинур аны һичничек алтмыш биштә итеп күз алдына китерә алмый— ул һаман пәһлевандай таза, киң җилкәле, куе бөдрә чәчле, зәңгәр күзле, утыз дүрт яшьлек Мирфәез... Элеккеге кайнар хисләр сүрелсә дә, менә шушындый җиңү көннәрен бәйрәм иткәндә Маһинурның кайгылары яңарып, үзәге өзелә: исән кайтканнар ветеран булып, орден-медальләрен тагып, халык ихтирамын тоеп, горур йөриләр. Мирфәезгә картаерга насыйп булмады... Анын орден-медальләре похоронкасы белән сандык төбендә..
Сугыш тукталганнан сон да анын куркыныч шәүләсе ил өстеннән, халык күнеленнән китмәде. 1945 елнын августында Америка Япониянен Хиросима һәм Нагасаки дигән шәһәрләренә атом юомбасы ташлап, кешеләрне, йортларны, барлык җан ияләрен яндырып, көлләрен күккә очыргач, кешеләр монарчы булмаган коточкыч афәт янаганын анлап, котлары чыгып яши башладылар. Алтмышынчы елларда монысын «салкын сугыш» дип атадылар. Күптән түгел генә фашизмга каршы бергә көрәшкән илләр дошманлашып, котырып кораллана башладылар. Самолетлар, караблар, су асты көймәләре атом кораллары белән шыплап тутырылдылар. Җир астына шахталарга атом ракеталары төшерделәр. Америка белән Советлар
Союзынын башлыкларына атом ракеталарынын кнопкасы куелган кара чемодан тоттырдылар. Кайсы алдан басарга өлгерер ул кнопкага? Бу сугышта фронт булмас, ирләр генә түгел, картлар, хатын-кызлар, балалар, кошлар, хайваннар, күбәләкләр, кырмыскалар... бар җан иясе бетәр...
Маһинур үсеп килгән улы өчен борчыла: «И Газиз Аллакаем! Сугышлар булмасын! Дөньялар имин булсын! Рәхмәтләреннән ташлама!» — дип һәр намазында ялварды.
Менә, иншалла, инде утыз ел сугышларсыз яшәп яталар. Маһинурларнын гаиләсе ишәйде: килене Рәйсә ак йөзле, зәнгәр күзле тупырдап торган малай алып кайтты. Күпләр Маһинурны кырыс холыклы дип санасалар да, катлаулы тормыш бәгырен катырмаган, шушы ике сабый — улынын балалары анын тормышын кояштай яктырттылар, җылыттылар! Үзенен дә исе китә — ничек болай яратып була икән? «И элеккеләр дөрес тә әйткәннәр инде — «баланын баласы балдан татлы» дип! Оныкларына ап-ак бәрән йоныннан курчакныкы чаклы гына кечкенә оекбашлар, бияләйләр бәйләп кидертү үзенә бер куаныч!
— Оста да инде син, әнкәй, бигрәк матур булганнар, үзләре йомшак! Рәхмәт инде сина! — дип Рәйсә кайнанасынын күнелен күрә белә.
Апрель азакларында Ирекләр Көнкүрмешкә дүртәүләп кайтып төштеләр.
— Бәрәнге утыртышырга кайттык, — диде улы.
— Иртәрәк түгелме сон әле?
Рәйсә ни өчен ашыкканнарын анлатты:
— Әнкәй, ике көннән Ирек Мәскәүгә китә, шунынчы утыртып бетерик. Иртә түгел, кешеләр утырта башлаган инде.
— Мәскәүгә ?
— Әйе! Комсомол Үзәк Комитеты Җинүнен 30 еллык юбилеена чакыра!
— И, олылаганнар! Исән-имин йөреп кайт, улым!
— Мәскәүдән сина нәрсә алып кайтсын?
Килененен соравына Маһинур аптырабырак калды.
— Нәрсә дип... Мина бер нәрсә дә кирәкми... Индийский чәй булса инде...
Ирек белән Рәйсә көлеп җибәрделәр!
— Мәскәүдә бар нәрсә дә бар инде ул, әнкәй, — диде Рәйсә. — Мин күп итеп Мәскәү конфетлары алып кайтырга куштым, һәр төрлесеннән! «Мишка на севере» дигәнен бигрәк тә! Бөтен туганнарга да күчтәнәчкә җитәрлек булсын!
Бу юлы Ирек кычкырып көлде: Рәйсәнен бертуганнарыннан башка туганнан туганнары кырык биш! Ирекнен дә аныкыннан чак кына кайтыш!
***
Татарстан делегациясен Советлар Союзынын Кораллы көчләр музеена алып килделәр.
— Иптәшләр! Сезне хәзер изге Җинү Байрагы саклана торган залга чакырабыз. Анда Бөек Ватан сугышы геройлары белән очрашырбыз, Җинү Байрагы янында фотога төшәрсез, — диде җитәкчеләре.
Байрак сакланган залга кергәч, барысы да тынып калдылар... Күзләр пыяла витрина эчендәге Җинү Байрагына төбәлде. Пулялар да вата алмаслык пыяла артында ин канлы сугыш эчендә ничә еллар йөргән, снаряд ярчыкларыннан, пулялардан тишкәләнгән, күпне күргән, немец фашистларынын рейхстагы өстендә җилфердәгән безнен илебезнен, халкыбызнын Җинү Байрагы тора...
Байракка «150 ордена Кутузова 2 ст. Идрицкая див. 79 тк 3УА 1БФ» дигән сүзләр язылган.
Тыныч диварларны янратып, күнелнен ин нечкә кылларын тибрәндереп, аркаларны чымырдатып, Левитанныкына охшаган диктор тавышы егетләрне-кызларны, һәрберсенен исемнәрен атап, Байрак янына чакырды.
— У Знамени Победы победитель социалистического соревнования Назмутдинов Ирек Фаизович! — дип белдергәч, егетебезнен йөрәге дөпелдәп,
сулышы кабынды, шул мизгелдә үзен байрак янындагы солдат кебек тойды.Яшьләрнен барысы да шул хисне кичерде: Ватан кушса, кирәк булса, алар да шушы байракны кулдан-кулга тапшырган геройлар кебек көрәшергә әзер...Комсомоллар байрак янына тезелеп баскач, диктор тагын да тантаналырак тавыш белән белдерде:
— Встает на пост у Знамени Победы генерал армии танковых войск, дважды Герой Советского Союза Лелюшенко Дмитрий Данилович!
Яшьләр янына хәрби адымнар белән төз гәүдәле, чәченә чал кунган генерал килеп басты да бик ягымлы итеп исәнләште. Барысынын да күзләре генералнын сул як күкрәгендәге Алтын Йолдызларга төште. Танк сугышларында җинү яулаган, тарихка «Курская дуга» дип кергән бәрелешләрдә фашистларнын «корыч крепость» дип саналган «тигр», «пантера»ларын тар-мар иткән данлыклы армия генералын күпләре белә иде. Генерал яшьләр белән бик дустанә якын итеп сөйләште, сорауларына җавап бирде. Советлар Союзы Герое исемен кайчан, кайсы сугышларда алганын әйтте. Генералга беренче Алтын Йолдызны 1940 елда фин сугышындагы батырлыклары өчен, икенче Йолдызны 1945 елнын 6 апрелендә Берлин өчен барган сугышларда генерал командасындагы танк армиясенен батырлыклары өчен бирәләр. Рейхстаг өстенә беренчеләрдән булып 79нчы танк корпусы сугышчылары Җинү байрагын эләләр.
— Безнен җинү халкыбызга бик кыйммәткә төште. Һәр совет гаиләсеннән күп корбаннар булды, газизләрен югалтмаган гаиләләр юктыр. Менә Сезнен гаиләдән дә сугышта катнашучылар булгандыр, — дип, янында торган Иреккә мөрәҗәгать итте.
Шул мизгелдә сандыкта саклана торган похоронка Ирекнен күз алдына килде.
— Отец погиб, — диде үзе дә сизмәстән. Унөч яшькә кадәр әтисен сугышта үлгән дип белеп, үкенеп, орден-медальләре белән горурланып йөргән ятим малайга әти шулкадәр кирәк иде, шулкадәр җитмәде ана әти... Утлар-сулар кичкән Җинү Байрагы тәэсирендә Ирек искиткеч тетрәнү кичерде: җинү өчен гомерен биргән, үзе анын исем-фамилиясен йөрткән Мирфәез ана бик кадерле кешесе, әтисе кебек тоелды...
Егерме җиденче апрель көнне ерак Литванын Немононцы дигән авылында мәктәп укучылары сугышта һәлак булган совет солдатларының каберлеген чистартып, чәчәкләр утырттылар. Батырлар хөрмәтенә куелган гади генә һәйкәл каршысына сап-сары чәчле, зәнгәр күзле, алсу йөзле кыз килеп басты да бронза белән язылган исемнәрне укый башлады. Кызнын йөзе уйчанланды: монда күмелгәннәр арасында төрле милләт кешеләре, төрле яштәгеләр бар. Кызнын карашы «Назмутдинов Фаиз Миргаязович — татарин, 1910 г.р.» дигән исемдә туктады. 1944 елнын март аенда һәлак булган. «Минем бабай белән бер яшьлек булган!» — дип уйлады бала. Бабасы белән яшьтәш икәнен белгәч, монда күмелгән солдатны чын күңеленнән кызганды.
...Язгы кояш балкыган зәнгәр биеклектә Мирфәезнең җаны шатлангандыр: анын турында бу мизгелдә рәхмәт хисләре белән Немононцы авылында гөнаһсыз сабый, Мәскәү каласында анын исемен йөрткән, әтисе урынына күргән Ирек, туган җире — чәчәкле Көнкүрмештә бердәнбер сөйгән хатыны искә алдылар... Туган илен азат итү өчен шәһит киткән Мирфәезгә бу турыда Рәхмәт фәрештәләре хәбәр биргәннәрдер...
Җинү Байрагы янында төшкән фото — «Батырлык өчен...» медале тасмасы төсендә каймаланган Комсомол Үзәк Комитеты Грамотасы иде.
«За большие успехи в социалистическом соревновании в честь 30 летия Победы в Великой Отечественной войне 1941 — 1945 г.г., за самоотверженный труд, высокое качество работы, отличную учебу тов. Назмутдинов Ирек Фаизович сфотографирован у святыни советского народа — Знамени Победы.
Центральный Комитет ВЛКСМ.
Москва, 1975г.»
Ирек өчен бу бүләк орденга тин иде...
Мәскәүдәге очрашу Ирекнен күнеленә нык тәэсир иткән, хәтеренә мәнгелеккә уелып калган, көндәлек ыгы-зыгыдан югары күтәргән,рухына көч биргән, күнелен
яктырткан, сафландырган гайре форсат булды. Музейдагы очрашудан сон Татарстан кунакларына Мәскәү буенча экскурсия оештырдылар. Кибетләрдә йөрергә вакыт аз калды.
Әнисенә нинди бүләк алырга дип Ирек күптән уйлады. Атаклы ГУМда тапты ул эзләгәнен: «Павловские платки» дигән бүлектә әкият дөньясына тап булды! Аллы-гөлле, озын чуклы кәшимир шәлләрнен кайсын сайларга белми сатучы кызны аптыратып бетерде. Әллә ничә шәлне ябындырып карады.
— Какая же у вас мама? Молодая, красивая?
— Не молодая, но красивая! А какую шаль вы купили бы себе?
— Вот эту! — Кыз күгәрчен төсендәге куе җирлеккә зәнгәр розалар, йолдызларга охшаган ак чәчәкләр төшкән шәлне инсәләренә салды, көзге каршысында әйләнеп күрсәтте. — В этом платке ваша мама будет как королева!
— Беру! Большое вам спасибо! — диде егет сөенеп.
Кадерле бүләкне ябынгач, Маһинур яшәреп китте; янаклары алсуланды, конгырт күзләре очкынланды, бәхетле көннәре хәтеренә төште: шәл Мирфәезе белән Көнкүрмешкә кунакка кайтканда тектергән күлмәгенә охшаган иде. Күгәрчен төсендәге куе җирлеккә зәнгәр чәчәкләр төшкән ефәкне ире белән икәүләп сайлап алганнар иде...
— Рәхмәт, улым, бигрәкләр дә матур шәл алгансын!
Маһинурдан да ныграк Рәйсә сөенде:
— Ирек сайлый белә ул! Ул бит художник! Вкусы бар! Бигрәк килешә, әнкәй, сандыкка салып куйма, рәхәтләнеп бәйләп йөр!
Маһинур елмайды. Мондый шәл көн саен бәйли торган түгел. Менә ашларга чакырганда бер бәйләп барсан — үзе бер гомер...
Авыл кечкенә булса да, бәлки, кечкенә булгангадыр да, коръән ашларын еш уздыралар. Андый чакта Маһинурны чакырмый калмыйлар.
Берничә ел элек булган хәлдән сон ул авылда алыштыргысыз кешегә әйләнде.
Маһинур ахшам намазын укырга җыенганда кемдер түземсезләнеп ишекне шакыды. Керә-керешкә ашыга-ашыга:
— Маһинур апа, Әсма әбинен хәле начар, сине алырга җибәрделәр. Ясин чыгарга кирәк, диделәр.
Мона кадәр Маһинурны коръән укырга чакырганнары юк иде, шуна күрә бераз аптырады.
— Мәрфугаттәй юкмени?
— Ул кызларына киткән.
Маһинур дулкынланды, эченнән генә догалар укый-укый киенде, китапларын тагын бер кат төреп алды да, килгән кыз белән җаваплы юлга чыкты. Каушаудан, борчылудан ни кылырга белми торган Әсма карчыкнын улы белән килене Маһинур килгәч җинел сулыш алдылар: хәзер барысы да хәл ителер, Маһинур тәртибен анлатыр дип уйладылар. Маһинур, чишенеп, авыру янына килде.
— Беркөн килгәндә әйбәт кенә иден бит әле, ни булды Әсматти? — дип эндәште. Анын тавышына карчык күзен ачты.— Әсматти, мине таныйсынмы? — Карчык күз кабакларын ябып ачты: таныйм диюе иде. Маһинурны күргәч, карашы ачыкланыбырак китте.
— Менә бит, Аллага шөкер, таный да, ишетә дә! Лә илаһә иллә Аллаһ дип әйдәле бергә кабатлыйк, — диде Маһинур. Карчык, иреннәрен генә кыймылдатып, сүзләрне кабатлады.
— Сөбханалла! Әллә икәүләп намаз да укыйбызмы, Әсматти? Хәзер бит ахшам вакыты. — Карчык әкрен генә баш какты. Пышылдап кына намаз сүрәләрен укыды. Маһинур карчыкны мәнгелеккә әзерләргә тырышты, килеп өлгерүенә сөенде: Аллаһ ризалыгы өчен булсын, Әсматти намаз укып китә, Аллаһы Тәгалә гөнаһларын ярлыкасын, урынын җәннәттә итсен!
— Әле боерган булса, хәлен әйбәтләнеп тә китәр,— диде күнел өчен...
Коръәннен кирәк битен ачып укый башлады. Өйгә җыелганнар Маһинурнын искечә язылган китапны бик йөгерек укуына гаҗәпләнделәр. Ул төнлә карчыкны сакларга калды. Тан алдыннан Көнкүрмешнен ин өлкән кешесе — сиксән сигез яшьлек Әсмабикә әби тыныч кына китеп барды... Маһинур җеназанын ахырына кадәр ярдәм итте, озатышты.
Әсмабикә әби бар авылдашларын монга салып, сиксән сигез язлардан, сиксән сигез җәйләрдән җыелган җылыны алып китте...
Әбинен җидесенә дә, кырыгына да коръән укырга Маһинурны чакырдылар. «Маһинурнын тавышы, мәкаме бигрәк монлы, матур», — диештеләр карчыклар. Арадан яшьрәге, Маһинурнын замандашы искә алды:
— Ул бит яшь чагында безнен авылнын ин оста җырчысы иде!
Менә шушы очрактан сон Маһинурга караш нык үзгәрде, Зәйнәп абыстайдан алган сабаклары ана бик кирәк булып чыкты: авылдашлары анын гыйлемле икәненә инандылар.
***
— Әнкәй, син минем йөзгә кызыллык китерәсен бит! Синен абыстай булып йөргәненне райкомда ишетсәләр, ни диярләр? Мина яхшы булмас бит! Ул турыда уйламадынмени? — диде Ирек.
Маһинур тиз генә җавап бирмәде. Уйлап җиткермичә, капыл гына кубып бер эшкә дә тотынмаган Маһинурга сорау сөмсез, урынсыз тоелды.
— Улым, мин сиңа беркайчан каршы килмәдем, пионерга да, комсомолга да, партияга да кердең, көчләп дингә дә бастырмадым. Үз ихтыяры белән яшәсен дидем. Заманасы шулай булгач. Мин синең йөзгә кызыллык китерерлек эш эшләмим. Мин абыстай түгел! Остабикә булыр өчен бик зур гыйлем кирәк. Белгәннәремне укып, кешеләргә, авылдашларыма ярдәм генә итәм, миндә беркемнең дә эше юк! Синең дә! Әгәр бәйләнә башласалар, миңа җибәр, нәрсә әйтергә белермен! — Шулай дип кырт кисте ул.
Ирек яңадан бу турыда сүз кузгатмады. Әнисе хаклы иде.
***
Бер килешкә генә яшәп ятканда, Көнкүрмеш халкын умарта кортлары кебек гөжләткән яңалыклар булды
— Хөррия улының китабы чыккан!
— Бәхтиярның шигырьләр җыентыгы чыккан ди, каян алырга була микән?
— Маладис егет! Менәтерәк, үзебезнең субственный шагыйребез булды! Көнкүрмеш егетен бөтен Татарыстан беләчәк!
— Укыячак диген!
Авыл халкы гомер-гомергә китапны олылыклаган, борынгылар изгегә санаган. Кадерләп сакларга өйрәткәннәр. Китап язучыларны галим итеп күзаллаганнар. Мондый караш хәзер дә саклана әле, гәрчә басылган китапларның байтагы адәм баласын юлдан яздырырлык булса да...
Бәхтияр, әле китабы басылганчы ук, түзмәде, шатлыгын Ирек белән уртаклашты:
— Ирек, шигырь җыентыгын нәшриятка тапшырдым! Кечкенә булса да китап чыгачак! Алла бирса! «Яшь шагыйрьнең беренче китабы» дигән баш астында.
— Котлыйм, Бәхтияр! Синең белән мин дә бергә көттем бу көнне! Бу синең зур җиңүең! Яңадан-яңа әсәрләрең, китапларың чыгарга язсын! Бу шатлык синеке генә түгел, барыбызныкы да, бөтен Көнкүрмешнеке дә! Мәктәптә шау-шу килерләр инде! Очрашуга чакырмый калмаслар! Кайтырсың бит?
— Китап чыксын әле башта. Кулга алмыйча ышанып та булмый! Китап чыкса, беренчесе сиңа!
— Ничек дип атадың?
— «Ышаныч» дип. Йөз утыз җиде шигырь керде, элек язганнары да, хәзергеләре дә бар.
— Китабың чыккач та безгә хәбәр ит! Моны билгеләми ярамый! Рәйсә белән барабыз!
Куен кесәсенә сыярлык бу җыентыкны кулына алгач Бәхтияр моңа кадәр күрмәгән яңа хисләр, яңа бәхет тойды, түбәсе күккә тиде! Язмышына шигърият мәңгелек моң булып керүен, «адашканда нуры белән юл күрсәтеп, баш очында мәңге янар йолдыз» дип кабул итте... Мондый бәхет чын иҗат кешесенә генә хас...
«Тугры йөрәкле дустым Ирек! Киләчәктә дә бергә-бергә уртак шатлыклар белән яшәргә язсын! Ихтирам белән, Бәхтияр», — дип язып, әйткәненчә, беренче китабын Иреккә бүләк итте.
— Китабың тышына канатлы ат сүрәте ясап, рәссам киләчәгеңне юраган: ул ат сине зур, биек үрләргә алып менәр, Бәхтияр! Без моңа чын күңелдән ышанабыз!
***
Беренче яналык ни кадәр күнелле, шатлыклы булса, икенчесе Көнкүрмеш халкы өчен фаҗигале иде. Юк, берәү дә үлмәде үлүен, тик авылнын тамырына балта чаптылар...
— Ишеттенме, Маһинур, безнен имәнлекне кисәләр!. — дип төсе качкан күршесе Сәкинә килеп керде.
— Ничек инде? Кемнәр кисә?
— Безнен авылныкылар түгел, танымадым, мужыт кобалардыр.
— Безнекеләр кая? Бригадир белә микән? Хәбәр иттеләр микән? Башкалар беләме?
— Ишеткәннәр инде, халык мәктәп янына җыела.
— Әйдә, без дә шунда барыйк!
Аларны каршылаган күренеш җаннарын тетрәндерде: очлары күккә тигән меньяшәр имән гөрселдәп җиргә ауды... Сынган ботакларнын шартлавы бомба шартлавыдай йөрәкләрне өшетте...
— Нишләйсез?! Кемнән сорап безнен урманны кисәсез?
— Ничек кулыгыз бара?!
— Алладан куркыгыз! Безнен бабайлардан калган мирас бит ул! Авыл булып утырганда да имәннәргә кагылмаганнар бит!
— Мәчет манарасын кискән адәмнәргә төшкән каргыш сезгә дә төшми калмас!
Авылны һәрьяклап уратып алган, ышыклаган мен яшьлек имәннәр — бала-чаганын яратып, көнозын уйный торган урыны сугыш кырын хәтерләтә: киселгән агачларнын тамырларын бульдозерлар сөйрәп, тау-тау балчыкларны чыгарып өяләр, яна гына имән үсеп утырган урыннар бомба төшкән чокырларга охшап тора...
Халык кычкырыша башлагач, кисүчеләрнен бригадиры анлатмакчы булды:
— Колхоз прсидәтлегез төпләргә кушты, чәчүлек җирен арттыру өчен, так шту без закунный эшлибез.
— Булмас, мондый эшкә рөхсәт итмәс, башына ат типмәгән булса!
— Ансын без белмәйбез, ат типкәнме, юкмы, түлке безгә шундый указание бирделәр.
Дәресләрдән сон укучылар Кушимәннән кайтканда бу хәлне күреп котлары чыкты, кычкырып елый башладылар: имәннәрне үтергәннәр, колач җитмәс баһадирлар сугыш кырындагы корбаннар кебек сузылып яталар...
Мондый хилаф эшне халык: «Каш ясыйм дип күз чыгару» ди.
Мәнсез җитәкчеләр куркыныч, андыйлар хәтта ил башына да үрмәлиләр.
Бу вакыйгалардан сон Көнкүрмеш халкынын канаты сынгандай булды. Авылнын сакчыларыдай үсеп утырган имәннәрне юксындылар, зират янында ялгыз калган имәнне дә яшен суккач, шомландылар: Ходаем, авылга башка афәт килмәгәе...
Шәрәләнеп калган урын күз көегенә әйләнде: ул якка карасалар, үзәкләр өзелә... Халык белән кинәшмичә, шушы ахмаклыкны эшләгән колхоз рәисенә рәнҗеделәр... Бабайлардан ядкәр булып калган меньяшәр имәннәрне юкка корбан иттеләр — ул җирләргә иген дә чәчмәделәр, бакча да утыртмадылар, буш килеш ята бирде... Агач тамырларын бульдозерлар тартып чыгарган чокырлар, түмгәкләр еллар үтү белән тигезләнделәр, ләкин күпме яшәсәләр дә онытырлык түгел иде бу югалту...
1921 елгы ачлыкта берничә гаилә урманнар шаулап үскән, чишмәләр челтерәп аккан урынга килеп, яна урында бәхетлерәк, тук тормыш корырга өметләнеп, авылга нигез салганда Маһинурга җиденче яшь иде. Шул гомердән бирле, тормышлары нинди булуга да карамастан, Көнкүрмеш анын өчен дөньядагы ин газиз, ин матур җир... Җиде ел Иҗауда яшәгәннән башка, авылыннан беркайчан беркая китәргә теләмәде. Шатлыклары да, кайгылары да ата-анасынын каберләре дә шушында. Һәр Ходай бирмеш иртәдә бакча артларындагы урман өстеннән калыккан кояшны каршылап, дөньянын матурлыгын тоеп, хозурланып яши. Бирсә бирә икән Ходай бу матурлыкны, байлыкны: саф сулы чишмәләре челтерәп ага, ындыр артында гына җиләклек, урманнары элеккечә үк күкрәп үсә иде... Имәннәрне харап иттеләр... Маһинур бу вакыйганы үз югалтуы кебек кичерде... Тормышынын кадерле мизгелләре имәннәр арасыннан үткән юл белән бәйле: ул агачлар аны каршы алалар, озатып калалар, анын хыялларын, анын җырларын тынлыйлар иде... Яши-яши кеше үз гомерендә бик күп югалтулар кичерә икән, уйласан исен китәр:.. Әллә тагы тормыш гел югалтулардан гына тора? Ире, ата-анасы, күпме авылдашлары китеп бардылар... Гөрләп торган авыллары кечерәеп калды: колхозны икенче авылга кушкач, атларны алып киттеләр... Алар киткәч, тормышнын яме кимеде : яланнарда атлар кешнәп, колыннар чабып йөрмәгәч, нинди авыл була инде ул?.. Сыер фермаларын да күчерделәр, авылда эш калмады. Авылдашлар эш эзләп, унайлы тормыш эзләп бөтенләйгә күчеп китә башладылар. Авылы бетүгә юл тотамы?Шушы уйлар Маһинурга тынгы бирми, Көнкүрмешнен киләчәге өчен борчыла, гаепле кешедәй, җаваплылык тоя... Хәер, ул ни кылмак кирәк? Имәннәрне кистермәс өчен йөреп карадылар бит, районга да бардылар, сүзләре үтмәде. ***
Көзге янгырлар башлангач, бер баруында Ирекнен машинасы сазга кереп чумды. Машинасын калдырып, әнисе янына җәяүләп китте. Тракторлар ергалап бетергән юл тоташ сазлыкка, тирән чокырлар күлләвеклә әверелгән иде.
— Кобадан сон юл начарлана, безнен авыл юлын караучы юк. Көзен саз, кышын көрт, — дип зарланып алды улы. Авылда ялгызы яшәп яткан әнисенен хәлен белешергә кайтып йөргән Ирек өчен юл җәфага әйләнә.
Улы яна иркен фатирга чыккач, Маһинурны үзләренә яшәргә чакырды:
— Әнкәй, безгә торырга киләсенме әллә?! Кыш көне авылга бөтенләй юл ябыла, чистартучы юк, без синен янга хәленне белергә килә алмыйбыз. Өебез иркен, үзенә аерым бүлмә булыр. Хотя бы кыш чыгарга кил, теләсән, җәйгә авылга кайтырсын.
— Чакыруын өчен рәхмәт, улым. Үз башымнан яшәрлек чагымда авылдан купмыйм әле. Минем өчен борчылма, үз-үземне карарлык, тормышым Аллага шөкер! Нигезне ташламыйм. Кирәге чыкса, барырмын, сезгә бармый кая барыйм? Рәхмәт. Монда атна саен килеп интекмәгез, сез бит эш кешесе.
Улынын чакыруына күнеле булса да, авылыннан китүне күз алдына да китерә алмый Маһинур! Кая ди китү! Аягы-кулы йөри, күзе күрә, яшәргә менә дигән өе бар, пенсиясе дә килеп тора! Кышка утыны әзер, сарыкларына печән җитәрлек... Ул ялгыз да түгел— күршеләре белән бер- берсенен хәлләрен белешеп торалар.
***
Маһинур ниндидер яналык тоеп уянды.Әле яктырмаган, тик тәрәзәләрдән аклык ингән. «Кар яуган икән!» Пәрдәне ачып тышка карады: ишек алды, абзар түбәләре,
койма баганалары, бакчадагы агачлар мамыктай беренче кар белән капланган. Табигатьтә искиткеч тынлык, җилнен әсәре дә юк. Ни хикмәттер, җәйдән сон кыш килүне теләмичәрәк көтәсен дә, беренче кар яугач, нәрсәгәдер шатланасын, ул көн бәйрәм кебек, җиһандагы тынычлык, хозурлык күнелләргә инә. Шушы шатлык, илаһи аклык, кышнын киләсе бураннары, каты суыклары белән ризалаштыра.
Ниндидер җинеллек тоеп, Маһинур көндәлек эшләренә тотынды: самавыр куйды, мичкә ягып җибәрде, сарыкларына, тавыкларына ашарга салды. Тыштагы матурлык, аклык-пакьлеккә хәйран калып, дөньясын онытты... Анын ин яратканы — ак төс бит! Акбүзгә зәнгәр чәчәкләр төшереп кофта чигеп кигән иде яшь чагында... Ак җептән үзе генә уйлап тапкан бизәкләр төшереп, күпме челтәрләр бәйләде! Ул челтәрләрдә кар бөртекләре,кынгырау чәчәкләр, розалар, йолдызлар бар, кышкы тәрәзәгә төшкән искиткеч парчаларны хәтерләтәләр! Үзен чолгаган матурлыкка мөкиббән китеп күпме торгандыр, самавыры исенә төште: чәе кайнап чыккандыр! Чәшкеләрен челтерәтеп, өстәл әзерләде. Инде чәйләп алырга җыенган иде, аптырап калды: торганнан бирле колагында дүрт юллык кына җыр кабатлана да кабатлана:
Алым жәл түгел сиңа,
Гөлем жәл түгел сиңа;
Алым түгел, гөлем түгел,
Җаным жәл түгел сиңа.
«Әстәгъфирулла!»сын әйтте. Үзе җырлый бит, үз тавышын ишетә! Хет көл, хет җыла! Шайтан вәсвәсәседер бу!
Чәй ясап, бисмилласын әйтеп, күмәч кисеп чәй эчә башлагач, теге җыр туктады. Маһинур тамакка сау, Аллага шөкер, сөтле чәй белән бер телем эпекәйне ашап, һәр иртәдә Раббысына рәхмәт укый.
Мичен томалап, кечкенә чуен белән каз итеннән дөге өйрәсе куйды.
И ул мичтә пешкән аш!! Аннан да тәмле аш юктыр! Әкрен генә кайнап пешкән өйрәнен бөтен тәме чуен эчендә саклана, капкачын ачкач, оҗмах нигъмәтедәй хуш ис тарала... Ул — бәләкәй чакнын ин мөкатдәс истәлеге...
Эшләрен бетереп, бәйләмен кулына алып тәрәзә янына килеп утырган иде, тагын теге җыр: «Алым жәл түгел сина»... Маһинур елмаеп куйды: элек тә шулай төрле җырлар колагында янрый иде. Кешенен күнеле шатлыктан гына җырлый... Анын күнеле җырга сусагандыр... Бәйләмен куйды да, стенага эленгән радионы ачты: Казаннан концерт башланган иде.
***
Маһинур сиксән җидесен тутырып, сиксән сигезенчегә чыкты. Ул үз өлешенә тигән гомереннән канәгать: язмыш ана шатлыкларны да, кайгыларны да мулдан бирде. Дөнья дигән иксез-чиксез тормышнын баллы да, әче дә җимешләрен татыды. Сизгер күнел күзе кечкенә сөенечләрдән дә тәм табарга, куанырга өйрәтте. Инде китәргә дә вакыт җитә... Туксанга якынлаша бит! Артыгы кирәкми. Раббысы аз авыру, ансат үлем бирсен! Кеше интектерми генә китәргә язсын!
Үлемнән курыкмый Маһинур, шулай да оҗмахка тин матур җиһанны калдырып китүе жәл... Нидер исенә төшеп, сандыгын ачты. Каклап төргән әйберләрен берәм-берәм бушата башлады. Аерым төенчектәге үлемтеген чишмәде, анда тәртип, барысы да бар. Хәергә өләшергә дигәннәре дә аерым төрелгән. Аларына да кагылмады. Ана кирәк әйберләр ин аста иде.
Ак яулыктагы төргәк белән агачтан ясалган кечкенә генә тартмачыкны алды. Яулыкны чишеп, андагы кәгазьләрне карады. Болар Маһинур тормышынын ин истәлекле, йөрәк түрендәге, мәнге онытылмас, үзе белән бакый дөньяга күчәчәк мизгелләрнен шаһитлары: Мирфәез белән өйләнешү турындагы таныклык, иренен
үлеме турындагы похоронка, улынын туу турындагы таныклыгы, Мирфәезнен «Кызыл Йолдыз» ордены белән «Батырлык өчен» медале, сугыш беткән елны үзенә бирелгән, бер мәртәбә дә күкрәгенә такмаган «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941 — 1945 г. г.» дигән медале, Ижау заводында эшләгәндә бирелгән Почет грамоталары, колхозда эшләгәндә бирелгән мактау кәгазьләре,өй салганда төзелеш өчен алган әйберләрнен квитанцияләре. Бөтен гомерен эченә алган истәлекләр... Карчык яулыкны төреп, урынына куйды да, тартмачыкны ачты. Сырлап ясалган матур шкатулканы Мирфәез бүләк иткән иде. Тартмачыкта әйберләр күп түгел— әнисенен сары гәрәбәсе, никахтан сон Мирфәез бүләк иткән фирүзә кашлы көмеш беләзеге белән йөзеге. Фирүзә кашлы көмеш алкасын ул беркайчан салмады, хәзер дә колагында. Кадерле ядкәрьләрне кулына алып озак карап утырды. Беләзеге белән йөзеген кимәде дә диярлек: кулы авыр эштән бушамады, затлы, кыйммәтле әйбер киярлекмени... Алар элекке матурлыкларын, затлылыкларын саклаганнар. Маһинур уйларыннан елмаеп куйды: Ирек белән Рәйсә килеп алабыз, бераз кунак булып китәрсен дигәннәрие, беләзек белән йөзекне Ләйсәнгә бүләк итәр, бердәнбер кыз оныгына истәлек булыр. Кияр микән? Хәзерге заманда монын ишеләрне кияләр микән? Рәйсә киленнән белешермен әле, дип уйлады.
***
...Тулгагы башланган Ләйсәнне ире Алмаз бала табу йортына алып киткәч, Рәйсә үзен кая куярга белмәде. Кызы өчен борчылудан эче авырта башлады.
«Фәнисә әйткән иде аны, кызым бәбәйләгәндә үземне дә тулгак тотты, дип, мине дә тулгак тота бугай», — дип уйлады. Ирек хатынын тынычландырырга тырышты:
— Ник шулкадәр борчыласын? Барысы да әйбәт, нормально диде бит акушер-гинеколог.
Шулай дисә дә, үзенен йөрәге чабыш атыныкы кебек какты.
Рәйсә белән Ирек шулай дулкынланып беренче оныкларын көттеләр...
Бәбәйләр дөньяга килә торган бүлмәнен зур тәрәзәсе иртәнге кояшнын беренче нурларыннан алсуланды. Кояш нурлары белән бергә бала кычкырып аваз салды
— Малай! — диде акушерка. — Өч кило алты йөз грамм! Илле җиде сантиметр!
Ләйсән елмайды: «Атасына охшаса, озын буйлы булыр»... Әбисенен сүзе исенә төшеп, «Алла бирсә!» дип өстәде.
Улын имезергә керткәнне түземсезләнеп көтте... Менә ишек ачылды... Коридор тәрәзәсеннән төшкән кояш нурлары балкышында ак киемле хатын ак биләүле бала күтәреп, әнә шул алтын нурлардан ингән кебек булды... Бу илаһи, изге күренештән яшь ананын күнеле тулды: «Маһинур әбиемнен фәрештәсе!» дип уйлады зарыгып көткән Ләйсән, шатлыктан керфекләренә чык тамчылары кунды...
Табигать бушлыкны яратмый. Оныкчыгы туарга берничә генә ай алдан киткән Маһинурга алмашка Булат исемле малай дөньяга килде. Әти- әнисенен бәхетенә... Үзенен бәхетенә... Иманлы бала булсын !
***
Көнкүрмешкә тагын җәй килде. Урман аланнарында, тау битләрендә кызарып җир җиләге пеште, урманда юкәләр чәчәк атты. Умарталы бакчалардабал исе таралды. Тормыш элеккечә дә, элеккечә дә түгел... Табигатьнең җәйләре - кышлары, таңнары-кичләре, урман шаулавы, сулар агышы шул ук, тик авылның җаны югалтулардан сыкрана... Күптән түгел тормыш кайнап, гөрләп торганавылтынып калды: башта балалар укырга, һөнәр алыргы дип чыгып киттеләр дә, кайсы кайда төпләнеп калдылар, туган авылларына кире кайтмадылар; колхоз беткәч, яшь гаиләләр кузгалдылар; Көнкүрмештә өлкәннәр генә утырып калды; иң ямансуы — мәктәпне яптылар... Нигезләрен саклаган ялгыз карчыклар өйләрен, авылларынятим калдырып, берәм-берәм китеп баралар... Маһинурны озатканнан соң күп тә тормый Казаннан Хөррияне улы мәңгелелек йортына алып кайтты... Бәхтияр бу кайгыны авыр кичерде,
үкенде, авылдан алып китмәгән булса, әнкәе үлмәгән булыр иде дип уйлады. Бер иртәдә Хөрриянең тәрәзәгә карапозак кына моңаеп торганын күреп сорады:
— Әнкәй, ни карыйсың?
— Безнең авыл кайсы якта микән дим.
— Нигә? Сагындыңмы әллә?
— Бүген бер төш күрдем... Әллә ничә оя бәбкә чыгарып үстергән ала казым кычкыра икән дим... Әй кычкыра, әй кычкыра... Үзәкләремә үтте... Авылда бер үрчем каз иде.
Хөррияне җирләгәннән соң Бәхтияр күңеленә тынычлык таба алмыйча интекте, үз гомерендә күп җәфалар, авырлыклар күреп яшәгән әнисен җәлләде. Казанга алып килеп рәхәт тормышка чыгарам дигән уен хата булган дип санады. Югалту ачысы, сөю, сагыну хисләре шигырь юллары булып агылдылар:
Син бит, әнкәй, мәңгелектә
Күпме генә кунак булдың?!
Кунак түгел— җир йөзенә Бераз күз һәм колак булдың.
Без белми дә калдык бугай — Ни ишеттең, ниләр күрдең: Бөтенесен йөрәгеңә
Төйнәдең дә — гүргә кердең.
Шулай инде, үлем үкенечсез булмый диләр... Әнкәйләр үләр дип уйламыйбыз, ул уйны ераккарак куарга тырышабыз... Ләкин алар китәләр... Безне табып үстергән әниләрнең изгелеген беребез дә түләп бетерә алмыйбыз, йөрәкләрне яндырып искә төшкән хаталарыбызны төзәтергә дә мөмкин түгел. Бары бер чара— кадерлеләребез рухына дога кылырга, үз чиратыбызда әнкәйләр-әткәйләр кебек балаларыбызны тәрбияле итеп үстерергә генә кала...
Маһинур улына васыять әйтеп калдырды:
— Улым, нигезебезне ташлама. Ирхәт абыеңны онытма, авылга кайтып, хәлен белеп тор.
Ирек район үзәгендә эшләгән җиреннән кайтмас, тик алдагысын кем белә, бәлки, пенсия яшенә җиткәч кайтыр, дип уйлады әнисе. Аның уенча, Көнкүрмештәй матур җир дөньяда сирәк. Монда яшәгәннәр ныклы, чирләмиләр, озын гомерлеләр. Маһинур үзе дә, Ходайга шөкер, тугызынчы дистәгә җитә язды, әнисе Саимә карчык йөз яшен тутырып китте; ни авыр тормышта яшәгән, кайгылар күргән Өммегөлсем карчык та туксанны тутырды. Монда һава да, эчкән сулары, ашаган ипекәйләре дә шифалы...
***
Маһинурны җирләгәннән сон беренче мәртәбә өйләренен ишеген ачып кергәч, Ирек белән Рәйсә бик озак сүзсез тордылар... Өйдә элек ничек булган, шундый тәртип: идәндә әниләре суккан палас, караватта ул бәйләгән челтәрле җәймә, юынгыч янында челтәрле тастымал. Өйдә Маһинурнын кулы тимәгән әйбер юк. Үзе дә каядыр чыккан гына кебек...
Рәйсә чиләккә су салды да, тиз генә идәннәрне юып чыкты. Газ плитәсенә чәй кайнатырга куйды. (Көнкүрмешкә газ үткәргәннәрен әйтмәгәнмен икән. Тагын бер яналык— барча өйләргә дә телефон керттеләр. Халык рәхәткә чыкты!) Тәмләп чәй эчәргә утырганнар иде, күршеләре килеп керде.
— Саумысыз! Машинагыз капка төбендә туктагач, кайтканыгызны күреп сөендем! Дөньялар ямьләнеп китте! Маһинур апа булмагач ямансу.... Җиләккә кайттыгызмы? И быел җиләкнен шәплеге! Үзе пешкән, үзе эре, чыпчык башы кадәрле! — Күрше килене чөмәләм тулы җиләкле савытны өстәлгә куйды.— Менә, әзрәк авыз итегез!
— Рәхмәт, Әлфия апа! Әйдә, чәй эчәргә утыр! — Рәйсә өстәл янына урындык
куйды.
— Рәхмәт, чәйләп утырырга вакыт юк, печәнгә китәсе бар.
— И, чәй эчкәнче генә күпме вакыт үтә! Утыр, үз күчтәнәчен белән чәй эчсән, гомерен озын булыр диләр бит!
Чәй эчкән арада күршеләре авыл яналыкларын сөйләде.
— Теге атнада Чаллыдан ирле-хатынлы берәүләр килеп, йорт белешеп йөрделәр, пенсиягә чыгып, күченеп килергә исәпләре бар бугай. Сезнен өй турында кемдер әйткән, безгә кереп, сатмыйлар микән дип сораштырдылар.
— Нәрсә дидегез сон?
— Белмибез, дидек. Сатмыйсыздыр бит?
— Юк!
— Чишмә тавы өстендәге урман яныннан бер бизнесмен әллә ничә гектар җир алган ди. Юл салдыра башлаган. Әллә курорт салдыра ди, әллә үзенә имение шунда...
***
«Безнен авылга кызыгучылар күп. Белмәссен, асфальтны авылга кадәр җәйсәләр, күчеп килүчеләр күбәер, ихтимал, яшьләр дә килер, үзебезнен авылдашлар да кайтыр», — дип уйлады Ирек. Бу анын кайнар теләге иде. Үзенен исәбе — йортны сакларга: оныклары туар, күбәерләр, алар өчен авыл искиткеч җир, менә дигән пионер лагеры! Матурлыкны читтән эзлисе юк! Ин олы тәрбияче — табигать.
Табигатьне анлый белгән, йөрәге белән тойган кеше мәрхәмәтле була. Оныгы Булат үсә төшкәч, монда алып килер, үзе уйнап үскән Куш чишмә тавына да, аккошлар килә торган йомры күлгә дә алып барыр... Оныгын күз алдына китереп елмайды, күнелен шатлык хисе биләде...