АЗАТЛЫККА ТАБА

Уяну мәйданы

1990. 25 август

Мин сәясәтче түгел. Мин язучы. Әмма 1990 елның 25 августында башланачак халык депутатлары җыенына бармыйча өйдә утыра алмадым Язучының, сәнгать кешесенең эше урамда, нәмаешларда (демонстрацияләрдә) кычкырып йөрү түгел, аның урыны язу өстәле янында дип акыл өйрәтүчеләр күп булды Заманында сатира кичәләре оештырып йөргәнемдә дә миңа, -иҗат белән генә шөгыльләнергә кирәк-, диләр иде Гадәттә ул кешеләр йә обкомда, йә КГБ тирәсендә йөрүчеләр була торган иде. Татарстан автономияле җөмһүриятенең Югары Советы сессиясе башланырга бер сәгать чамасы калганда мин Ирек мәйданында идем Үземнән башка анда адәми зат булмас дип өметсез генә килсәм дә. мәйдандагы халыкның күплегенә хәйран булдым Йөзләп кеше бар иде Шушысы да бик олы сөенеч иде яшел байраклар тоткан, ай-йолдыз сурәтле әләмнәр, маңгайларына «АЗАТЛЫК» дип язылган яшел тасмалар бәйләгән яшьҗегетләрне, кызларны күргәч, күземә яшь килде Яшибез икән әле, үләргә иртәрәк икән әле. дидем Ә инде болар Чаллыдан. Түбән Камадан килгән җегетләр дигән сүзләрне ишеткәч уйлап куйдым Казан әле. Казан уянмаган

Вәкилләр (депутатлар) килә башлагач. Чаллылар тыкрык ясап, һәр вәкилне шуннан уздыра башладылар Тәпәч тоткан милиционерлар халыкны кыйнарга әмер көтеп тора сыман Депутатлар күренүгә, халык һаваны ярып:

—Азатлык! Азатлык! Азатлык!—дип кычкыра башлады

Бу да минем өчен яңалык иде. Шушы ике-өч йөз кешенең бергә тупланып, йодрыкларын һавага төбәп «Азатлык» кычкыруы маңкортка әйләнеп бетә язган татар халкының кыю көрәше булып тоела иде миңа

Чаллы җегетләренең җитәкчеләре Зиннур Әһлиулла. Тәлгать Әхмәдиша. Дамир Галимҗан тавыш көчәйткечләр аша сәяси торым хакында. Мәскәүнең Татарстанны сыер урынына савуы турында, шовинист җитәкчеләрнең, аларга сатылган Татарстан коммунистларының татар халкын ат урынына җигүләре, эт урынына сүгеп торулары мәсьәләсендә -Автономия» дип аталган колониаль өлкә булудан Союз җөмһүрияте дигән дәрәҗә алырга кирәклегенә кагылышлы сүзләр белән әледән-әле халыкка оран сала торалар Мин дә берничә тапкыр үз фикерләремне әйттем Мин сөйләгәннәр өч тарафка аталган иде Беренчесе— милиция хезмәткәрләренә, икенчесе—депутатларга, өченчесе—халыкка

—Милиция хезмәткәрләре! Сез җинаятьчеләрне, үтерүчеләрне, каракларны, рэкетирларны, көчләүчеләрне тотасы урында, халыкка каршы басып, тәпәчләр белән халыкны кыйнарга боерык көтәсез Халыкка файда китерәсегез килсә, үз эшегез белән шөгыльләнегез! Халык үзе сайлап куйган вәкилләрне халыкның
үзеннән саклау ул имәнгеч бер хәл! Чыгыгыз безнең якка яки китегез моннан'

—Халык вәкилләре¹ Сез кемнән куркасыз⁹ Үзегезне сайлап куйган халыктан милиция гаскәре артына яшеренгәнсез икән, димәк, сезне халык сайламаган, сез демократик юл белән түгел, арткы—иске юллар белән вәкил булуга ирешкәнсез¹ Чыгыгыз, халык белән бергә булыгыз!

—Кадерле туганнар! Милләттәшләр! Якыннарыгызга, күршеләрегезгә әйтегез, җыен беткәнче мәйданга күпләп килсеннәр Татарстанның байлыгын Мәскәүгә төяп озатырга моннан ары юл куймаска кирәк! Мәйданга чыгыгыз' Һәркөн монда булыгыз' Уяу булыгыз! Бу көннәр—безнең соңгы ышанычыбыз'

—Жәмәга-ать, Минтимер Шаймиев килә-ә!—дигән хәбәр яңгырады

Чаллылар Шәймиевне урап алган Хәтта милиционерлар да халыкны тыеп тора алмый Минтимер Шәймиев каушаган, аптыраган Милиционерлар кешеләрне аннан аерырга маташа, ләкин халык тыгыз дивар кебек каты тора

Минтимер Шәймиевнең борын төбендә үк зур хәрефләр белән язылган гыйбарә күтәргәннәр

"Табеевлар, Усмановлар—Шаһ Гали, ә син кем. Минтимер⁹'- «Минтимер! Булма камыр—бул тимер!-

Шушы мәтәвек вакытында мин Минтимер Шәймиевнең кулына сигез язучы кул куйган хатны тоттырдым. Ул милиция сагы астында бинага кереп китте Шәймиев минем бу хатымны бик теләп кабул иткән иде, әмма икенче тапкыр очрашкач, ягъни хат белән танышканнан соң, ул миңа кул бирмичә төксе генә исәнләште Хатның тексты түбәндәгедән гыйбарәт иде

«Минтимер якташ! Әгердә Татарстанның РСФСР. СССРга берьюлы буйсынуын законлаштырачак проект расланса, син олы урыныңны да, бөтен уңайлыклардан файдалану хокукын да саклап калачаксың Ләкин син татар халкы өчен сатлык, куркак җан булып мәңгегә тарихка керәчәксең Әгәр дә Татарстанның тулы мөстәкыйльлеген раслата алсаң, бөтен уңайлыклардан файдалану хокукларыңны да. абруйлы урыныңны да барыбер саклап калачаксың Ләкин бу юлы син татар халкының милли каһарманына әвереләчәксең Сайла. Минтимер якташ! Сиңа Татарстан халкы гына түгел, иреккә, азатлыкка, тигез хокуклыкка омтылучы бөтен халыклар да өмет илә карый Аларның өметен акла. Минтимер¹ Татар язучылары Батулла Рабит Мөхлис угълы, Зөлкарнай Фәиз Мәүлит угълы. Корбан Рафис Харис угълы. Зәйдулла Ркаил Рафаил угълы. Газинур Морат Васик угълы. Хөснияр Зиннур Зыятдин угълы. Хуҗа Мәгъсүм Хаммат угълы 23 08 1990 ел-

Бу хатның икенче өлешен Газинур телевидениедән дә халыкка җиткергән иде инде Шөкер, Минтимер Шәймиев алга таба моңа кадәр Татарстан җитәкчеләре башкармаган файдалы гамәлләр кылачак әле

Минтимер кара эчле Ак йортка кереп китте, халык аның артыннан үкереп калды

—Азатлык! Азатлык! Бәйсезлек¹ Бердәмлек'

Вәкилләр килә тора, һәр вәкилгә:

—Кара аны! Әгәр дә суверенитетка каршы кул күтәрсәң, бел. безнең арада яшисең бар!—дип әйтүчеләр дә байтак иде

Бу көнне без мәйданда, чама белән биш йөз кеше идек

Утырыш башланды Без «АЗАТЛЫК» кычкырып, көне буе мәйданда йөрдек Ара-тирә туктап, халык җыеп, ни теләгәнебезне аңлата башладык Узгынчылар безгә карата төрле сүзләр әйтәләр Кайберәүләр

—И балакайларым, бахыркайларым, алып кына китмәгәйләре'—ди

—Дөрес сөйлисез! Без сезнең белән!—дигәннәре дә бар

Безне хурлап. рәнҗетеп киткәннәре дә юк түгел Болары урыс интеллигенциясе яки урыслашкан татарлар инде

—Вот вам демократия'—дип, әдәпсез хәрәкәт ясыйлар

—Ишь, чего захотели! Татария всегда была землей Российской, так она и будет и в дальнейшем'—дип төкерек чәчәләр, йодрык селкиләр, кәҗә тоягы күрсәтәләр Без исә каршы килергә, аңлатырга тырышабыз

—Нефть үзебезгә калса, син дә. татар да. чуаш та муллыкта яшәячәк бит.— дибез —Мөстәкыйльлек бер татар өчен генә кирәк түгел ләбаса, барыбыз өчен дә кирәк,—дибез

Юк. аларның күзләре акайган, аларның үз туксаннары туксан

—Вы—националисты'—диләр дә китеп баралар

—Долой шовинистов!—дип кычкырып калабыз Моңа каршы тегеләр

—Вам Ивана Грознога. Сталина не хватает!—диләр

Икенче көнне иртүк мәйданга җыелдык Халык күбәя, кичке якка тагын да күбрәк иде Чаллы җегетләре Казанны дер селкетә Мин аларга ияреп йөрим чөнки тавыш көчәйткечләр аларда, байраклар, өндәмәләр, гыйбарә-тәгъбирләр алар кулында, мәйданга алар хуҗа.

Алга таба вакыйгалар магнитофон язмасында бирелә

Магнитофонга язылганнарны мин үзгәртмичә, ничек язылган булса шулай кәгазьгә күчердем

Батуллатавышы Т атар халкының язмышын хәл итә торган Югары дивани мәҗлеснең барышына өченче көн Бүген бик тә кайгылы көн Яңгыр пыскып тора Без яңадан Ирек мәйданына җыелдык, ләкин кеше аз, шулкадәр ямансу, чөнки кичә кичтән Чаллының батыр җегетләре, каһарманнары үзләренең әләмнәрен тавыш көчәйткечләрен алып кайтып киттеләр Түбән Камалар да юк Казаннар ялгыз мәйданда ятим байрак җилферди Шулкадәр моңсу ки, кешеләрнең башлары түбән иелгән. «Азатлык- кычкыручы кешеләр юк Без—ялгыз Шовинистлар, провокаторлар килеп безне төрткәлиләр, әшәке сүзләр әйтәләр кычкыралар, яныйлар, авызларында—күбек, күзләрендә татарларга карата нәфрәт очкыннары ялтырый, аларның карашыннан Иван Грозный. Сталин. Ежов. Берия карый Ул күзләрдән шовинизм чаткылары агыла Җыелыштан да бик начар хәбәрләр килә Ямансу, болытлы көндә бер учма кеше йөри Кичәге мәҗлестә булган шомлы хәбәрләр белән Габделбәр Фәйзерахман таныштыра

—Кичә Татарстан Югары советы сессиясендә берничә мәртәбә хәтәр ситуация барлыкка килде Аның беренчесе Фәүзия Бәйрәмова тәкъдименнән соң будды Эш болай тора. Үзләрен урыс демократлары дип йөртүче ТАССРның күп кенә халык депутатлары Татарстанның суверенитеты мәсьәләсен референдум аркылы хәл итеп, бу эшне җимермәкче булалар Имеш, референдумга куябыз да (референдумга халык әзер түгел, татарда аңламый, урыс та аңламый), урыс тулысынча каршы чыгар, шуның белән йомылыр дип уйлыйлар. Шуны исәпкә алып Фәүзия Бәйрәмова тәкъдим кертте референдум үткәрелә ала, әгәр дә ТАССР халык депутатларының өчтән ике өлеше моны яклап тавыш бирсә, диде Һәм тәкъдимен катгый рәвештә тавышка куюны таләп итте Рәислек итүче Шәмгунов моны бераз шикләнеп каршы алды һәм залда бик көчле реакция булды Фәүзиянең тәкъдименә каршы чыгучылар шактый булды, соңыннан тавышка куелды һәм йөз унөч тавыш кына җыя алды Фәүзиянең тәкъдиме Залда йөз кырык сигез татар депутаты утыра Ә менә Фәүзия тәкъдимен яклап тавыш бирүчеләр йөз унөч кенә булды һәм Фәүзиянең тәкъдиме үтмәде. Ул гына да түгел әле. Мәсгут Хафизов, ач торган җегет, хәзер ул депутат: депутатларның өчтән бер өлеше кул күтәрсә референдум үткәрергә, диде һәм үзенең тәкъдимен тавышка куярга кирәклеген әйтте Әлбәттә, моның тәкъдиме үтмәде, шулай да татар депутатлары арасында да референдумга өметләнүчеләр бар икәнен күрсәтте Икенче хәтәр ситуация менә мондый будды ТАССР халык депутаты Колесникны беләсез, ул Вечерняя Казань- газетасында өч көннән өч көнгә татар халкының суверенитетлыгына каршы, халыкка каршы, татар халык лидерларына каршы мәкаләләр бастырып тора. Ул «Иттифак- партиясен фашистлар партиясе, татар халкын фашизмга баручы халык дип атады Һәм шуны экология комиссиясе рәисе итеп тәкъдим иттеләр Марат Мөлек бу әфәнденең, Колесникның, -Вечерняя Казань- газетасында басылып чыккан мәкаләсен укыды һәм бу кеше бик хәтәр кеше, суверенитетка каршы көрәшүче кеше, татар халкына каршы көрәшүче кеше дип аңлатты Марат Мөлек шушы «Вечерняя Казань- газетасын укыганда шактый депутатлар, шул исәптән татар депутатлары да. бу монда укылырга тиеш түгел нәрсә, дип ысылдый башладылар Бер кадәр көрәштән соң Колесникның кандидатурасы тавышка куелды Ул күпчелек тавыш белән экология комиссиясенең рәисе булып үтте Аның экология комиссиясенең рәисе булуы әле бер нәрсә ул автомат рәвештә Югары Совет президиумының әгъзасы булып үтте Югары Совет әгъзаларыннан хәзер унөч кеше билгеле. сигезе урыс милләтеннән Биш татарның да татарлыгын анык кына белеп бетереп булмый әле Татар халык мәнфәгатьләрен саклаучы кешеләрме икән алар? Шулай булгач. Югары Советның әле төзелеше, составы

' Дөреслек хакына шуны да айтгеп үтик, референдумны үткарү барышында ул үзен бөтенләй башка яктан күрсәтте.халык ягына чыкты Р.Б.

бик шикле, татар халкы мәнфәгатьләрен яклый алырмы икән дип шикләнәм

Б а т у л л а Татар язучы-депутатлары ни хәлдә утыра⁹

Г абделбәр. Татар язучы-депутатларыннан зур активлык күрсәтүчеләрне күрмәдем, гомумән, татар депутатларының сессиядәге үзләрен тотышы егылып китәрлек Урыс депутатларының күзләре ачык, аларның группалары бар Берсен- берсе бик каты яклыйлар Ә менә татар депутатлары бик кызып бәхәсләр барган вакытта да газета-журнал укып утыра. Кайберләре йоклап утыра, сөйләшеп утыралар Һәм рәислек итүче тавышка куярга тәкъдим биргәч тә. нәрсәгә кул күтәрәсен белмичә, кешегә карап, каушап, кеше кул күтәргән якка кул күтәреп утыралар Татар депутатларының күпчелеге карап утыра, ләкин һәрбер кешенең тавышы кадерле вакытта татар депутатларының шактыеның шулай утыруы бик хәтәр

Батулла. Аяныч!

Разил Вәли мәйданнан узып бара

Батулла. Иптәш депутатлар! Монда безгә хәбәр чыкты сез гәж,ит укып утырасыз икән анда, журнал укыйсыз икән Уянып кына кул күтәрәсез икән, дигән сүзләр йөри Дөресме ул. юкмы, иптәш Разил Вәли?

Разил Вәли. Төрлесе бар. төрлесе Районнардан килгән кешеләр анда, бик күп райком секретарьлары һәм башкалар.

БатуллаӘ язучылар?

Разил. Язучыларның да төрлесе бар Мөхәммәди² кичә бик әйбәт чыгыш ясады, язучы Фәүзия бик әйбәт чыгыш ясады Мин әле бер сүз дә әйтмәдем Мин төп сүземне әйтәчәкмен референдумга карата Һәр атлаган саен сикереп торып, үзең белмәгән нәрсәгә кысылып йөрү дөрес түгел дип саныйм Мин әзерләндем референдум турында сөйләргә. Чыгышым әзер Кичә «Вечерняя Казань»да ярты бит мәкалә бастырдым Референдум турында без атлаган саен сикереп торып чыгыш ясаячакбыз.

Батулла тавышы Обком ишеге төбенә барып,тагын тыкрык ясарга өндиләр. Кешеләр, бар булганыбыз йодрыкларыбызны һавада селки-селки «Азатлык» кычкыра башладык Халык күбәя, шөкер Һәр депутатны урап алып, ишеккә кадәр озатабыз. Мин Колесник янына килдем.

Батулла Товарищ Колесник! Вы за Сталина или же против⁹

Колесник. Конечно, против!

БатуллаА почему тогда утверждаете двойное подчинение сталинское⁹ Колесник А почему вы решили, что я утверждаю двойное подчинение?

Батулла По печати Как вы относитесь ТОЦУ⁹

Колесник. Смотря какой его части

Батулла.Вего программе ничего против русского народа нет Авы трактуете его по другому

Колесник. Есть!

Батулла. Значит, вы шовинистического толка человек

Халык кызганнан-кыза, депутатлар тизрәк кереп китәргә омтылса, аны куып ж,итеп торалар, тыкрыктан узарга кушалар

Бүген тагын бер сөенечле хәбәр килеп иреште Чаллы ж.егетләре кайтып китмәгән икән Хәлләрнең мөшкел икәнен белеп, Аллага шөкер, безне ташламаганнар, алар кайтып китсә, мәйдан бөтенләй буш кала иде

Батулла Әйдәгез әле. Чаллылар өчен тагын бер «Азатлык- кычкырыйк¹ Азатлык! Азатлык!

Халык «Азатлык¹» кычкыра Кешеләр мәйданда артканнан-арта бара Куәт сизелә

Батулла Кичә сез Сөембикә манарасына татар байрагы эләргә, дип киткән идегез Бу эш барып чыктымы?

Фәрит Шәриф Кичә, егерме сигезенче августта унтугыз сәгать тә унөч минутта байракны кадарга менеп киттек Унтугыз сәгать кырык биш минутта байрак Сөембикә манарасының иң очында иде инде

Батулла Кемнәр элде⁹

Фәрит Мин—Фәрит Шарифуллин. Әхтәм Сатый. тагын сигез кеше Шуннан соң төштек, егерме сәгать тә кырык биш минутта азан әйтелде Аннан намаз укылды Шунда биш-алтыПМГ машинасына төялеп бик күп милиционерлар килде Бауман районының замполиты килеп, бик каты әтәчләнеп, безне куркытырга

Сүа Ринат Мохаммаднсн турында бара

азапланды. Без аңа бирешмәдек Байрак кичтән эленеп тора иде әле Бүген иртәнге сигездә байракны алганнар Мин манара янына барганда, кече лейтенант, бер сержант тора иде охранадан Сорадым: нигә алдыгыз байракны, дидем ТАССРның МВД министры алырга кушты, янгынчыларны чакырыл китерделәр, таң алдыннан алдылар, диделәр Мин әйттем. җәмәгать, сез бу эшегез белен безнең халыкны аяк астына салып таптадыгыз. Сезнең бу эшегез халыкны башкаларга каршы котыртып, кан кою, Карабах ясау өчен эшләнгән, дидем Без моны болай гына калдырмыйбыз, дидем Аллаһ боерса, бүген тагын барып, элеп куярбыз

Б а т у л л а Сез кем буласыгыз үзегез?

Фәрит Фәрит Шарифуллин, Казанда яшим. Транспорт цехы белән идарә итәм. Казан заводларының берсендә.

Бату л ла Андагы байракны гына түгел, шовинистларның кулы тагын кайдадыр безнең байракны ерткалаган түгелме, Фәрит?

Фәрит. Әйе. бүген иртә белән ТИҮнең штабына барганда күрдек әләмнең бер таягы гына калган ие Халык сөйләве буенча, шул ук МВД әһелләре, УВД әһелләре ТИҮ штабындагы безнең әләмебезне урлап киткәннәр

Менә өченче көн инде, безне шовинистлар урап алып, битебезгә төкерәләр, байракларыбызга үреләләр, төкерек чәчә-чәчә «вы националисты» дип үзләренекен тукыйлар.

—Вы Карабаха хотите! Вы националисты! Вас расстрелять надо!—дигәннәре дә бар.

Югары Советта статусны карау башланды. Сәгать икедә вәкилләр тәмәке тартырга чыгачаклар икән Симергән шовинистлар, куркак татар депутатлары Хәлем китте. Кан басымым бик нык күтәрелде. Йөрәк шашып тибә Көчкә утырам. Көчкә йөрим Чаллылар өчен йөз кырык сум чамасы акча җыйган иде халык Шуны тиешле кешегә тапшырырга дип кенә утырам, кайтып китәр идем юкса.

Унөч сәгать утыз җиде минут Бераздан җегетләр Югары Совет урнашкан бина тирәли, мәйдан буйлатып «Азатлык» кычкырып йөри башлаячак Депутатларның тәмәке тартачак урынына барабыз Әләмнәрне, лозунгларны күтәреп барырга кеше җитми, кул җитми Халык әбәткә таралды Марсель Галигә:

—Син бер байракны алып бар әле,—дигән идем, качты:

—Мин күтәреп йөрергә тиеш түгел аны!—дигәне генә ишетелеп калды

Халык «Азатлык» кычкыра. Кеше саны әкренләп арта бара

Заманалар үзгәрә тора. Менә бүген генә, берничә сәгать эчендә генә дә сәяси мохит кинәт үзгәреп куйды Урамдагы халыкның уянуы, һәр вәкилгә йодрык селки- селки үз таләбен куюы, һәрбер вәкилне урап алып «эшкәртүләре» каршыларына йөгереп чыгулар һәм мәйдан буйлап, элеккеге өлкә комитеты йортының алдында да артында да мегафон аша «Азатлык» кычкыру, дөреслекне сөйләп тору тәэсирсез калмады кебек—күп кенә чыгышларда депутатлар мөстәкыйльлекне яклый башлады

Мәйданда халык арта бара Италия телевидениесе бу хәлләрне төшереп йөри Ләкин Татарстан телевиденисе. Татарстан кинохроникасы күренми алар безне төшерергә теләмиләрме⁹ Халыкның тарихи шушы мизгелендә ничек итеп үзенең югалткан хокукларын яклап, урамга чыкканын төшерергә теләмиләр, йоклап яталар. Урам тулы халык. Күп. яхшы сүзләр сөйләнә Язучылар да уяна Беренче көннән алып мәйданга йөри торган язучылар бар Бер мәртәбәдә килеп карамаганнары күбрәк.

Ләис Зөлкарнай. Рөстәм Мингалим. Газинур Морат. Рәшит Әхмәтҗан, Флүс Латыйфи, Рашат Низами, НиязАкмал. Зиннур Хөсниярлар гел күз алдында Ләкин, ни өчендер, бүтән язучылар күренми Бүген Илдар Юзи белән Мәхмүт Хөсәен күренде Кайда калганнар, нишләп йөриләр? Зөлфәт бер күренде Мөдәррис бер күренде, Марсель Гали бер күренде

Мәйданда артистлар да бар Равил Шәрәфи көн саен килә Шамкай көн саен килә Вафирә һәрвакыт монда Гөлзада һәрвакыт монда Риф Гатауллин күренә Мәсгудә Шәмсетдин халык арасында. Рамил Курамша беренче көннән бирле урамда.

Халык тагын да артты Эшләр бара шикелле Вәкилләрне каршы алырга ипи кибетеннән алып Зур Урамга кадәр бөтен мәйданны томаладык Арада тыкрык калдырып вәкилләрне шул тыкрыктан үткәрәләр Халык мәнфәгатен яклаган вәкилләргә рәхмәт сүзләре кычкыралар Ләкин әле татар язучы-вәкилләре җыелышта каты сүзләрен әйтмиләр Фәүзия Бәйрәмова бер ялгызы телгәләнә,

бәргәләнә. Халык арасына чыга, сөйли.

Мәйданга бик күп әбиләр, апалар килде, алар чиләк-чиләк кайнар бәрәңге, май, чәй, помидор, ипи алып килгәннәр Ап-ак яулык, матур шәлләр бәйләгән пөхтә, чиста карчыклар Менә кемнәр көрәшә! Менә кемнәр батыр! Татар ирләре, татар егетләре йоклап ятканда, татар карчыклары азатлык таләп итеп урамга чыккан Акчалары беткән Чаллы җегетләренең тамагын шушы әбиләр туйдыра Урам тутырып әбәт ашый халык Халык үз көрәшчеләрен тәрбияли, ярдәм итә Моны күреп күңелем тула. Кешегә күрсәтмичә генә җылап алдым Бу җылау халкымның мескен булып торган елларын искә төшергәннән дә. халыкның аз-маз уяна башлаганыннан да иде бугай.

Әбиләр: «Ашагыз, балакайларым!»—дип икмәк турый, чәй ясыйлар

Чаллы җегетләрен кунакханәләрдән куганнар имеш, алар экстремистлар, милләтчеләр икән. Бу турыда мин халыкка җиткердем, халык шундук Чаллыларга ярдәм-иганә акчасы җыя башлады.

Шушы хәлләрне үз күзең белән күреп торып, ничек җыламыйсың инде¹ Бу бит дүрт йөз ничә елга бер килгән кузгалыш. Дөресрәге, кузгалышның башы.

Караңгы төшкәнчегә хәт­ле халык мәйданнан кит­мәде. Бу көн бик нәтиҗәле булды. Вәкилләр тәнәфескә чыккач, мегафоннардан гел кычкырып тордык:

—Сөз нинди халыкның депутатлары? Халыктан куркып, милиция артына посып, тәмәке тартасыз! Шулмы сезнең халыкка хез­мәт итүегез! Чын халык де­путаты булсагыз, чыгыгыз халык янына, курыкмагыз халыктан! Алыгыз милиция сагын! Милициянең болай да эше күп, үз вазифаларын башкарырга китсеннәр!

Бер милиция полковнигын халык алдына алып килеп әйттем.

—Әгәр дә депутатлар коллыкка кул куйса, безгә чыгып әледән-әле хәлләрне аңлатып тормасалар, халык үзе депутатлар янына бәреп керәчәк! Танк чакырсагыз да, моннан китмәячәкбез Йөз кешене сытсагыз да, бер миллионыбызны сытсагыз да, калган алты миллион татар ирек өчен көрәшәчәк'—дидем

Шулай итеп, без әлсерәп соң гына өйләребезгә таралдык Бирсен Ходай, иртөгөсе яхшы булсын! Иртәгә хәлиткеч вә соңгы көн Аллаһы Тәгалә, үзең ярдәм ит!

1990 ел. 28 август Ирек мәйданы

Иртән иртүк Ирек мәйданына килдем Чаллы җегетләре инде уянган әләмнәрен күтәреп, гыйбарәләрен, лозунг-транспарантларынасып. -Азатлык-дип кычкыра- кычкыра Иҗтимагый үзәктән Ирек мәйданына таба киләләр иде Мин. куанып, аларга каршы йөгердем, сафка кушылып, тавышым карлыкканчы кычкыра-кычкыра обком йортына киттек Бүген дә тыкрык ясалды Вәкилләр, өйрәтелгән бозаулар кебек, кумыйча да шул тыкрык аша уза башладылар

Хәтәр хәбәрләр килеп тора Урысча газеталар халыкка яла яга торган мәкаләләр бастырганнар Райкомнар тиз генә җыелышлар җыеп татарларның хулиган группасы таяклар белән урысларны кыйнап йөри, алар исерек, наркоманнар икән, шәһәр буйлап урысларга террор ясап йөри икән, дигән хәбәр таратканнар Бөтен мәктәпләрдә ата-аналарга сак булыгыз, татарлар урысларны кыйнап йөри, дип әйткәннәр Шундый мөшкел хәлләр Гайбәт, ялган провокация мохите Казанда Яшел бәйләгән җегетләр исерек, наркоман дип бер урыс җегете минем үземә дө әйтте Пөхтә киенгән, утыз яшьләрдәге чибәр генә кеше иде ул Мин, үземне белештермичә, шундук аның беләгеннән тоттым да Чаллы җегетләре янына алып

бардым, җегетләрне тезеп куеп:

—Вот они, эти парни с зелеными повязками! Покажи, кто из них пьян, у кого зрачки расширены!—дидем

Җегетләр янына килеп, берәм-берәм әлеге урыс жегетенә күрсәтеп

—Кайсысы исерек?—дидем.

Җегет нык каушаган иде

—Извините! Я ошибся!—диде

Бу адәм китте Мәйдан халык белән тула язган иде Митинг артыннан митинг үткәрәбез Мин алты-җиде тапкыр урысча да, татарча да сөйләдем Мәйдан аша узган автобуслар, туристлар, интуристларга аңлатабыз, сөйлибез Язуларыбызны автобус тәрәзәләренә якын ук алып килеп күрсәтәбез.

Гайбәтләр әледән-әле ишетелеп тора Депутатлар арасында да безне экстремистлар, наркоманнар группасы дип әйткәлиләр икән

■Вечерняя Казань-, «Советская Татария» газеталарында басылган мәкаләләргә каршы митинг оештырдык «Вечерняя Казань» газетасын яндыру күренеше булды.

Халык арта. Узгынчыларга ни өчен мәйданга чыкканлыгыбызны аңлатырга тырышабыз Көрәш бара Ләкин ник бер киноаппарат булсын да. ник бер магнитофон булсын! Халыкның уяна башлаганын телевидение дә. киностудия дә тарихта калдырырга теләми, ахрысы Үзәк телевидениедән татар халкының мәйданга чыгып, үз хокукын якларга тырышуын күрсәтсәң, бөтен халык аңлар иде, күрер иде, безгә кушылучылар күбәер иде Татар әле тулаем манкорт ук түгел, шуны күрерләр иде Телевидение һәм радио тапшырулары комитеты рәисе Илгиз Хәйруллинга әйттем:

—Нигә телевидениедән халыкның йөзен, ап-ак киенгән матур әбиләрне күрсәтмисез?—дидем —Аларның. япь-яшь җегетләр. матур кызларның урамга чыкканын күрсәткәч, шовинистлар тараткан «экстремист, исерек, наркоман» дигән гайбәт-провокацияләре җимерелер иде,—дидем —Шушы тарихи мизгелне, бу каһарманнарыбызның йөзләрен бүген төшереп калмасак. кайчан төшерербез⁹

Халык арта бара, ләкин күңел тагын да күпне тели Их, бер ун-унбиш мең кеше җыярга иде шушында, дим. Халык күп булса, һич шик юк ки, халык җиңәчәк икән мәйданда йөреп мин шуны аңладым Бу турыда мин Рәшит Ягъфәргә әйттем, ул сабыр гына сүземне тыңлап бетерде дә. тиз генә каядыр китеп тә барды ярты сәгать чамасы да узмагандыр, ул бер кочак кәгазь төргәкләр күтәреп килеп җитте. Халыкны күпләп мәйданга чыгарга өндәп язылган өндәмәләр иде алар Без аларны тиз арада халыкка таратып бетердек Муллалар, мөәзиннәр дә кешеләрне вәгазь-намаз вакытында нәмаешка чакырсын иде дип мин мәчеткә киттем Анда хәзрәтләр юк иде Каравылда торучы бер абзый, бер-ике хатын минем ниятемне белгәч, тырнаклары белән чыраемны ерта яздылар

—Син Карабах телисеңмени, кабахәт! Синдәй әшәке кешеләр, синдәй усал кешеләр халыкны урамга чыгарга котырта!—дип, мине мәчеттән куып ук чыгардылар

Шул кызулык белән йөгерә-чаба торгач. Камал театрына барып кердем, үз артистларым, сәхнәдәшләрем мине аңларлар дип өмет итә идем мин Театрда репетиция вакыты иде. Гафур Каюмның «Мирас» исемле пьесасын кабатлыйлар иде Празат Исәнбәт белән артистларның эшләрен бетергәнен көтеп тордым

—Ни җаныгыз бар⁹ Берегез дә мәйданда күренмисез' Халык азатлык өчен көрәшергә мәйданга чыкты. Халкыбызның иң хәтәр көннәре Яшибезме, юкмы дип көрәшкәндә ни гамегез белән йоклап ятасыз⁹ Халык кычкыра миннән сорыйлар кайда артистлар, диләр Халыкның теләген белдерергә килдем! Әйдәгез мәйданга!

Шулчак Празат миңа җикереп

—Театр политикадан читтә булырга тиеш, артистларның урыны сәхнәдә!— диде

—Политикадан читтә булгач, нигә политик әсәр куеп ятасыз?—дидем,— Гафурның пьесасы нәкъ менә политика түгелме соң?

Театрдан да куылгач, мәйданга йөгердем Күңелем кителде Җитмәсә, мәйданда кеше бик аз иде, нибары йөз илле чамасы Арыганнардыр, ашарга, әбәткә таралганнардыр дип уйладым.

Их, ун-унбиш мең татар мәйданга гайрәт илә нәгърә орса, депутатлар әллә