ТАТАР БАТЫРМЫ?

Татар тарихка батырдан да батыр халык булып кергән Ярты дөньяны яулаган ташкын алдында юл ярып, кылыч айкап, «ура!- кычкырып татар угланнары (оланнары) барган бит Җиңелмәс угланнар үрнәгендә Көнбатыш Европаның күп кенә мәмләкәтләрендә соңрак җиңел кавалерия гаскәре—улан полклары да оешкан хәтта. -Ура!-га килсәк, шагыйрь «И грянул русское ура- дип язса да. аларга һичшиксез татардан йоккан бу яу ораны, аның урысчасын «окружай!» дип кычкырасы булыр иде (Хәер. В Даль аны татарның «ур»ын (бей) хәтерләтә дип яза.)

-Җиңелмәс» татарлар да Идел буенда бер җиңелгәннәр үзе Болгарлар җиңгән аларны Тегеләре дә, болары да безгә, хәзерге татарларга, бабаларыбыз тия Беренчеләре—«әти ягыннан», икенчеләре -әни ягыннан- диикме икән инде?

Бабаларыбызның «уру-урау- даны XX гасыргача килеп җиткән Юкса Тукай «Без сугышта юлбарыстан көчлебез» дип язар идеме икән?

Бәлкем, Бөек Ватан сугышынача татарның дан-шөһрәте генә түгел, тиңсез көч-гайрәте дә исән-имин килеп җиткәндер әле? -Кызыл Армия бу сугышта яндырган немец танкларының 67 процентын татарлар юк итте, дошманның 42 процент самолетын татарлар бәреп төшерде. Бөек Ватан сугышында кулга төшерелгән 90 процент немец генералын татарлар әсирлеккә алды сугышның иң хәтәр юнәлешләрендәге 80 процент командирлар татарлар иде » Борынгы бабаларыбызны да шаккатырырлык бу саннар 1995 елны -Шәһри Казан»да (5 июль саны) басылып чыккан «Мактанырга хакым бар- дигән әлеге мәкаләнең астында «Рәис Чумарин» дигән имза, аның астында -Татар-Информ»—агентлык атамасы тора. Автор бу саннарны «Известия» газетасының 1948 елгы 16 гыйнвар (№ 14) санында китерелгән статистик таблицадан алынды дигән

«Рубин» яисә «Ак барс» җиңүләрен чагылдырган саннар гына түгел лә бу. безнең горурлык ак болытлардан да ашып, планетага космик биеклектән багарга тиеш булгандыр инде. Ләкин мин үзем, редакциягә шушы саннар да булган мәкалә килеп кергәч, аларны сызып калдырдым Чөнки 1939 елгы җанисәп буенча СССРда яшәүчеләрнең 2,5 процентын тәшкил иткән татар халкы' (җәмгысе 4313.5 мең) вәкилләре, әйтик, шулкадәр самолет бәреп төшерер өчен, әкияти батырлыкка ия булган хәлдә дә. осталык җәһәтеннән дә башкалардан нык кына түгел, үтә нык аерылып торырга тиеш ләбаса. Кайда күрәбез соң без мондый аерманы? Икенче тапкыр, бусы әле күптән түгел генә, янә шул саннарга таянуга тап булгач, түзмәдем, китапханәгә киттем -Известия»нең 1948 елгы 16 гыйнвар саны һич тә 14нче түгел. 13нче сан икән Ләкин ни тегесендә, ни бусында әлеге шаккаткыч мәгълүматлар юк иде.

Алайса ни булып чыкты инде бу гамәл⁹ Татарга мондый ялган олылык кирәкме соң?

Саннарның дөресе нинди икән? Һәм хәрби статистикада моның ише күрсәткечләр була ала микән әле ул?

Хәер, батырлыкның эзе күкрәктә дә кала бит «Алтын Йолдыз»ны. ягъни 1934—91 елларда СССРда иң югары дәрәҗәле исем булган «Советлар Союзы Герое-н ярдәмгә дәшик әле Бөек Ватан сугышындагы батырлыклары өчен

¹ Бу санны онытмыйк.алда кирәге чыккалар аның 172
бу исемне 11633 кеше алган* 2006 елны Мәскәүдә «Великая Россия Имена- энциклопедиясенә өстәмәләр сериясендә чыккан -Татары воины Труженики Патриоты» дигән китапта мондый 167 милләттәшебезнең исеме теркәлгән Ягъни алар бөтен Геройларның 1,5 процентын тәшкил итә икән Теге 2,5 процент янына куйгач, аз күренә бит бу сан!

Патша заманындагы шанлы «Георгий Тәресе-нең советчыл тиңдәше булган югары орденның—«Дан»ның (1943 елда булдырыла) тулы кавалерлары, ягъни аның өч дәрәҗәсен дә алучылар 2642 кеше икән Шуларның 56сы татар икән³ (шул ук «Татары воины Труженики Патриоты» дигән китаптан алынды) Бу юлы татарлар өлеше 2,1 процент килеп чыга

Батырлыкның «тәрҗемә» сорамыйча, турыдан-туры тәгаен санга әйләнгән (нык тырышып эзләгөн-барлаганнан соң, әлбәттә) төре дә бар Бу—тәнең белән амбразураны каплау Мондый каһарманнар шактый күп икән—җәмгысе 432 кеше Һәм шуларның 24е безгә милләттәш тия икән⁴ Монда өлешебез саллырак инде—5,5 процент

Батырлык кимәлен аныклый торган бүтән үлчәмдәге күрсәткеч тә бар әле Пленга эләккән сугышчыларның 2,2 проценты татарлар булган Мисал өчен, урыслар әсир төшкәннәрнең—48, украиннар—28,2, белоруслар 7.5 проценты икән⁵ (1939 елда бу халыклар СССРда яшәүчеләрнең 59; 20,9 һәм 4 8 процентын тәшкил иткәннәр )

Безнең сан үз 2.5 процентыбыз янында зыянсыз күренә Ләкин татарга хаксыз тарихи үпкә саклап, аңа гел күзенең агы белән караган Мәскәүгә татар язмышын кыл өстендә тотар өчен шул да бик җитә кала Һәм чәчәннәр, ингушлар, калмыклар, карачайлар, балкарлар, Кырым татарлары кебек имештер хыянәтчел халыкларга ияртеп 1944 елны безне дә аздан гына сөрми калалар (Бу хакта академик Миркасыйм Г османов дәлилләп һәм тәфсилләп сөйли ала ) Күп булуыбыз һәм хыянәт мисалчыклар җитмәү генә тотып калган, ахрысы Әгәр дә мәгәр берәр татар командиры, юк, генерал-лейтенант Андрей Власов" кебек армия кадәр армияне димим, корпусны да. дивизияне, полкны, батальонны да түгел, йөз кешелек ротаны гына булса да немец ягына алып чыкса, шул берөзлексез чәйнәлеп, татарга, һичшиксез хыянәтче халык тамгасы сугылыр иде

Муса Җәлилнең костюм киеп хөр-иркен йөрү фактын күтәреп селкеп, татарга каршы уйнатырга омтылулар булды Яшерен оешма да төзелсен, эш тә ачыктан-ачык алып барылсынмени? Соң алайса без «Семнадцать мгновений весны»да Исаевның Штирлиц булып фашист офицеры формасыннан йөрүен дө гаепләп карарга тиешбез бит Әйтерсең лә татар легионнары каршы якка чыгып фашистлар белән дә сугышмаган, фашист суды карары белән башлар да чабылмаган!

Соңгы вакытта янә шул ук картаны уйнатырга омтылуны күрәбез -Мирас- журналында басылган драма әсәрендә Җәлил Гитләр белән очраша Аннан бүләк тә ала әле Ни дип бәялик соң моны⁹

Бөек Ватан сугышына татарның милли мәнфәгатьләре җәһәтеннән караганда ни килеп чыгар? Татар өчен дә бөекме ул сугыш⁹ Һәм—Ватан сугышымы? Җиңүче милләттәшләребезне илдә нинди милли сөенечләр, үсеш мөмкинлекләре көткән⁹ Туган җир капкасы бөтенләй ачылмаска да мөмкин булган түгелме соң⁹ Хәер болары «Мирас» әһелләрен һич борчымагандыр Бу журналның Сөембикә Шаһгали белән Казанны алышырга килгән дип языл чыкканы да булды лабаса

Кычкырып әйтелми торган бер сүз бардыр кебек -Берәр халыкны зәгыйфьлөндерим дисәң, аның бөекләрен пычрат- Пычраттырмыйк бөекләребезне¹

Мусаны советка каршы уен уйнаган итү ул. ихлас түгелгө чыгарып, дөньякүләм данлыклы «Моабит» дәфтәре»нең да башын чаптыру булыр иде

Кешелеккә һәм кешелеклелеккә яу ачкан фашизм афәте белән көрәштәге батырлыкларның балкышы беркайчан да тоныкланмас

> Кара: Герои Советскою Союза М .Восннхадт 1984 С 190

’ Татарлап < аны куб)*»* б* лган исемлекләр да бар

• III Мостафиннын «Хәтер яктысы» дигән китабында аларныи тәфсилле исемлеге бирелгән (Татар, кит. нашр..2004.286.>
• Г Кривошеев жнгокчелегендо азерланган «Гриф секретности снят» дигем китаптан М .Воен иддат.1993

• Соңрак РОА Урыс азат итү армиясен оештыра һем ана җитәкчелек ите

Иддар Юзеев үзенең «Язылмаган поэма»сын багышлаган Хәйретдин Мөҗәебез дә бар бит әле безнең. Язучы, шанлы полк командиры Әсирлеккә эләккәч, Даһау концлагерында яшерен оешма төзүчеләрнең һәм восстание әзерләүчеләрнең берсе була ул (яшерен исеме—Самсон) Фашистлар тарафыннан җәзалап үтерелә

Кызганыч ки, пленнан качу статистикасы юк Иң күп качучы татардыр кебек тоела миңа Минем Мәсгут абыем да, әтием Юныс та (әле теге, 1914 елдагы сугышта ук!) качканнар

Инженерлык гаскәрләре генерал-лейтенанты Дмитрий Карбышев, яраланып пленга эләккәч, лагерьда фашистларга каршы агитация алып бара Фашистлар аны төрлечә үз якларына тартырга—аннан Власов ясарга тырышып карыйлар, ләкин ул бирешми Бер салкын кышкы төндә аңа боз һәйкәлгә әйләнгәнче су сибеп торалар Маутхаузен лагере капкасы янында ак мәрмәрдән куелган чын һәйкәлдә аның сыны гүяки боздан калкып чыга Данлы совет генералына, татар кешесенә⁷ куелган ошбу һәйкәл әсирлектән качкан яки чәнечкеле чыбык эчендә көрәшне дәвам итә алган меңнәрчә милләттәшебезне дә яд итү булсын иде

Геройларыбыз өлеше күп булмаса да, аларныңсаны буенча урыслар, украиннар һәм белоруслардан кала дүртенче урында торабыз без, халык санына нисбәттә караганда исә белоруслардан да алдабыз (аларның 8,3 млн. кешегә 311 Герой). Ягъни автономияле республика халкы булып һәм ил буйлап чәчелеп-сибелеп тыйнак-мескен генә яшәп яткан татар сугыш башлангач кинәт алга томырылып чыга, авыр һәм хәтәр сугыш йөген төпкә җигелеп тарта башлый

15 ел элек миңа армия генералы, Россиянең Хәрби фәннәр академиясе президенты Мәхмүт ага Гәрәев белән әңгәмә үткәрү насыйп булган иде Шунда ул болай дип тә әйтте: «Урыс булмасаң, юл бирмиләр иде. Шуның өчен татар кешесенә, мөселман кешесенә башкаларга караганда ике-өч тапкыр күбрәк эшләргә кирәк иде күтәрелер өчен» Бу хәл батырлыкны бәяләгәндә дә сизелми калмагандыр шул. Милләттәшләребезнең Герой исеменә икешәр (хәтта өчәр¹) тапкыр тәкъдим ителеп тә бюрократик баскычны үтә алмау очраклары күп икән Әмма сугыш эчендә кайнаган хәрби җитәкчеләр (И Конев. Р Малиновский, Л. Говоров, А. Еременко), мәгълүм ки. татар яугирләренең гайрәтле, батыр булулары турында бик матур сүзләр әйтеп калдырганнар Данлыклы язучы Илья Эренбург үзенең «Татары» дигән очеркында немец ефрейторы Рудольф Вольгангның хатыннан менә мондый сүзләр китерә: «Монда безгә каршы татар күп. Болар шашкан халык Һәм мин татар белән хәтта төшемдә дә очрашырга теләмәс идем»

Баскын яу татар белән сугышның беренче көнендә үк очраша. СССР дигән илне тоташ иңләп эчкә тирән үтеп керә ул Бер җирдән генә айдан артык үтә алмый интегә—соңыннан «герой-крепость» дип табылачак Брест кирмәненнән генә. Кирмәннең иң җете каһарманы милләттәшебез, полк командиры майор Петр Гаврилов була. Фашист явы татарны сугышның азагында да күрә Хәер үзен бәлкем, күкрәген йөрәге яныннан ук тишеп үткән төнге пуля гына күргәндер Ә менә ул Рейхстаг түбәсендә кадерле ядкарь—чиккән кулъяулыктан тасмалар ертып бәйләп куйган Җиңү байрагын иртән бик күпләр күрә Бары олуг хәрби түрәләр генә күрергә теләмәде аны Алар Җиңү байрагы дип күп соңрак эленгән «дөрес» (М Егоров белән М Кантария—урыс белән грузин элгән¹) байракны таныдылар Ләкин тарих сукыр түгел. «Первыми в 22 часа 30 мин (время московское) 30 04 1945 года водрузили Знамя на крыше Рейхстага на скульптурной группе «Богиня Победы» артиллеристы-разведчики 136-й армейской пушечной артиллерийской бригады ст сержант Г. К Загитов, А П Бобров, А Ф Лисименко и сержант М П Минин из состава штурмовой группы 79 стрелкового корпуса, возглавляемой капитаном В Н Маковым» —Бу сүзләр «Хәрби энциклопедия»нең Знче томына теркәлгән (1995) Заһитовның исеме—Газый Гарәпчәдән күчерсәң «сугышта җиңеп чыгучы» була⁸

Константин Симоновның данлыклы «Живые и мертвые» романының әвәлге өлешләре басылып чыгуга тәнкыйтьчеләр аның баш герое генерал Серпилин турында, ул рус рухының олылыгын чагылдыра кебек фикерләр әйтергә ашыгалар Әсәрнең һәм гомеренең азагында исә генерал, татар көен көйләп ’ Кара 1) Татар энциклопедия сүзлеге Казан,2002, 2) Татары воины Труженики Патриоты

— 2006 —С. 138

" Г Заһитов һәм аның бу батырлыгы турында U1 Рәкыйпов.Я Шәфыйков, И Абдуллин. 3 Зайнуллин.Ш. Мостафин һ.б. язды.