ЛОТФУЛЛА СОЛДАТ

 

1907 елның июль азаклары иде... Көннәрнең берсендә Эстәрлебаш авылы никрутларын ак патшаның солдат хезмәтенә озаттылар...

Эстәрледән тугыз олау белән утыз ике никрут Себер тимер юлынын Әкчүн стансасына чыкты. Жамали староста белән Гафур писер никрутлар белән хушлаштылар.

—Ярар, егетләр! Ак патшага әйбәт хезмәт итеп, туган якка исән-имин әйләнеп кайтырга язсын!

Арбалар буйлап үтеп егетләрнең кулларын кысып чыктылар.

—Күрешергә язсын исән-имин кайтып!

Әкчүн стансасында ал арны поезд вагонына төяделәр.

Уфада атна буена кандала ашатып яткач, бер кичне, алты никруттан торган команданы Лысак фамилияле унтер-офицер Уфа тимер юл вокзалына алып төшеп вагоннарга утыртты да, Харьков каласына алып китте. Алты никрут арасында Лотфулла Зәйнуллин белән Карагыш авылыннан мишәр егете Кәшшаф Гималетдинов та бар иде. Калган дүртесе—урыслар.

Ике тәүлек дигәндә Харьковка барып төштеләр. Тимер юлда, хезмәт урыннарына үтеп барган никрутларны стансаларда ашату оештырылган икән. Беренче иртәне үк балчык кәсагә салып биргән кәбестәдән пешерелгән ашны Кәшшаф кулындагы агач кашык белән бутап карады да, янында утырып ашый башлаган Лотфулланың бөеренә терсәге белән төртте:

—Лотфулла! Бу кәбестә шулпасының ите дә бар бит. Әллә теге тырышып йөгерә торган хайванныкы инде?

Әйткәнен анлап бетермичә, Лотфулла ашавыннан туктап Кәшшафка карады:

—Нинди тырышып йөгерә торган хайванны сөйлисең син?

—Без, мишәрләр, дуңгызны шулай тырышып йөгерә торган хайван дибез

Зәки ЗӘЙНУЛЛИН (1933)— язучы, галим, техник фәннәр докторы; «Полковникны озату», «Ник ямансу бу көзләр?», «Агыйделнең аръягында...» һ.б. китаплар авторы. Казанда яши.
бит. Йөгерә башласа бик тә тырыша бит инде ул йөгерергә. Коръән безгә аны ашауны тыйган бит.

—Аша биргәнне! Урыс хезмәтендә бит син хәзер. Урыста солдатлыкта. Әсир төшкән мөселман кебек без хәзер. Нәрсә бирсәләр, шунын белән тукланырга тиеш. Әсирлектә чучка ите ашау гөнаһ саналмый. Синен белән минем кебек урыс солдаты булган мөселманга, ул әсирлек белән бертигез. Котылып кайткач ашарбыз елкы итен, казылыкны вә һәм дә сарык итен. Аша биргәннәрен.

—Син еппәрәсен генә. Әллә монарчы да син ул нәстәнен итен ашаганын бар идеме?

—Күрше нимес Мердер алпавытта ел ярым ялчылыкта эшләгән идем мин. Шунда ашаттылар миңа дуңгызның итен дә. салосын да.

Кәшшафетдин тәүлектән артык ач барганнан сон гына, җирәнеп кенә булса да, урысның ши дигән ашының башта шулпасын гына эчте. Харьковка килеп җитеп, кызыл кирпечтән Холодная Гора дигән урында салынган өч катлы солдат казармасында атнага якын яшәгәч, урыс никрутларыннан калмастан. урысның чучка итеннән һәм кәбестәдән пешерелгән ашын, үзләреннән дә тизрәк ашап бетерергә өйрәнгән иде инде

Харьковта тагын поезд вагонына төяделәр дә. дангыр-донгыр китереп, селкетә-селкетә алып та киттеләр

—Кырымга! Керчь каласына!—диде унтер-офицер Лысак — Хезмәтегез Керчь каласыннан унбиш чакрымда дингез ярына салынган крепостьта булачак. Ул крепость Кара дингез белән Азов дингезе кушылган җирдә, Керчь бугазында урнашкан. Яр артиллериясе крепосты ул. Ике йөз еллар чамасы элегрәк төрекләр салган крепость ул.

Кәшшафетдин Лотфуллага пышылдады.

—Нәстә була ул татарча монын крипыс дигәне?

—Кальганы урыслар крипыс диләр. Ике дингез кушылган җирдә яр артиллериясен куярга ясалган булырга тиеш. Диңгездән барган карабларга ата торган урын булырга ошаган

Солдат хезмәтенә. Кырымның төньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан Керчь кальгасына барып эләккән татар егете Лотфулла Зәйнуллиннын кайсы җирләрдә хәрби булганын яхшырак аңлау өчен Кырым ярымутравы һәм Кырым ханлыгы, аның тарихы турында бераз мәгълүмат биреп үтик

Татар кешесе буларак та һәм үзешчән тарихчы буларак та бер тарихи мәсьәләне аңлап бетерә алмыйча һәм аны чишә дә алмыйча бик озак еллар чишәргә тырышып яшәдем мин. һәм. 1990 елның декабрь аенда, шул мәсьәләне чишәргә мина ике Кырым татары ярдәм итте Ай-Петри тавы астында. Ялта—Севастополь автоюлы кырында, кышкы әче салкында, тәмәке басуына «самозахват» ясап кереп авыл сала башлаган татарлар иде алар! Ул авыл хәзер Кырымдагы ин матур авылларның берсе Ай-Петри тавы астында ул авыл. Ай-Петрине урыслар Ай-Бөдрәне үзгәртеп атаганнар Башы бөдрә аның Ә инде турыдан диңгез ярына төшсәң, анда Караиз исемле бик матур курорт урнашкан.

Ринат Аблаев һәм Әмир Мәҗитов исемле иде ул татар егетләре

Ә мин чишә алмаган мәсьәлә менә мондый. Урыста бөек патша булган Петр I Воронеж каласында дингез кораблары төзү өчен бик зур верфьлар оештырган. Максаты—Кара диңгезгә чыгу һәм шундагы җирләрне урыс дәүләтенеке итү. Чынлап та. Воронежда кораблар төзиләр һәм көньякка зур поход оештырып. Азов һәм Кара диңгезләрен, шундагы җирләрне яулап. Русия итү башлана. Тарихта бар мәгълүмат буенча Петр I Азов крепостен алуга ирешә. Һәм

Штурм белән алган Азов кальгасын шартлатып җимереп, туздырып
Кара һәм Азов диңгезләрен яулап алуны ташлап Русиясенә гаскәре белән кире кайтып китә Петр. Кара һәм Азов диңгезләрен һәм шундагы җирләрне басып алу сугышларын туктата. Ни өчен туктата?

Русиядән күпкә көчле булган Швециягә каршы сугыш башлап, егерме елдан артык сугышып, аны җиңеп карел-финнар җиренә Санкт-Петербург кальгасын салган, Балтыйк диңгезенә чыгуга ирешкән. Зур җиңү! Ә ни өчен Азов кальгасын алгач ташлап Русиягә кайтып китә! Ә ул бит Петр I! Гади урыс патшасы гына түгел. Ул һәрвакыт үзенең максатына ирешү өчен бер нәрсә алдында да туктап тормастан, күп югалтулар аша да барган да барган. Тик алга гына һәм чит җирләрне яулап алырга! Сугыша- сугыша Русиянен барлык халыкларын хәерчелеккә, бөлгенлеккә төшереп, бик күпләрен сугышларга тыгып юк иткән. Һәм күп җирләрне яулап алгач, иң күп фаҗигане Петр I татарларга китергән.

Кырымлы дуслар белән сөйләшкәндә шундый сорау бирдем мин аларга.

—Ни өчен Петр I Азов кальгасын алгач, Төркия белән сугышуын туктатып, яулап алган җирләрне ташлап, Азов кальгасын җир белән тигезләп, җимереп кайтып киткән, һәм Кара диңгезгә, Азов диңгезенә башкача чыгарга омтылмаган. Ни өчен?

Алар сөйләгән сүз минем өчен көтмәгәндә янымда гына зур авиабомба шартлагандай булды. Бу турыда менә язып утырам, һәм мин язганны укыган татарларның күпчелеге мине очраткач бер үк сорауны бирәчәк:

—Син язуын язгансын ла ул, ә синең шушы язганыңа документың бармы? Документың булмаса, синең болай язарга хакың юк.

Куликово сугышы турында Русиянең бер генә документы да юк. Хәтта Куликово Поле дигән урыны да юк, анда казып тапкан бер генә кылычы да, ук башы да юк, тимер кисәге дә юк. «Побили татарина Мамая» дип урыслар алты йөз елдан артык шапырыналар. Мин хөрмәт иткән язучы Марсель Галиев бар. Миңа искитмәле бер фикер әйтте ул. Шуны түкми- чәчми язам һәм мин язганнан соң ул Марсель Галиев әйтеменә әвереләчәк. Менә ул җөмлә:

—Зәки абый! Берәр кеше турында мактап язсаң, безнең татар синнән сораячак: «Шулай дип мактап язгансың. Шулай дип язарга синең документын бармы? Ә инде менә син берәрсе турында яманлап, ямьсез иттереп язсан, синнән берәү дә документ сорамаячак. Безнең татар, әгәр син урыска ошамаслык итеп язсаң, сине бетереп туктый. Куркак без!» Һәм Марсельныкы дөрес.

Менә мин Петр I турында язам һәм күпчелек татар бу язганны кабул итмәячәк. Безнең татарның күпчелеге куркуыннан, үзенә-үзе файда да чыгара алмый дөнья йөзендә!

Мин, ни өчен Петр I башкача Кара диңгезгә чыгарга тырышмаган дигән сорауга, һич тә көтмәгәнне сөйләделәр. Елмайдылар: «Бар ул турыда документ! Петр I нен Кара диңгез ярларыннан гаскәре белән сугышны туктатып кайтып китүенең сәбәбе бар һәм ул бик зурдан. Без ул турыда беләбез.»

Азов кальгасын алганнан сон Петр I сугышны киңәйтеп, тагын да ныграк итеп һөҗүмнәрен оештыра. Вә ләкин, һич көтмәгәндә сугышны туктатып башкача көньякка килеп тә карамый.

Эш шунда: Кырым татарлары төнге операция оештырып, разведка мәгълүматларын файдаланып, Петр I патшаны төнлә чатырыннан урлыйлар Атларга атланып килеп, төнлә белән һөҗүм итеп! Һәм Петр I не әсио итеп Кырымга альт кайтып китәләр. Бакчасарайга барган чакта Алмалык исемле бик матур һәм зур авыл бар. Шунда яшереп тоталар урыс патшасын
жир астындагы таш савытта. Ике айдан артык. Урыслар Кырым ханына киләләр, «күпме телисез шул кадәр алтын-көмеш бирәбез, патшабызны азат итегез!»—диләр. Кырым ханынын жавабы кыска:

—Юк. Алтыныгыз да, байлыгыгыз да кирәкми. Үз кулы белән язып, үзенең мөһерен сугып, Төркиягә дә, Кырымга да беркайчан каршы сугышмаячакмын. Кара һәм Азов диңгезләренә башкача басып алырга килмим дип безгә документ бирсен. Шул документны эшләсә, без аны бернинди алтынсыз да бирәбез сезгә. Алып кайтып китегез Сезнең ул патшагызның шуннан сон безгә кирәге юк. Үзегезгә булсын! Әгәр дә инде шундый документны Петр I эшләмәсә, язмаса, кул куймаса. мөһерен басмаса, без аның башын чабып, сез урысларга тапшырырбыз. Гәүдәсен дә, башын да аерым аерым итеп!

Урыслар әйтеп карыйлар:

—Алай иткәнче сез аны Төркия солтанына тапшырыгыз!

Әмма ханнын жавабы кыска була:

• Шушы көнгә кадәр без, татарлар, бер генә әсирне дә Төркиягә бирмәдек! Сатуын сатабыз әсирләрне базарларда, анысы була торган эш. Сез дә шөгыльләнәсез андый сәүдә белән. Ә Петр I не без беркемгә дә бирмәячәкбез дә, сатмаячакбыз да. Башкача монда килеп йөрмәгез. Безнен шартны Петр үтәсә, үзебез илтеп бирербез аны сезгә!.

һәм Петр I, Кырым ханынын шартына буйсынып, үз кулы белән язып, мөһерен сугып, Кырым татарларына шундый кәгазьне тоттырган, тапшырган.

Сорыйм егетләрдән:

—Белмисезме, ул документның язмышы ничек икән бүген? Бар микән ул бүген дә?

Миндә дә татар каны бит: «документыгыз бармы???»—дим!

Икәүләшеп баш селкиләр, елмаеп җавап бирәләр:

• Бар андый документ бүген дә. Стамбулда үзәк архивта саклана Аны күргән, укыган галимнәр бар Кырым татарларыннан. Тик Советлар Союзыннан, урыстан төрекләр бүген дә бик нык куркалар. Документның үзен дә, копиясен да бирмиләр безгә. Бөек Петр I нен бу бит дөнья мәсхәрәсе!!! Мәсхәрә бит бөтен Жир шарына!—Кырым татарлары Петр Великийны әсир итеп урлап алып киткәннәр төнлә белән чатырыннан. Төнлә белән. Һәм алтын да алмыйча, бушка чыгарып җибәргәннәр артына типкән кебек итеп. «Бар кайтып кит Русиянә! Башкача монда киләсе булма!»

Русия сонрак. Әби патша заманында, Кырымны яулап алмады, алдалап Русиягә кушты.

Риза Фәхретдиновнын «Асар» әсәреннән алынган фикерне дә китерик әле монда. «Бик күп цивилизацияләнгән илләрнен тарихлары мифлар, риваятьләр, легендалар, телдән телгә күчеп килгән имеш-мимешләр, кабер ташларындагы мәгълүматлар, кәгазь кисәкләрендә теркәлгәннәр буенча языла. Күп вакытта вак-төяк тә бай тарихи мәгълүматлар бирә. Хакимият тик үз файдасына язган архив документлары белән чын тарих язылмый беркайчан да. »

1768—1774 елларда Төркия белән Русия арасында барган сугыш туктатыла. Ул сугыш Русиянен жинүе белән тәмамлана. Петр I башкара алмаган Кара һәм Азов диңгезләрен яулап алуны Әби патша—Екатерина II башкарып куя. Болгариядә, Силистр исемле каладан ерак түгел Көчек-Каинажар исемле авылда Русия белән Төркия арасында солых төзелә. Бу 1774 елның 10 июль көне була. Керчь. Яна Кала, Кинбург крепостьларын Русиягә бирә Төркия һәм Кавказдагы Кабарда җирләре тоташы белән Русия карамагына күчә
Кара һәм Азов диңгезләре бугазлары Русия өчен ачык дип игълан ителә. Тик әле диңгезләр үзләре Русия карамагына бирелмиләр

«1783 елда Кырым Русиягә кушыла!!!»

Барлык тарихи мәгълүматларда Кырымның Русиягә кушылуы турында тик шушы җөмлә генә бар һәм . Кырымда барган сугышларның берсендә яшь офицер Михаил Кутузовның яраланып сынар күз белән генә калганы турында фактлар гына язылган. Башкача Кырымны яулап алу турында бер тарихи факт та юк. Ни өчен?

Кырымның Русия тарафыннан йотылуында иң гаепле кеше—соңгы Кырым ханы. Ул миллион алтынга кызыгып комсызлык күрсәтүе аркасында Кырым ханлыгын югалта. Урыслар ханга берничә миллион алтын акча тәкъдим итеп, Төркия белән сугыш барган чакта Кырымга, вакытлыча дип урыс гаскәрен кертүгә ирешәләр. Солых буенча Төркия белән сугыш тәмамлануга урыс гаскәре Кырымнан чыгып китәргә тиеш була. Хан булып ханнар да ахмаклык эшләүгә сәләтле була икән! Исең китәр! Хан бит ул!

1774 елда Төркия белән сугыш тәмамлана. Ә урыс гаскәре сугыш беткәч Кырымнан чыкмый һәм чыгарга уйламый да! Урыслар—Кырымда, ә Кырым белән Гәрәйләрдән булган хан һаман идарә итәргә тырыша. Кырым татарлары төзелгән солых буенча урысларның Кырымнан чыгып китүләрен таләп итә башлыйлар. Менә шул баш күтәргән Кырым татарлары белән бәрелештә татар Котдус нәселеннән булган Михаил Кутузов күзен югалта. Әби патша боерыгы белән, Кырымдагы барлык гаскәрләр белән командалык итәргә, тотылган Пугачевны Самара каласыннан Мәскәүгә сак астында тимер читлек эченә утыртып, бикләп алып кайткан Александр Суворов җибәрелә. Соңрак «бөек полководец» итәләр Суворовны урыс патшалары. Суворов та—татар морзалары нәселеннән чыккан шәхес. Искиткеч тырышлык һәм ерткычлык белән урысның яулап алу сәясәтен уздырган ул.

Урысларның төзелгән солыхны үтәп Кырымнан чыгып китүләрен таләп итү—сугышчан, көрәшчән Кырым татарларының урысларга каршы кораллы кузгалышы башлана. Суворов командалыгында урыс гаскәрләре татар авылларына басып кереп, дүрт йөздән артык авыл муллаларын Кырымның Алупка дигән шәһәренә җыялар. Һәм 1782 елның җәендә шул муллаларны, Суворов боерыгы буенча, муеннарына таш бәйләп, Кара диңгезгә батырып үтерәләр. Чөнки урыска каршы торуны муллалар оештырган була. Кырым халкы куркып, баш күтәрмичә, тынып кала. Кырымның соңгы ханы үзенең башкаласы Бахчасарайны ташлап, чит илгә—Франциягә—эмиграциягә чыгып китә. Һәм атаклы Кырым ханнары Гәрәйләр нәселе Париҗда юкка чыгып бетә, югала, ханлыгыннан мәхрүм кала. Ул нәселнең юк-бар очлары Парижда әле дә булса бар бугай.

Кырымны «тынычландырган» Суворов Санкт-Петербургтан яңа боерык ала: «Кырымнан гаскәрең белән чыгып, Кара һәм Каспий диңгезләренең Кавказ тауларының төньягында урнашкан далалар буенча үтеп, аннан сон Әстерханнан алып Самара каласына кадәр Идел-Суның (урысларның булачак «Великая Волга»сы) ике яры буйлап гаскәр белән үтеп, нугайларның шундагы барлык авылларын, анда яшәүчеләрне тоташ юк итәргә!» Русиягә Кырым ханының һәм Казан ханлыгының союздашы, аркадашы булган нугайларны халык буларак Суворов гаскәре юк итеп, 1782 елда зур поход белән үтә.

1783 елда Кырым Русиягә кушылды дип патшабикә указы игълан ителә Петр «Великий»ны кумир итеп яшәгән Иосиф Сталин 1944 елның май аенда Кырымнан сөргенгә озатып, «Кырымны басурман татарлардан азат итә». Татарлар бүген дә үз илләре Кырымга кайта алмыйча җәфа чигә. Ата-
бабадан калган туган туфракка «самозахват» ясап кайтырга тырышалар. Урыс белән хохол үзләре дә эшли белмиләр Кырым жирендә, эшчән, тырыш татарны да кайтармыйлар Кырымга—«собака на сене» алар бүген дә Кырым жирендә!

Керчь кальгасын 1722—1730 елларда Төркия карары белән салганнар. Диварларны салу өчен ташны жир астыннан Әче Мөшнә дигән урыннан чыгарганнар. Дивар салу өчен кулланылган ул таш ятмасы жир астында 40—60 метр тирәнлектә 15—20 метр калынлыкта ята икән. Тик ул жир астында чагында таш булып катмаган, ә балчык хәлендәрәк һәм үзе йомшак икән. Таш чыгаручылар шул йомшак таш-балчыкны кисү өчен ясалган эре тешле, ике тоткалы махсус корыч пычкылар кулланып, эре-эре шакмаклы итеп жир астында кисеп бүлгәләгәннәр. Ике тәгәрмәчле арбага җигелгән атлар ярдәмендә жир өстенә чыгарганнар. Шунда ташларны берсе өстенә берсен тезеп, биек итеп әрдәнәләп өйгәннәр. Жир өстенә чыгарылып, өелеп куелган шул дүрткелле йомшаклар һавада ташка әйләнгәннәр 10—15 көн узуга ул йомшак ташлар чын таш булып катканнар Яна чыккан шул йомшак ташларны суда жебетеп балчык ясаганнар. Һәм шул каткан ташлар арасына әлеге балчыкны жәеп кальга крепостен өйгәннәр. Дивар биеклеге 14—16 метрга җиткән, ә диварнын калынлыгы 5—6 метр иттереп ясалган. Төрекләргә Керчь һәм Яна кала кальгаларын салуда французларның кальга төзүче белгече Вобан дигән француз җитәкчелек иткән. Кальга төзелеп беткәч, диварлары калкып чыккач, калып эченә ике катлы итеп яр артиллериясе пушкалары утыртылган. Русиядә яр артиллериясе орудиеләре XIX гасырда гына барлыкка килә. Урыслар Балтыйк, Кара һәм Азов диңгезләре ярларына чыгып, Керчь, Яна кала кальгаларын Төркиядән тартып алганнан соң гына. Шул кальгалардан үрнәк алып Русия үзенен дә яр кальгаларын сала башлый. Тик ничек кенә тырышсалар да, яр артиллериясе өчен урыслар салган кальгалар төрекләр салган кальгалар дәрәҗәсенә житә алмый.

Салынган кальгаларны яр артиллериясе пушкалары белән коралландыралар. 1907 елда яр кальгаларына куелган пушкаларны күрсәтеп китик һәм шуңа түбәндәге таблицаны бирик.

Калибр [д’юйм]	Үрнәк	Снаряд массасы [кг]	Ату ераклыгы [км]	Ату/мин
12	1892	331,3	22,8	1/3
11	1877	249,5	12.4	1/3
10	1892	224,9	20,5	1/2
9	1877	126,0	10,67	1/3
6	1891	47,0	13,2	3/1
4,7	1891	20,4	13,9	3/1

 

...Эреле-ваклы тимер юл стансаларында азлап йәисә озаклап туктап тора-тора, поезд коньякка карап барды да барды Тәүлек ярым узгач. Кырымга килеп кереп, поезд Керчь дигән каланың тимер юл вокзалында туктады. Вагоннан төшкән алты никрутка унтер-офицер капчык һәм төен- гартмаларын күтәртте дә. җәяүләп шәһәр аша кояш баешы ягына алып чыгып китте Мишәр егете Кашшафетдин хатын-кызга тыныч кына карап бара торганнардан түгел иде, ахрысы:

— Карале, Лотфулла! Мондагы, бу яклардагы хатын-кызлар диюем. Харкыф каласыннан ук чамалап киләм. безнең мишәр хатын-кызларына
караганда симезрәк дә, юанраклар да бит әй. Төс ягыннан безнекеләргә тартым үзләре. Чәчләре дә кара, күзләре дә кара да коңгырт, йөзләре дә ак та, ал да Ай-Һай, безнең татар егетләре булгандыр бу җирләрдә диюем. Безнен татар катышлы бит болар бар да...

Ике сәгатьтән артыграк кабаланмый гына тәпиләгәч, Керчь каласын чыгып, таш юл белән киттеләр. Тагын өч сәгатьтән артыграк юл үткәч, алда кара төстәге биек таш дивар белән уратып алынган Керчь кальгасы күренде Моңарчы зур калаларны да, хәрби кальгаларны да күрмәгән ике татар егете, биек таш диварга карап, өнсез калып атлады. Кальга дивары биек тә, мәһабәт тә булып, үзенә хәрби хезмәткә килгәннәрне бик горур кыяфәттә каршы ала иде. «Берничә елыгыз минем кальга эчендә үтәчәк!» дигәндәй, Керчь каласы ягына караган ике тимер капкасы бар икән.

Кин, биек тимер капкаларның икесенең дә уң ягында бер кеше сыярлык кына итеп тимер ишек ясалган. Ишек янагындагы чылбырга эленгән тимер таяк белән унтер-офицер Лысак берничә тапкыр ишеккә сукты. Тимер келәле итеп ясалган кечкенә тишекнең капкачы эчке якка ачылды. Анда бөтерелеп өскә карап торган җирән мыеклы кызыл бит күренде:

—Крепость дежурныена хәбәр ит! Унтер-офицер Лысак, яна солдатлар белән кайтып җитте. Алты кеше,—диде Лысак.

Ишектәге капкач ябылды. Бераз торгач ишек ачыла башлады.

—Керегез!—диде кылыч таккан штыксыз карабин тоткан жандарм ишек ача-ача.—Дежуркага узарга боерык бирделәр сезгә.

Ике катлы итеп кызыл кирпечтән салган йорт янына килеп җиттеләр. Штаб бинасы икән. Икешәрләп шеренгага тезеп, никрутларны йөзләре белән штабка каратып бастырды да, унтер-офицер Лысак бина эченә кереп китте. Кулындагы кара төстәге чүпрәк сумкада никрутларга Уфада ук тутырылган хөкүмәт кәгазьләре иде. Күп тә узмады, сул беләгенә кызыл таккан дежур офицер белән Лысак кире чыкты. Дежурный тавыш-тынсыз басып торган алты никрутны, ике кулын артына куйган килеш урап, карап чыкты. Барысы да озын гәүдәле, нык бәдәнле, авылларда күп эшләп, чыныгып үскән көчле егетләр иде.

—Яхшы, Николай Николаевич! Казармага алып кит. Капитан Бульонны беләсеңме?

—Беләм. Озын буйлы, сакал-мыеклы.

—Шул. Тап шул Бульонны, белгәч... Болар алтысы да аның батареясына. Бүген үк мунча кертсен, солдат киеменә киендерсен. Аңлашылдымы?

—Так точно, Ваше благородие!

—Аңлаш ылса, үтә!

Капитан Бульон белән мунчага кадәр дә, солдатча киенгәндә дә очраша алмадылар. Барлык мәшәкатьләрне дә Бульонный батареясындагы Каргалов фамилияле поручик эшләде. Батарея фельдфебеле ярдәмендә алты яңа солдат мунчага да бардылар, юындылар да, солдат формасын да киделәр. Мунчада барлык җирләрендәге чәч-йоннарын кырып алдылар. Батарея каптинармусы ярдәмендә таманлап итекләрне, солдат киемнәрен киделәр. Кызык та, күнелле дә булып чыкты солдатча киенү. Чабаталарын, ямаулы чалбар, казакиен салып ташлап солдатча киенгәч, Лотфулла чибәрләнеп китте. Зәнгәр күзләре тагын да матурланып, зәңгәрләнеп, йөзе алсуланып, азрак түгәрәкләнеп киткәндәй булды. Анардан көчек кебек калмыйча йөргән Кашшафетдин солдатча киенгәч, бераз каушый төште ахрысы—дәшмәс булды.

—Син нәрсә, Кашшафетдин, дәшмисен? Әллә шүрли төштең инде?

Мишәр кабаланмый гына янында басып торган урыс солдатларына карап алды. Мунчадан чыккач, кальга эчендә мунча алдында басып торалар иде
Кашшафетдин кальганың дивары аша еракка карап каткан иде.

—Карале. Лотфулла, диңгез дигәне шушы була микәнни'.’ И-и-эй! Харап бит. әй! Икенче яры юк бит монын!

Лотфулла Кәшшаф кулын сузып күрсәткән якка карады. Андаа-а-а!!!

Кальганың биек дивары артында күз күреме җиргә кадәр иксез-чиксез булып зәңгәр төстәге су даласы жәйрәп ята. Тау-ташлы көньяк Уралдан килгән ике татар егете мондый тигез булып таралган кин су матурлыгын күргәннәре юк иде әле. Су өстеннән кальгага таба искән жил. ак башлы кечкенә дулкыннар куа һәм шул куылган дулкыннар, салмак кына итеп ниндидер, мона кадәр ишетелмәгән дәһшәтле диңгез тавышы чыгарып, табигатьтә бик тә куәтле, көчле сулык барын аңлаталар. Күктә ак болытлар йөзә, ә диңгез аша ерак-еракта күгелжемләнеп ниндидер ак башлы таулар күренә кебек. Фелдьфебель солдатларның диңгезгә караганнарын чамалап, әйтеп куйды:

—Кавказ таулары анда! Дингезнен теге ягында диюем.

Кальга таш диварының дүрт почмагында дүрт капкасы бар икән Керчь каласы ягына—ике кин зур капка. Дингез ягындагы почмакларда ярнын ике ягына караган тагын ике биек капка бар. Калага караган капкаларга терәп салынган будкаларда кергән-чыкканны тикшереп тора торган, зәнгәр төсле хәрби кием кигән, мыеклы жандармнар утыра. Болар инде крепость капкаларын һәм кергән-чыкканны саклаучылар, тикшерүчеләр. Андый жаваплы эшне гади солдатка тапшырып булмый бит инде

Керчь кальгасы дивары диңгез суына терәп салынган. Кала ягында да таштан салынган, дингез һәм һава тәэсиреннән каралган биек, калын дивар. Соңрак, хезмәт итә торгач беленде, диварның биеклеге 15—18 метр, ә калынлыгы 5—6 метр икән. Дүрткелләнеп салынган диварнын һәр ягынын озынлыгы 300 метр чамасы.

Кала ягына караган дивар почмакларында ике биек тимер капка, ә диңгезгә таба төшкән ике дивар почмагында тагын ике капка Капкалар дүртесе дә сары төстәге кирпечтән бизәкләп салынган. Дингезгә караган капкалар башына наводчиклар урнаша торган тәрәзәле ике будка ясалган Пушкалардан атулар белән җитәкчелекне шул будкаларда урнашкан команда башлыклары—артиллерия офицерлары башкара икән Кальга эчендәге һәрберсе алтышар пушкадан торган ике батарея белән, диңгез ягындагы капкалар башына урнашкан шул ике КПдан командалык итәләр

Ярны саклаучы Керчь крепосте зур һәм дәһшәтле иде Урынны да уңышлы сайлаганнар. Азов дингезе белән Кара дингез кушылган урында. Ак Борын дип аталган Керчь каласы ягыннан дингезгә чыгып торган ярымутрауда урнашкан ул кальга. Кавказ ягына кадәр 5—6 чакрым киңлектә Керчь бугазы җәелеп ята.

Керчь крепостен Төркия солтаны салдырган. Керчь крепостендагы платформага утыртылып, диңгез бугазына караган озын көпшәле пушкалар да. аларны кул көче белән хәрәкәтләндерә торган «рычаг»лы. «шестерня»лы механизмнар да Лотфулла өчен тәүге көннәрдә аңлый алмаслык, «урыс абзый» төзегән катлаулы һәм серле «техника һәм механизмнар» иде. Рычагка тотынып 12 калибрлы пушка утырган платформаны әйләндерү әллә ни авыр түгел икән. Бар механизмнар да җайланган, көйләнгән, майланган Азрак көчәнсәләр, платформаны дүрт кеше урынына икәү дә әйләндерә ала. Хезмәт итә торгач, солдатлар, офицерлар белән аралашып Лотфулла бер нәрсәне аңлады: пушка утырган платформа аны ике кеше әйләндерергә итеп ясалган икән. Тик дүрт кеше куярга булганнар Бәрелеш вакытында ике кеше һәлак булса да. әйләндерердәй икесе калса, шул җитә икән Тик ул «рычажниклар» барысы да таза һәм кочле булырга тиешләр Урысча
укый-яза белүнең «рычажник»ка кирәге юк. Тик көче булсын: «Сила есть, ума не надо!» дигән урыс әйтеме бәлки шушы яр артиллериясе белән бергә тугандыр. Аны кем белсен инде, бер Ходайдан башка.

Яна солдатларны ике көннән хезмәт урыннарына бүлделәр. Лотфулла белән Кашшафетдинне һәм тагын алты яна солдатны крепость уртасында урнашкан унике пушкалы бастион эченә алып керделәр дә, баса торган урыны киң һәм тишекле итеп ясалган бормалы, тимер баскычтан жир астына алып төшеп киттеләр. Аларны алып төшүче унтер-офицер «господин фейерверкер» дип атала икән, шуның билгесе итеп погоннарына буйга, бер бармактан азрак киңлектә кызыл тасма такканнар. Фамилиясе Савченко, үзе хохол икән...

Алар платформа астындагы кин, тәбәнәк түшәмле бер түгәрәк зур бүлмәгә төштеләр. Тәрәзәләре юк. Вә ләкин бүлмә үзе якты. Диварлар сары кирпечтән, идән таштан. Диварларда аралары 7—8 метр булыр электр лампалары яна. Уртада тимер калай белән тоташ диярлек ябылган, пушкалы платформаны әйләндерергә ясалган махсус тимер шестернялардан, тәгәрмәчләрдән, трослардан торган механизм урнаштырылган

Фейерверкер Савченко механизм каршына сигез яңа солдатны бер шеренгага тезде дә, кыска гына нотык әйтте.

—Сезнең каршыгызда пушкалы платформаны әйләндерер өчен ясалган механизм тора. Ул—«поворотный механизм пушки» дип атала. Һәм ул пушка рычаглар ярдәмендә, дүрт солдат көче белән әйләндерелә. Сез инде менә шул пушканы платформасы белән бергә әйләндерүче солдат хезмәтен үтәячәксез. Инде белегез, сез, солдатлар, шушы «поворотный механизм» базында дүрт ел пушкалы платформаны әйләндереп. Бөек Русиянен ак патшасына тугрылыклы хезмәт итәргә тиеш буласыз һәм итәчәксез.

Алмашлап итек башына һәм үкчәсенә баскалап алды да дәвам итте:

—Механизмны кирәк чакта ике якка да әйләндереп була. Дошман корабле кайсы якка йөзсә, шул якка әйләндерелә.

Мактанып та китте:

—Безнен Керчь крепосте Русиянен яр крепостьлары арасында үзенең тиз һәм төз атуы белән ин алдынгыларның берсе булып тора. Эһ-һем, эһ-һем! Кайбер маневрлар вакытында гына, бик сирәк булса да, безнен крепостьны Балтыйк диңгезендә урнашкан Кронштадт һәм Красная Горка крепостьлары гына уза ала..

Йөзенә аз гына сизелерлек мәсхәрәле елмаю чыкты:

—Анысы да . исегездә тотыгыз, анысы да, өстә утырган артиллериянең ин зур начанствосы шулай булырга тиеш диеп карар кылган чакта. Күпчелегенең малайлары., эһ-һем, эһ-һем. . генерал малайлары баш калага якын шул крепостьларда хезмәт итәләр.

Шеренгада басып торган солдатлар аша карап кычкырды:

—Денис-со-ов!

Арттагы дивар ишеге ачылды. Аннан таза гәүдәле солдат күренде:

—Слушаюс-сь господин фейерверкер!

—Дүрт «рычажникны» чыгар монда.

Ишектән дүрт солдат каты атлап килеп чыктылар.

—Командуй, Денисов, на поворот платформы!

Денисов команда бирде:

—Взять рычаги! Установить их!

Дүрт солдат, «поворотный механизм»ның дүрт ягында дивар янында идәндә яткан тимер төрбәдән ясалган махсус башлы дүрт рычагны кулларына алып, «поворотный механизм»да ясалган тишеккә тыктылар һәр рычаг өч метрлы иде. Дүртесе дә бер-бер артлы телгә килделәр.

—Рычаг № I к работе готов!

—№ 2 к работе готов!

—№ 3 к работе готов!

—Рычаг № 4 к работе готов!

Фейерверкер команда бирде:

—Мин «Бер, ике, өч! Башладык» дигәч этәргә тотынабыз. Бер! Ике! Өч! Башладык!

Ныклап өйрәтелгәннәр иде солдатлар. «Башладык!» дигәч, «Поворотный механизм»ны әйләндерергә тотындылар. Фейерверкерның командасыннан бердәм кузгалдылар Кабаланмый гына «рычажниклар» дүртесе бер кеше кебек хәрәкәт итәләр—атлаулары да бер ритмда. Ике мәртәбә әйләнгәч, фейерверкер яна команда бирде:

—Тормози-и! Останови-и!

Дүрт солдат гәүдәләрен артка таба биреп, рычагка ике куллап ябышкан хәлдә, әйләнгән пушкалы платформаны туктата башладылар Бер минут тирәсе үтүгә, платформа туктады. Тагын фейерверкер командасы ишетелде:

—Выходи-и на другую сторону!

Берничә секунд үтүгә «рычажниклар»дан җавап килде

—«Рычаг № 1»—на другой стороне!

—«Рычаг № 2»—на другой стороне!

—«Рычаг № 3»—на другой стороне!

—«Рычаг № 4»—на другой стороне!

—Бер! Ике! Өч! Башладык!

Дүрт солдат көче белән пушкалы платформа икенче якка әйләнә башлады. Ике мәртәбә «механизм поворота» янында йөреп әйләнгәч, фейерверкер «рычажниклар»ны туктатты.

—Тормози-и! Останови!

Механизм туктагач, фейерверкер аны әйләнми торган итеп биген куйды да команда бирде:

—Рычагларны алып дивар буендагы ояларына куярга! Барыгыз да өскә күтәрелегез!

Бу команда механизм әйләндергәннәр өчен генә иде. Шеренгада тавыш- тынсыз гына басып «рычажник»ларнын эшләгәннәрен карап торган яна солдатларга таба борылды.

—Күрдегезме инде үзегезне нәрсә көткәнен?

Солдатларның берсе дә дәшмәде:

—Мин инде бу крепостьта унҗиде ел хезмәт итәм, унсигезенче елга китте. Сезнең өчен авыр эш түгел. Әлегә сугыш юк. Дошман корабльләре крепость алдында күренмиләр. Өйрәнүләр, атулар, платформа әйләндерүләр тәүлегенә иң күбе ике, өч сәгать бара. Ин авыры, киеренкелеге Санкт- Петербургтан безне тикшерергә берәр комиссия килеп эшләсә йәисә инде берәр генерал, адмирал килсә. Анда инде үзебезнең кем икәнлекне күрсәтү өчен икешәр-өчәр тәүлек йокламыйча буксирларга трос белән тагылган баржа-мишеньнарга атарга кирәк, үзебезнен осталыкны, ата белүне күрсәтергә туры килә. Андый чакларда сездән нәрсә таләп ителә сон?

Беренчедән: кирәк якка, ату белән җитәкчелек иткән офицер биргән командага буйсынып, ул кушкан тизлек белән механизмны әйләндерү

Икенчедән: ату белән җитәкчелек иткән офицер биргән командага буйсынып, платформаны кыска вакытта туктатырга һәм кирәк тизлектә кире якка бора башларга. Аяклар белән каршы торып платформаны туктатырга! Үзегез атлаган түгәрәккә, идәнгә карагыз!

Бар да идәнгә карадылар.

—Күрәсезме, идәнгә цементлап кыргый яссы ташлар катырылган. Башка урыннардагы кебек, идән сезнең атлап этә торган урында шома түгел. Платформаны әйләндергәндә йәисә туктатырга тырышканда аяк шумасын өчен ул.

Идәндә, чыннан да, «рычажник»лар платформа әйләндереп атлап йөргән түгәрәк бер метр кинлек тау ташы белән каплап катырып җәелгән иде.

Икенче көнне яңа солдатларны ант итүгә әзерләү башланды. Чи мишәр авылыннан чыккан Кәшшафетдин берничә генә сүз урысча белә иде:

—Вада, хлиб, валинки, ширст, рубел, вудка...

Лотфулла аңардан көлде:

—Күп белмәсән дә урыс сүзләрен, «вудкасын» откансың икән әле.

—Әй-лә! Әти белән Федоровка базарына барган идек пима сатарга. Биш ел чамасы узды инде аңа. Шунда бер урыс карап торган безнең пима сатканны. Сатыр бетерергә бер генә пар хатыннар пимасы калгач, әти атны җигеп килергә дип китте. Шунда бер таза урыс килеп минем күлмәк якасыннан борып алды да, кәзәкинең эчке кесәсенә акча янына тыгыла сул кулы белән. Пышылдый миңа: «Динга дай! Вудка надо!»—ди. Динганың нәрсә икәнен беләм иңде. «Динга» ди инде бу да. Татар сүзе «тәңкә» бит иңде. Безнең, татарлар, кебек акчаны шулай ди бит урыслар. Ә «вудка»ның нәрсә икәнен белмим бит инде.

—Бирдеңме?

—Нишләп мин сасы урыска акча бирим ди. Сул кул белән моның минем яканы бөтереп тоткан кулыннан эләктердем дә, беләзектән кысам теге кулны. Сул кулы эчке кесәгә кереп җитә язган иде инде. Туктады теге сул кул минем кесәгә үрмәләүдән. Ә мин кысам тегенең уң кулын. Беләзегеннән. Ике күзе акаеп, ике якка кыйшая башлады урысның. Ә мин кысыпмы кысам тегенең кулын. Ә кул шәп тегенең, зур. Күзләре алара, төсләрен югалта башладылар. Күгәрә башлады урысым. Тик теге сул кулын һаман алмый әле бу. Шуннан мин ныграк итеп кысам тегенең кулын беләзегеннән, Шартлый башлады теге урыс кулының сөяге. Чыгарды урыс сул кулын минем түш кесәсе яныннан. Ябышты бит шул сул кул белән минем бугазга. Мин иякне аскарак идем дә, бугазны яшерәм, бирмим тегеңәргә. Кыстым тек тыстым моның уң кулын. Күм-күмгәк булды моның йөзе, ә борыны ап-ак булып агарды. Гырлый башлады бу. Сүз әйтергә маташа, бугазыннан «хр-хр» дигән аваздан башка бер нинди тавыш чыкмый. Чүктереп җиргә хәтле күтенә утырттым мин моны. Үзем дә чүгәләдем янына. Карага манган киндер күлмәк, шуның өстеннән кызгылтрак чикмән кигән бу. Кулын җибәреп чикмән якасыннан тотып торгыздым да моны, арты белән әйләндереп уң аякның тезе белән бик ныклап чәпәдем тегенең күтенә. Берәү сыер сатып тора икән—китте бу очып кереп сыер аяклары арасына. Куркуыннан, ахрысы, сыер да моңа берне өстәде арт аягы белән. Ята урыс «ах» та «ух» килеп. Мүкәйләгән, тора алмый азаплана. Марҗасы булды, ахрысы, бер хатын килеп «Антуша да, Антуша»,—дип торгызып, читкә алып китте тегене.

Берничә көн узгач, узып барганда куна кергән этинең таныш биларус, «шабра»ларыннан сорадым, нәстә ул «вудка», дип. Аракы икән, каһәр...

Кәшшаф көлде:

—Шул сүз истә калды, баштан чыкмый инде менә, «вудка» да «вудка». —Эчкәнен бармы соң син аны?

—Аллам сакласын. Федоровка базарында күргәләдем мин исерек чуашларны. Алар бит кеше түгел эчкәч. Хәтта чуаш та түгел инде ул. Чучка тек чучка инде.

Ант итәргә әзерлек алып барганда патша галиҗәнаплары Николай II кызларының исемен белү мәҗбүри икән. Янып-пешеп, күзләрен йомып
барлык дөньясын онытып, утырган урынында пышылдап та, кычкырып та Лотфулла гарәп хәрефләре белән язып тоттырган кызлар исемен кабатлый да кабатлый Кәшшафетдин:

—Аначтасия, Ульга. Мария.

Кызлар белән бергә патшанын кече улын да кушып жибәрә — Ликчей...

Күзен ачып үзенә үзе карап алган кебек итә дә, тагын күзләрен йомып тотына:

—Аначтачия, Аначтачия, Аначтачия.

Озак кына дәшмичә алга-артка селкенеп утыра да тагын тотына:

—Ликчей, Ульга, Ульга, Ульга, Ликчей, Ликчей

Уф Алла! Аначтачия! Аначтачия!

Өч көн буе ятласа да, бер генә исемне дә хәтерендә калдыра алмады.

Һәм. янды!

«Патша кызларынын исемен ятлаулар ничек барганны» тикшерергә ул көнне капитан Бульон үзе кергән иде. Алдында тезелеп утырган солдатларны үзе утырган өстәл янына чыгарып «белемнәрен» тикшерде.

—Сорокин!

-Я!

—Выдь сюда!

Солдат итек табаны белән идәнгә «строевой шаг» белән сугып «Пермяк соленые уши» (казармада алган кушамат!) Сорокин өстәл янына чыгып басты. Бульон сорау бирде:

—Безнең императрицаның исеме ничек?

—Александра Федоровна Романова.

—Молодец Сорокин!

—Рад стараться!

—Так! Тәхет мирасчысынын исеме кем?

—Царевич Алексей.

—Ничә яшь инде ана?

—Икесе тулып әле өчкә генә киткән.

—Молодец! Утыр!

—Рад стараться!

Бульон алдында утырган яшь солдатларга зур игътибар белән биреп карый: «Кемне чакырырга?»

—Рядовой Гималетдинов!

Куркуыннан шунда ук агара башлаган «рядовой Гималетдинов» сикереп тора.

—Монда чыгыгыз!

Лотфулла пышылдый:

—Сиңа чыгарга куша.

Кәшшаф чыгып баса. Дәшми.

—Чыкканыңны доложить ит!

Кәшшаф таптанып тора да «урысчалатып» телгә килә

—Маяныкы твояныкын не панимай, гаспадин капитан Татарски бит маяныкы.

Бульон урыныннан торып баса. Үз гомерендә капитаннын «гололобый татаринны» беренче күрүе иде. Солдатка якынрак килде

—Как, как? Повтори.

Лотфулла урыныннан ярдәмгә килә

—Кабатла, ди, сиңа.

-Пжалста! Маяныкы тваяныкын не панимай бит татарски бит маяныкы.

—Та-ак! Значит, «татарский?»

—Татарски.                                                                                                     ₉

—Ладно? Син, милок мина патшанын зур кызынын исемен әйт әле.

Кәшшафетдин кызарып чыкты, тик капитанның нәрсә сораганын ул аңламады да. Шулай да җавапсыз калмаска уйлады, ахрысы.

—Знайт низнайт. маяныкы гаспадинка..

Шул мәлдә һич көтелмәгән хәл була. Капитан Бульон йодрыклап солдатнын сул як яңагына бар көче белән китереп сукты. Кәшшафетдин диварга барып бәрелде.

—Мамай, вонючий! Мая, твоя!!! Рожа татарская, не мытая! Хэзер мин сиңа патша кызларының исемнәрен йодрык белән өйрәтәчәкмен. Кил!

Солдатлар утырган яктан урысчалап, кычкырып дәштеләр:

—Сезнен солдатны кыйнарга бер хакыгыз да юк.

Капитан Бульон тавыш килгән якка кискен борылды. Анда солдат Лотфулла Зәйнуллин басып тора иде. Ул Бульонный күзенә туп-туры карады:

—Нигә сугасыз аңа?

—Урыс телен белми бит. Ишетмисезмени, патша кызының исемен дә белми.

—Татар бит ул. Урысны күргәне дә юк. Өйрәнер әле казармада яши- яши.

Бульон кыза башлады. Зәйнуллинга боерды:

—Кил минем янга!

Лотфулла строевой адым белән капитан янына килеп туктап, доклад ясады:

—Ваше благородие! Рядовой Зәйнуллин Сезнен боерык буенча килде.

Доклад бетеп өлгермәде, Бульон кизәнеп Лотфуллага сукты...

—Адвокат табылган... мать! Мә тагын берне!

Сукты. Тик Лотфулла аның кулын һавада тотып алды, суктырмады. Каерылган беләкне аз гына кулларында кысып тотты да җибәрде. Акрын гына янаулы тавыш белән әйтте:

—Мин синнән Гималетдиновны да, үземне дә кыйнатмаячакмын. Исегездә калдырыгыз, капитан әфәнде, без аның белән татарлар...

Ике көн узгач, рядовой Зәйнуллин полк командиры кабинетына керә торган ишек төбендә утыра иде. Кереп килгән полк командирын күреп солдат аягына басты, честь бирде. Полковник туктады, сорады:

—Сез минамы?

—Так точно! Сезгә! Рядовой Зәйнуллин.

—Бер минуттан керегез.

Кереп китте.

Әйткән вакыт узган кебек булгач, Лотфулла ишек шакыды:

—Ваше Высокоблагородие! Разрешите войти?

—Прошу.

Солдат өч адым атлады да, честь биреп, доклад ясады.

Ваше высокородие! Рядовой Зайнуллин капитан Бульон өстеннән жалу белән килде.

—Капитан Бульон өстеннән?

—Так точно!

—Тынлыйм сезне.

—Патша кызынын исемен белмәгән, урыс телен начар белгән өчен капитан Бульон рядовой Гималетдиновның яңагына сукты. Мин солдатны яклап сүз әйткән идем, мина да бер мәртәбә сукты. Икенчегә сукканда кулын тотып алып суктырмадым. Минем Сезгә үтенечем бар.

—Нинди үтенеч?

• Кыйнамасын безне. Без—татарлар! Әгәр безгә сугудан туктамаса. капитан өчен дә. үзем өчен дә эш начар булып бетәчәк.
• һм!—диде полковник —Бу синен әйткәнен янаумы, куркытумы⁹

Лотфулла нәрсә сөйлисен алдан ук уйлап, башына салып кергән иде. Жавап тиз булды:

—Янау да, куркыту да түгел. Мин сезне алдан белеп торсын дип әйтергә кердем. Әгәр дә капитан Бульон мина, йәисә Гималетдиновка тагын бер сукса, мин аны артиллерийский тесак белән чәнчеп үтерәм Шул гына.

Яр артиллериясендә һәрбер солдат кыска гына, тик гади хәнжәрдән азрак озынрак артиллерия тесагы белән коралланган. Дары тутырылган ниндидер капчыкны кисеп тишәр өчен. Ул һәрчак бил каешында, сул якта агач кын эченә тыккан хәлдә асылынып тора.

—Капитанны үтерсән Зәйнуллин каторгага эләгәсен бит!

—Мин үземнең каторгага китәсемне беләм. Бер кайтмасам, бер кайтырмын Ләкин мин анардан дустымны да, үземне дә кыйнатмаячакмын.

—һм! Тик торганнан проблема бит монда. Бер сукканнан үлмәгәнсең бит, Зәйнуллин. Түзәргә кирәк.

• Никак нет, господин полковник. Эш түзүдә түгел. Ә жанны мәсхәрәләүдә.

—Да-а!?! Жанны-ы?!!

—Так точно! Жанны!

Сул кулы белән чибәр мыегын сыпыргалап, уйланып торды полковник. Урыныннан торды да ике кулын артка куеп. Лотфулла яныннан үтеп, ишек төбендә борынды, тагын өстәле янына килде. Солдатка таба борылды

—Аңларсыңмы икән мин әйткәнне. Зәйнуллин? Капитан Бульон ин оста артиллеристларның берсе. Порт-Артур крепостенда японнарга каршы ябык позицияләрдә пушкадан атуны беренчеләрдән булып оештырган офинер- артиллерист. Икәү булганнар алар анда беренчеләрдән. Икенчесе, анын дусты капитан Александр Колчак. Анысы нәсел ягыннан чыгышы белән татар. Тик телен оныткан, татарча ике жыр гына белә икән.

Капитан Бульон да, капитан Колчак та японда әсир булганнар Русиягә кайтканнарына әле ел да юк. Контужен булган ул каты Шунлыктан үзен- үзе онытып, кулларына ирек биргәли шул Анын белән сөйләшү булгалады инде. Тик ярдәме тимәде. Түз инде син. Зәйнуллин

—Никак нет, господин полковник. Түзә алмыйм. Кыйналмыйм мин анардан.

Икесе дә бераз дәшми тордылар.

Лотфулла урынында кузгалып куйды:

—Сез безне Гыймалетдинов белән икебезне дә башка гарнизонга күчерегез, господин полковник. Бульон мина тагын сукса, азагы хәтәр булачак. Ә капитан Бульонга минем киңәшне әйтегез—ярдәм итәчәк ул.

• Нинди кинәш икән, әйтеп кара.

—Кыза башлап кулы кычыта башласа, эчтән генә «унга кадәр» санасын. Теләсә. Шул ун санны мин татарча сүзләр белән ана язып тоттырырмын Татарча санасын.

Полковник кызыксынып елмайды:

—Ә ни өчен татарча инде, русча түгел. Әллә сихыры күбрәкме татарча санаса?

—Юк! Сихыры юк. Урысча бит үз телендә була. Шунлыктан баш мие эшләр-эшләмәс кенә катнаша санауда. Баш урысча санауны яхшы белә бит, һәм баш мие санауга катнашмый да диярлек. Ә болай санау, татарча булгач, татар сүзләрен искә төшерергә кирәк һәм ми эшли, уйлый. Татарча унга
кадәр санаганчы, кулының кычытуы да басыла. Хуҗасы да тынычлана.

—Бик кызык нәрсә сөйләдең бит әле син. Каян беләсең моны, ә, Зайнуллин?

—Мин дә кызу холыклы. Малай чакта тик торганнан берничә тапкыр сугышып киткәнем бар иде. Үзем башлап. Берсендә казыклар белән жирдә тәгәрәтеп кыйнадылар. Шуннан әни өйрәтте чуашча унга кадәр санарга. Кыза башлаганда инде.

—Ярдәм итәме?

—Капитан Бульон мина берне суккач мин чуашчалап саный башлаган идем инде.

—Капитан Бульон сине үзенә чакырып алыр. Син татарчалап бердән альт унга кадәр кабаланмый гына, ачык итеп, ана әйтеп санарсың. Ул сүз белән урысчалатып язып алыр син әйткәнне. Ятлар. Һәм сиңа кычкырып әйтеп унга кадәр санар. Ялгыш җирен син төзәтеп тагын яздырырсың.

Кыска гына итеп көлде:

—Өйрәнсен әле хохол баласы татарча санарга.

Торып чыкты өстәл артыннан:

—Әгәр татарча санау да ярдәм итмәсә, капитан сугышудан туктамаса, мин сезне күрше батареягә күчерермен. Икегезне дә. Сез, татарлар, таза, көчле егетләрсез («Джигиты» диде полковник!) Тәртибегез дә бик әйбәт. Аракы да эчмисез. Мондый тырыш, тәртипле солдатларны һич кенә дә кулдан ычкындырырга ярамый. Үзебезнен гарнизонда үтәр хезмәтегез.

Көтелмәгән сорау бирде:

—Ашау ничек, җитәме?

—Так точно! Башта җитми иде, хәзер инде ипи артып та кала башлады.

—Күп каламы?

—Өйлә ашында мин килгән чакта дүрт телем ашый идем. Хәзер өчәү дә җитә.

—Ә дуңгыз итенә карашыгыз ничек? Коръән тыя бит сезне аны ашаудан. Ашамыйсызмы?

—Коръән мөселманга өч очракта дуңгыз итеп ашауны гөнаһ санамый.

Полковник кызыксынды:

—Нинди очраклар алар, миңа да әйт әле?

—Беренчесе, мөселман булмаган чит илгә барып эләгеп, анда мөселман суйган ит булмаса һәм суярга мөмкинлек булмаса. Үз илендә мөселман суймаган сыер итеп ашау да гонаһ. Ә чит илдә Коръән мөселман суймаганны ашауны гонаһ санамый. Дуңгыз итен дә. Икенчесе, карабка утырып диңгез кичкәндә. Ашарга дуңгыз итеннән башка ризык булмаса. Шулай ук мөселман суйган ит булмаса. Өченчесе инде, мөселман булмаган башка илгә әсир булып төшкәндә. Шул өч очрак.

—Син бит хәрби хезмәтне әйтмәдең.

—Хәрби хезмәттә булу, башка мөселман булмаган халыкка әсирлеккә төшү белән бер дәрәҗәдә санала. Безнен ак падишаһ христиан динендә бит Шунлыктан безнен ана хезмәт итү әсирлектә булу белән бер дәрәҗәдә санала.

—Ала-ай!—дип гаҗәпләнде полковник.—Катлаулы һәм акыллы сезнең мөселман дине. Мин бернәрсә дә белмим икән әле ул турыда.

Ун кулы белән солдатның беләгенә акрын гына сукты.

—Килештек дип уйлыйм мин Зәйнуллин синен белән. Килештек. Икегез дә яхшы хезмәт итегез, мин сезне җәберләргә беркемгә дә ирек бирмәм Булдымы?

—Так точно. Ваше Высокородие!

— Бар. Хезмәт ит. Гималетдиновка өйрәт инде син патша кыхтарынын исемнәрен. Өйрәнсен. Авылына кайткач мактаныр. Үзләрен күр.мәсәм дә, мин патша кызларынын өчесенен дә исемнәрен беләм дип. Бар! Рөхсәт сина китәргә.

...Керчь крепостена килеп ай, ай ярым вакыт үтүгә авылны, туганнарын, әти-әнисен, авыл тирәсендәге эреле-ваклы тауларны, елга буйларын, еракта күгелжемләнеп күренгән Байгара. Кайраклы. Күремгә тауларын Лотфулла үлепләр сагына башлады. Тауларда, далаларда үскән татар баласының дүрт биек таш дивар эченә, сандык эченә салган кебек бикләнгән, йөрәге сыкрап, башы энке-менке килә иде. Хезмәте әйбәт бара яр артиллериясе рядовое Лотфулла Зәйнуллиннын. Ашау-эчү әйбәт Тәүлегенә өч кадак ипи бирәләр. Итле ши. борш. галушка ашаталар. Икенчегә дип кисәкле ит, ботка, итальян спагеттисы дигән ак челәүчәнгә охшаган, ин ялкау татар хатыны кискән бодай токмачыннан да юанрак, тәлинкә эчендә шуып торган бер ризык бирәләр. Иптәш хохол солдатлары аны итальян макароны диләр. Тәме әллә нәрсә түгел дә, тик үзе болай әйбәт кенә ашала. Сигез яшеннән байларда бозау көтүе көтәргә чыгып, егерме бер яше тулып, солдатка киткәнче батраклыкта йөргән һәм ялчылыкта нәрсә бирсәләр шуны ашап өйрәнгән Лотфуллага солдат ашы байлар гына ашаган аш булып тоелды. Тазарып, түгәрәкләнеп, алсу йөзле чибәр егеткә әйләнеп китте Лотфулла. Тик менә сагынула-ар! .

Бер төнне Лотфулла казарма эчендә дневальный иде. Солдат халкы хырлап, саташып йоклый. Диңгез ягыннан алсуланып тан атып килә. Аз гына яктыра төшкән тышкы яктан казарма эченә сай гына аклык сибелә башлады. Үзеннән сон тумбочка янына басып торырга тиешле Тишук фамилияле украин егетен уятты.

—Тор! Синен смена хәзер.

Тишук киенеп, тумбочка янына баскач, Лотфулла йөрәге сыкрауга чыдый алмыйча, казарма алдына чыкты.

Тышта тып-тын. Жил дә юк. Диңгез дә тын һәм крепость диварының теге ягында дингез, горур булып ятуын белә. Тик йоклаган дию пәрие кебек, диңгез дә, сирәк-мирәк «пу-уф» дигәнрәк тонык кына аваз чыгарып куя. Гүя ул да, йоклаган чагында да, тын ала инде

«Һава алмаштырып» крепость ишегалдында байтак басып торды Лотфулла. Инде керергә дип борылган иде. дивар тышыннан казарма башына үрмәләгән тимер баскычка күзе төште. Башына кергән уйдан арына алмыйча, баскычтан казарма башына менеп китте. Казарма өч катлы булып, түбәсе кыек итеп тимер белән ябылган. Чормадан түбә башына чыгар өчен ясалган ишекне ачып, Лотфулла казарма башына чыкты. Сакланып кына, калай түбәдә таеп китмәскә тырышып, өй башын япкан тимер калайның тавышын чыгармыйча кыек белән төтен чыга торган кирпеч моржа янына күтәрелде Моржа, кирпечтән сырлап, асты ярты кирпечкә чыгып торган итеп салынган Лотфулла шул чыгып торган кирпечкә артын терәп утырды да, килгән ягына, кояш чыгышына карап тынып калды

Донья тып-тын

Крепостьның эчендә дә. тышында да шылт иткән тавыш та юк. Утырган урыныннан артта, унбиш чакрымда урнашкан Керчь каласының тавышы крепость янына килеп җитми. Тик сирәк-сирәк кенә, тан белән уянып, дингез яры буйлап арлы-бирле йөреп үхләренә төрле бөжәк-кортлар эхләүче озын борынлы кошларның «чжык-чжык» дигәнрәк тавыш чыгарып куюлары гына ишетелгәләде. Ул озын борынлы кошлар туган яклардагы кулик кошка да, пибик дигән шулай ук озын борыңзы. тик бик тә чуар каурыйлы кошларга ошаганнар ошавын. Тик бу кош алардан зуррак, гәүдәсе озынрак.

_____________________________________________________________________ ЗӘКИ ЗЭЯНУЛЛИВ аяклары да ярыйсы гына озын. Тик никадәр матур булмасыннар, безнең куликларга, пибикләргә матурлык ягыннан житә алмыйлар инде...

Алда, крепостьның биек диварының теге ягында иксез-чиксез, бернинди үлчәмгә дә сыеп бетми торган каракучкылланып, зәнгәр дингез жәелеп ята. Крепость утырган Ак Борын яры ун якка таба 1,5—2,0 чакрым чамасы сузыла да, аннан ун якка кереп китеп күренмәскә әйләнә. Яр сул якка ташлы кыялар булып 6—7 чакрым чамасына сузыла, аннары Керчь бугазының 4 чакрым чамасындагы ин тар җиренә барып житеп, биек кенә таш кыя ясап ала да. Азов диңгезе ягына, аның яры булып кереп китә. Ул урынны Камыш Борын дип йөртәләр бугай. Ьәм анда Кырым—Кавказ ярларын тоташтырып зур дингез паромы йөри диләр. Дөрестер, бик тә аяз көннәрдә ул паром күренеп кала. Утырган казарма башыннан Керчь бугазы аша туп-туры карасаң, бугазның теге ягында Кавказ таулары күренә. Әтисенең әнисе, дию пәриләре турында әкиятләр сөйләгәндә ул тауларны Каф таулары дип, жен-пәриләрнен туган илләре анда, балам, дип сөйли торган иде. Инде менә авылда туып-үскән Балта Зәйнетдин улы батрак Лотфулла шул жен-пәриләр, диюләр туып үсә торган Каф тауларын Кырым дигән җирдән—солдат казармасы башыннан—карап утыра. Күз күремеңдә 7—8 чакрым бардыр.

Лотфулла кызыл төстәге офыкка, һавада каралып күренгән тауларга карап күңеле белән, йөрәге белән, башы, барлык вөжүде белән туган ягына кайтып киткән. Әйтерсең лә инде ул авылы Эстәрлегә кайткан да, Байгара Тау ягыннан чыгып килгән кызыл кояшны карарга исәпләп авыл каршысындагы Зират тавы башына менеп утырган. Казарма артында түгел, ә Зират тау астында Керчь крепосте дивары түгел, ә авыл зиратының коймасы сузылган. Кырым Керче крепосте казармасы башында утырган егет Байгара тау артыннан акрын гына, вә ләкин туктамыйча, табигать матурлыгын күрсәтеп күтәрелеп чыгып килгән зур кояшның әлегә тик читен генә күрә. Менә ул кояш кыйпылчыгы тау түбәсеннән өскәрәк күтәрелә, зурая, һавага менә башлый. Күтәрелгән саен кырыннан, читеннән азлап кына, кызыллыгы алсу төскә алмашына, кыйпылчык зурая, чын кояшка әверелә. Тагын азрак күтәрелгәч, кояшнын өске кырына куе сары төс керә һәм кояш һавага үрмәләгән саен ул төс кинәеп сарыланганнан сарылана бара. Кояш чыга гына башлаган мизгелдә, зират эченә иртә яздан очып килеп, оя корып, бала чыгарып яшәгән Ходайнын иң асыл кошы булган сандугачлар берәм-сәрәм генә тавыш биреп сайрарга тотына. Кояш Байгара Тау артыннан яртылаш күтәрелгәндә зират эчендә сайраган сандугачларның исәбе-хисабы юк. Күпләп-күпләп моңаялар, сайрыйлар. Зират эче, бу дөньядан мәңгелеккә китеп, инде нужа-михнәтләрдән арынып туган жир туфрагындагы каберләргә, үзләре дә туфракка әйләнергә дип яткан Ходай бәндәләренең жан-рухларын тынычландырып сандугач сайраулары белән тула. Лотфулла өчен сандугачлар—гади кошлар түгел. Сандугачларда бу дөньядан киткән асыл кешеләрнең жаннары урнашкандыр дип уйлый ул. Усал, явыз кешеләрнеке түгел. Алар башкаларга изгелек эшли белмиләр, моңаеп аларга сайрау җиткермиләр. Чөнки алар жир йөзендә явыз булганнар.

Зират эченә мәдрәсә мөдәррисе Харис мәхдүм Тархан Тукаев заманында утыртылган, инде бик тә юанайган биек карагай башына кәккүк килеп куна. Берәр кошчыкның оясына үзенен күкәен яшереп кенә куеп килгән ахрысы. Баскан ботагында боргаланып, сикергәләп ала да, җир йөзендә нужа-михнәткуар күпләп күрергә дип туган, ике аягына баскан Ходай әрвахларының йөрәгенә мон белән сагыш сала:

—Кәк-кү-үк! Кәк-кү-үк!