Кеше китә, җыры кала

Кыска буйлы кешеләрнең проблемасы бер—күпмедер сантиметрга озынрак
булып күренү Татар операсы «короле» Фәхри Насретдинов биек үкчәле туфли киеп
йөрде Көнләштем шунарлан Партия өлкә комитетынын Ленин (хәзерге Кремль)
урамындагы махсус аяк киемнәре ательесына барып заказ бирдем А Петрошнили
исемле модир «атаклы журналистика ак күннән тишеклс-тншекле итеп 18 сантиметр
үкчәле «правительственныи» (анын сүзләре) туфли тегеп бирде Фәхри абый моны
күргәч, егылыплар китә язды. Тик мазай-шазай гына: «Теге абый хатынынын туфлиен
кигән*.—дип үртәде.
Халык артисты белән сонгы очрашуыбыз шул ук обком хастаханәсендә булды
Төп шикелле таза кеше бик тә бетерешкән иде Үзенен китәсен сизгән икән — Госман
энем, синеке ише ак туфли киеп булмады инде, бигайбә,—дип үкенеч белдерде
—Нәрсә ул туфли, тавыш китә монда үзем белән"'
Кеше китте, әмма жыры калды Мәнгелек җырлары
Син—магул, мин—кыпчак
Журналистлар берлегенә Монголиядән кунаклар килгән иде Алар татар
авылларын кызыксынып карадылар Моннан күп гасырлар элек безнен якларда ду
кубарып йөргән нәселдәшләрен төсмерләргә өметләнделәр Әмма кысык күзле, кәкре
аяклы ватандашларын очратмадылар
Кунаклар арасында партия органы саналган «Үнэн» гәлттенсн Хөбста'1 аймагы
буенча үз хәбәрчесе Цэрэндуламын Ванчиндорән дә бар иле Ул—озын буйлы, ак
йөзле, зәнгәр күзле магул. Киткән чакта минем кулны кысып, сәфәренә үзенчә йомгак
ясады
-Ярый, коллега, барысы өчен дә рәхмәт' Син кыска буйлы магул. чин. никтер,
озын—кыпчак бугай
Тарих беркадәр бутаган, ахрысы, безне
Хәтер яңарту
Латвиянең «Лайма» балалар журналы баш мөхәррирс-аю гәүдәле, сабыйларча
шат күңелле, ифрат шаян, жор телле Янис Пстерс үзе белән бер төркем
ватандашларын ияртеп килде Үтенече шул; «Мине авылым Мәнгәргә алып барына <
- ш
Алып бардык Күрдек Куанды Елмайды Елады Тик җырламады-шатлыгыннан
һәммәсен дә оныткан иде
Эш бодай була. Сугыш вакытында. Латвияне гитлерчылар басып азгач латыш
балаларын СССРның эчке районнарына күчерәләр Бер төркем сабый Әтиә
районыңдагы Мәнгәр балалар йортына килеп эләгә Янис тагар малайлары кызлары
боән аралашып, бергә уйнап үсә. татарча шактый иркен сөйләшә җырлар ятлый Ш>
ырны җырлап күрсәтмәкче иде дә-барып чыкмады 30 еллык гәмер күбесен
оныттырган
Елларны тагын санадык. Янис Пстерс белән Ригада кабат очраштык > . мина ачык
һавадагы милли этнография музеен күрсәтте 1ауя елгасында су коендырды
Машинада кайтканда шып итеп инбашыма кагып аллы .ы -Хәтерләдем берсен,—диде
куанып -Менә, тыңла
Китлч инде, читли ин<к
Китлм инде каюсың.
Мин китквчтен чечнл(> чиц>
Син сандугач баласын”
Авылдан сугышка китүче егетләр җырлаган аны.
—Мәнгәрдән кузгалганда кечкенә, кара шомырт күзле Саниягә мин дә җырладым
шушы җырны,—диде Янис.
Хәтер янара икән бит, егетләр!
МӨТӘВӘЛЛИ—хан торымы
Шәхесләр хакында язуыма кайберәүләр шикләнеп карый шикелле. Имеш, мин ул
шәхесләрне кайчан күргән дә, алар белән ничек дуслашкан. Нигезсез шикләнәләр!..
Моны сүз уңаеннан гына әйтүем.
Казан ханнарының ерак токымы Исмәгыйль абзый Әжемов белән дә таныш идем
мин. Ә танышлыгым болайрак башланды «Социалистик Татарстан» гәзитенен хатлар
бүлегендә эшлим. Исмәгыйль абзыебыз редакциягә шул чакта сукмак салды. Иң
гаҗәбе: бу инсан үзенең ханнар нәселеннән икәнен яшермәде. Заманына күрә
монысы да зур батырлык иде. Ерак бабасы салдырган, Казаннын архитектура һәйкәле
саналган Әҗем мәчете язмышы турында көенеп мәкаләләр язды. Мәчетне бала табу
йорты итеп файдаланулары белән килешә алмады. Ләкин анын сүзенә колак
салмадылар. Шуннан инде Исмәгыйль абзый Кабан күленә ябышты. Бусы менә
бөтенләй редакцияләр кулыннан килә торган эш түгел иде. Тәмам гаҗизләнде
абзыебыз. Анардан җыелган хатлар папкасын тагын бер кат актарып чыктым да
авторга югары оешмаларга мөрәҗәгать итеп карарга кинәш бирдем.
Бабакайның Кабан күле турында тулы бер концепциясе бар иде Хатларда хан
алтыннары хакында сүз алып барыла. Явыз Иван гаскәрләре Казанга якынлашкач, Хан
сараендагы алтын-көмешнен бер өлеше Кабанга батырылган икән Бабайда тәгаен
мәгълүматлар булган бу хакта. Байлык Болак күпере өстеннән (Иске күпер Кремль
ягында калды хәзер) бер ук атымы җирдә (700-800 метр тирәсе), ярдан 5-6 дилбегә
буе (36 метр килеп чыга) ераклыкта Кабан күленә батырылган Махсус мичкә, бакыр
сандыкларда, җиз комган ише әйберләрдә. Ләкин хәзинә инде 5-6, хәтта 8 метр
калынлыгындагы ләм астында калган. Аны алу өчен Кабан күлен чистартырга кирәк.
Ләм дигәне дә дөм буш нәрсә түгел икән бит, приципитат дигән бик фа йдалы җир
ашламасы, ди. Татарстанның бөтен колхозларын шул ашлама белән тәэмин итәргә
була. Кабан да чистарачак, алтын-көмсш тә табылачак.
Тәкъдимемне хуп күреп, Исмәгыйль абзый Кремльгә, Татарстан Югары Советы
Президиумы Рәисе Салих Гыйлемхан улы Батыевнын үзенә барып керә Һәммәсен дә
бәян кыла. С.Батыев бик тә хәйләкәр кеше (инде сүзем дога булсын), тынлап бетергәч,
бабайны гәзитнен баш мөхәррире Шәмси Хамматовка җибәрә Тегесе «илче»не 6 нчы
катка, минем янга төшерә. Урыс әйтмешли, тагын мин «крайний* булып калам. Авыл
хуҗалыгы институты профессоры Гаризонтов янына барып (биолог шушы мәсьәлә
белән шөгыльләнә икән), приципитатнын ни-нәрсә икәнен ачыкладым. Туфракка
ифрат кирәкле ашлама, диде. Шуның белән бар да бетте. Ашламаны кирәксенмәделәр.
Алтын-көмеш Кабан төбендә калды...
«Татарстан яшьләре» гәзитенә күчеп эшли башлаган идем. Исмәгыйль абзый мине
анда да эзләп тапты. Малахай бүрегенең колакчыннарын җилфердәтеп килә дә җитә,
килә дә керә. Хезмәттәшләрем Рәфикъ Юныс белән Харрас Әюп (хәзер инде танылган
шагыйрьләр) кинаяле елмаялар:
— Шеф, әнә, синен мөтәвәлли тагын килгән,—диләр.
Ни үкенеч, тыңлый белмәгәнбез хан торынын. Кабан хәзинәсенен харитасын алып
каласы калган аны. Әнә бит, ниндидер бер аспирант бабайнын күп кенә борынгы
китапларын, кулъязмаларын үзенә ташып бетергән. Вәгъдә иткән, кире китермәгән
«Казан утлары» журналының шул чактагы баш мөхәррире Рафаэль Мостафинга
рәхмәт, ул аны тыңлый белгән, үзенә кирәклесен язып та алган. Хәзер шуларны
дөньяга чыгара. Нигезле мәгълүматлар.
Бу язмам хан торыны Исмәгыйль абзый Әжемов рухына бер дога булып барып
ирешсен!..
Мәхәббәтнең күзе сукыр
Мәшһүр галим Мирза Исмәгыйль улы Мәхмүговнын Казанга кайтуы барыбыз өчен
лә зур куаныч иде. Биш телдә иркен сөйләшә Гарәп телен бөтен шивәләре белән
үзләштергән Мисырнын үзендә укыган, эшләгән. Парижда торып. ЮНЕСКО
оешмасында хезмәт куйган, һәм ул менә Казанга кайтып, университетта укыта башлады
Язучылар берлеге каршында гарәп теле түгәрәген оештырып жибәргәч. Мирза
әфәндене мөгаллим итеп чакырдык Шәкертләре кемнәр бит ате’ Сталин
лагерьларыннан яна гына кайтып төшкән Хәсән Туфан, ирле-хатынлы Шәрәф Мөдәррис
белән Ләбибә Ихсанова. Әминә Бикчәнтәева. Баян Гыйззәт, яшьләрдән Мәдинә
Маликова. Кояш Тимбикова һ.б. Безне шаккатырганы шул Хәсән Туфан белән Шәрәф
Мөдәррис лекцияләрне шатырдатып гарәп имлясы белән язалар Без «әлиф»
өйрәнәбез. Дәреслек, кулланма әсбаплар юк К. Я куб исемендәге типография складына
төшеп актарындым—хәрефләр 1928 елда яналифкә күчкән чакта ничек ыргытылган
булса, шулай чәчелеп ята Хәреф җыючы осталар пенсиягә чыгып яки бакый дөньяга
күчеп беткән, кулланма текстны җыеп бирүче табылмады
Дәфтәргә язып кына укыйбыз Коръән Кәримнен ни өчен гарәп телендә
иңдерелүен шул чакта төшендек Ифрат бай. камил бер тел икән ул гарәп теле Әйтик.
«Г* хәрефенен (ул . үзе генә дә өч төрле языла һәм әйтелә)—«гаин» сүэенсн 17
мәгънәсе бар икән Күз. йокы, хатын-кыз күкрәге, шеш. чишмә һ 6 — бар ла «гаин» Бер
көнне тәнкыйтьче Баян Гыйззәт дәрескә гарәпчә шигырь язып килгән Укып га күрсәпе
Гайне килде гаинемә.
Яткырсаңмы гаинеңо
Яткырмасаң гаинеңо.
Гайне чыксын гаинеңо!
Кызларга хәйран гына төрттерелгән иде монда Тукай клубы сәхнәсен шау китереп
көлештек.
«Әп гаинеп хобби .-амин
Мөхоббатнең кун- сукыр».
—дидем мин дә. белемемне күрсәтергә теләп
—Сина да «5»ле,— диде мөгаллим.
Ә 1957 елнын язында мине Саба район 1әзите редакциясенә зшкә җибәрделәр
Старостасыз калган түгәрәк таркалган Әмма без ярты ел эчендә гарәп тсленсн тәмен,
жегәрен тоеп елгергән идек инде.
Рәхмәт мөгаллимебез Мирза әфәндегә!
Китүләре тиз икән...
Партия елы комитетының махсус шгпршюсеиа «ерьктш он «ти ит ки теп
'ЗЛӘКТС К Маркс ф >„те:п,с В Лс ............................... асарларсн шржем ....................... Хам и карны
атаклы опера җырчысы Фәхри Насретдине, халык шашйре Сибта, Хәким
Үтем гамакка салкын тилереп кертан илем Тоттге китап, «ер ырДа палап,та «ик
авыр чалда С иГжтт Хаким,„ кнтерен с иытар \,ты какыр.:, м.рак н де •'ташны Миртник.
ашта ишп торыр өчен карават- м.ыар юк Минем .та хат жинел проыие ИМди Ш,кемме
берпалатагакртерүларенсорндым Ирган Моршидаүкчие кабат кимереп АХМ -Линһар
Сибптт абыен аныкла утырып торчы, мин Рок гамемне ,„«„ китим Рафаэльга ла хабар
саласым бар Дтилареиен халс шатаи гугел.-дип ныгын
ЙогерДС уТТ т мрммтынны бир,а„га'-лип чак нак аита «ш шагыйрь
Атна-ун кч„ ,шанда корифеЯлариын очесе ла гв„ йортка китеп барды