«Татар энциклопедиясе» битләреннән

ЕРШОВ Петр Павлович (22.2.1815,
Тобол губ Ишим өязе Безруково а.— 18 8 1869,
Тобол ш ). шагыйрь Пстерб ун-тын тәмамлый
(1834). 1836 елдан Тобол шәһәрендә яши.
Гимназиядә укытучы, инспектор, директор
булып эшли Язучы буларак Е.ны анын
«Конск-гор- бунок» (1984) исемле әкияте
танытты Е. Себер халыклары, шул исәптән
себер татарлары фольклорын өйрәнә;
фольклор әсәрләренә нигезләнеп әдәби
әсәрләр яза С -Петербургта «Современник»
ж-лынла 1838 дә басылган «Сүзге» поэмасы
нигезендә Урта Иртеш татарларының себер
ханы Күчүмнсн икенче хатыны турындагы
легендасы ята. В Г Белинский поэма хакында
унай бәя бирә 1896 да Тобол композиторы И
Е.Корнилов поэма сюжетына «Сүзге»
операсын яза 1920 дә шул ук сюжетка
Е.Г.Маляревский драма яза һәм ул һәвәскәр
һәм профессиональ сәхнәләрдә куела. 1940 та
поэма татар теленә тәржемә ителә. Е. себер
татарлары риваятьләренә нигезләнеп,
фольклор стилен һәм телен унышлы
файдаланып, хикәяләр иза. «Тимерче Бәзим.
яхуд Зирәкле ярлы* («Кузнец Базим. или
Прозорливость бедняка») пьесасы
үзәгендә—прототибы җирле тагар тимерчесе
булган, булдыклы
ж,
ЖУРАВЛКВ Тихон Кононович
(13.8.1913, хәзерге Воронеж олкәсенен
Лискин р-ны Залужнос а — 24.1.1985, Казан),
язучы. 1937-46 елларда Мәскәү хәрби округы
«Красныи воин» («Кызыл сугышчы»)
г-тасында, «На разгром врага» («Дошманны
тар-мар итәргә»), «Суворовең»
(«Суворовчы»), «Настражс Родины» («Ватан
сагында») фронт г-таларында эшли 1949 дан
Ка занда яши Сугыш, лат- рноти зм язучынын
гомере буена топ темалары булды; «Рядовой
Антипов» (1950) повесте, «Сугыш турында
хикәяләр» («Рассказы о войнс». 1958).
«Плацдарм» (1960). «Солдат турында сүз»
(«Слово о солдате», 1962), «Батырлык*
(«Подвиз». 1963), «Хәрби повестьлар»
(«Военные повести*. 1972) хикәя һәм
повсстьләр җыентыклары. «Сугыш булды»
(«Была война», 1961) новеллалар жыентыгы
«Комбайнсрлар» («Комбайнёры*. 1954)
ИОНСС1С, «Кургин» (1955). романы. «Авыл
өстендә йолдызлар» (• Звсзды надселом».
1966), «Авыл повестьлары» («Сельскне
кеше образы
Әсәр Сочинения Омск. 1950; Сузге
Иркутск, 1984
А.С Иванов
ЕФРЕМОВ Сергей Ивановззч (2.2
1917. хәзерге Воронеж өлкәсе Воронцовка
а.—30 4 1965. Алабуга ш ). язучы Бөек Ватан
сугышы башланганчы Ленинград. Обухово
шәһәрләрендә эшли 1949 елдан Алабугада
яши. Тукыма фабрикасында эшли Бөек Ватан
сугышында катнаша 1941 нен көзендә
әсирлеккә эләгә. 1943 тән яшерен оешма
эшчәнлегенә тартыла. 1944 тә Дахау
концлагерена күчерелә Анда күргәннәрен
«Бухенвальд кыңгыравы» («Колокол
Бухснвальла». 1965) повестенлә тасвирлый.
Сугыш турындагы истәлекләре
новеллалардан тозел1ән «Севастополь
дәфтәре» («Севастопольская тетрадь*. 1967)
җыентыгына кергән Кызыл Йолдыз ордены,
медальләр б-н бүләкләнә.
Әд.: Гиниятуллина А Писатели Совет-
ского Татарстана Биобиблиотр справ К . 1970,
Даутов Р Н . Нуруллина Н Б Совет
Татарстаны язучылары Биобнблиогр.
белешмә К . 1986
җ
повссти». 1980) повесть җыентыкзарына
кергән әсәрләр авыл тормышыннан алып
язылган Икс Кызыл Йолдыз, «Почет билгесе»
орденнары б-н бүләкләнә
Әд Шкернн М Военные повести Тихона
Журавлсва // Красная звезда 1958 15 июля.
Гинняту.гтинл А Писатс ли Советского
Татарстана Бнобибтиогр справ К . 1970.
Даутов Р Н . Нуруллина Н Б Совет Татарстаны
язучылары Биобнблиогр. бетешмә К . 1986
ҖАМАНАКЛЫ (исевд чын исем
фамилиясе Рәшидов Кәрим Рәзпид улы) (21 I
1905. Таврня губ Кмздәү өязе Ждма- нак а — 1
8 1965. Алабуга ш ). шагыйрь, фольклорчы,
әдәбият галиме Кырым татар һәм рус
телләрендә язды 1934 елда Симферополь псд
ин-тын тәмамлый 1941 гә кадәр Бакчасарай
шәһәрендә яши Боек Ватан сут ышында
катнаша Чәжбу ри рәвештә гуган языннан
сөрелүгә дучар бу да 1944 тә Сәмәркаид
ун-тында укыта. 1945 тән Атабуга псд
ин-тында Беренче
Дотмы Ж\рнояы6ьпның 2005 <ея. 4 саныннан Гмгсьиып киы
шигырьләре 1924 тә «Яна дөнья», «Яшь куәт»
г-таларында, «Элгәре» ж-лында дөнья күрә.
Бакчасарайда басылып чыккан «Азадлыкъ
йырлары» (1927), «Балаларга Ленин
акъкында» (1939), «Ананынъ иыры» (1940),
«Бахытлы халкънынъ йырлары» (1940) һәм
«Достларга» (Ташкент, 1978) шигъри
жыентыклар авторы. Кырым-татар
фольклорын өйрәнү һәм бастырып чыгару
б-н шөгыльләнә Кырым-татар шагыйрьләре
Х.Туктаргази, У Инчи иҗатларын өйрәнә
Аерым хезмәтләре Г.Тукай, Г Ибраһимов,
М.Жәлил иҗатларына багышланган
Әд Крымскотатарская энциклопедия.
Симферополь, 1993, Даутов Р Н , Нурул-
лина Н Б. Совет Татарстаны язучылары:
Биобиблогр. белешмә. К., 1986
В.Х.Ганиев.
ҖӘЛАЛ (Жәләлев) Вакыйф (1886- 1922,
Ташкент), шагыйрь Дистәгә якын шигъри
җыентыклар ш и «Сәда-и мәдәният» (1908),
«Күз нурларым» (1913), «Яна Гөлстан»
(1917), «Вакыйф Жәлал шигырьләре» (1918),
«Кара тормыш» (1913) исемле хикәя авторы
Әсәрләрендә заманының соииаль
каршылыкларын чагылдыра, татар халкын
гыйлемгә өнди. Тулаем алганда, иҗатында
күнел төшенкелеге хөкем сөрә. 1920 еллар
башында Урта Азиягә китә, фаҗигале
рәвештә һәлак була.
Әд.: Гыйлажиева Р Ялкынлы мон //
Казан утлары. 1992. № 5; Әхмәтҗанов М.
Шагыйрь Вакыйф Жәлал эзләреннән //
Мирас. 1994 №9.
М. И- Әхмәтжанов.
ҖӘЛАЛ Садри (псевд., чын исем-фа-
милиясе Вәлидов Садрислам Хәйретдин улы)
(1891, Тәтеш өязе Апае а.—29.7.1943, Казан),
язучы. Ж.Вәлидинен энесе. «Буби»
мәдрәсәсендә (1906-10). Казан татар
укытучылар мәктәбендә (1911-15) белем ала.
1918 елдан Арча кантонында укытучылар
хәзерләү курсларында укыта, 1919-26 да
«Кызыл Армия», «Эш», «Татарстан»
г-таларында, «Безнен юл», «Чаян»
ж-лларында эшли, 1927-32 дә Татар
рабфагында, Казан театр-сәнгать
техникумында татар теле һәм әдәбияты
укыта Ж.нен беренче хикәяләре «Ак юл»,
«Аң» ж-лларында 1913-14 тә басылып чыга.
Аны кин катлау укучыга 19 йөз морзалар
тормышыннан алып язылган «Дим буенда»
(1914) исемле мәхәббәт турындагы романтик
повесть таныта «Кадерле кунаклар», «Иртә
белән», «Кызыл солдатның хатирә
дәфтәреннән» (1919да басыла) исемле әкият
һәм нәсерләрендә Гражданнар сугышы
вакыйгалары, Октябрь рев-циясеннән сон яна
тормышка аяк баскан гади кешеләр
образлары чагылыш таба. Ж «Чаян» ж-лында
юмористик хикәяләр һәм фельетоннар б-н
катнаша Ул публицистик мәкаләләр һәм
рецен
зияләр яза, татар теленә Ф.Шиллернын
«Вильгельм Телль» («Вилһелм Телл», 1920)
драмасын, П К.Безсальконын «Катастрофа»
(«Һәлакәт», 1922) повестен. М Горькийнын
«Макар Чуд- ра» (1927), «Мальва» (1928)
хикәяләрен, Д А Фурмановнын «Красный де-
сант» («Кызыл десант», 1930) повестен, Д Н
Мамин-Сибиряк, Дж Лондон хикәяләрен һ.б
тәрҗемә итә. 1931 елда ул М.Х Солтангалиев
эше б-н кулга атына һәм биш елга хөкем
ителә. 1935 тә аны азат итәләр 1937 дә кабат
кулга алатар, үләр алдыннан гына азат ителә.
Үлгәннән соң реабилитацияләнә.
Әсәр. Сайланма әсәрләр. К„ 1964.
Әд Агишев Я Садри Жәләл // Жәләл С.
Сайланма әсәрләр К., 1964, Даутов Р Н ,
Нуруллина Н Б Совет Татарстаны язучылары
Биобиблиогр. белешмә К., 1986.
З.З.Рәмиев.
ҖӘЛӘЛИЕВА Мәдинә Шәйхи кызы (29
9 1925, Арча р-ны Югары Шашы а —5.5 2005.
Казан, Әтнә р-ны Олы Әтнә а нда җирләнә)
әдәбият галиме, филол фән канд (1966) Казан
пед. ин-тын тәмамлый (1947). 1950 елга кадәр
Бөре укытучылар ин-тында, 1953—86 да Ка-
зан пед. ин-тында укыта. Хезмәтләре урта
гасырлар татар әдәбияты тарихына (кеше
концепциясе), жанрлар эволюциясенә,
әдәбият теориясенә (татар прозасындагы
вакыт һәм пространство образы дөнья
әдәбияты б-н бәйләнештә), татар фольклоры
поэтикасына, аерым язучылар иҗатына
(Ә.Баян, Г Бәширов, А Гыйләжәв, Ә.Еники, Г
Ибраһимов. һ Такташ, К.Тинчурин, Г Тукай)
карый Югары уку йортлары өчен укыту про-
граммалары, урта мәктәп өчен әдәбият
дәреслекләре авторы
Хезм. Гумер Баширов К . 1959: Борынгы
татар әдәбиятында кеше образы К , 1968;
Әдәбиятыбызның җырлы чишмәләре К..
2001.
ҖӘЛИЛ (Жәлилов) Муса Мостафа улы
(2 2.1906, Оренбург губ Мостафа а —25.8
1944), шагыйрь. Советлар Союзы Герое
(1956, үлеменнән сон) 1914-19 елларда
Оренбург шәһәреңдә «Хөсәения»
мәдрәсәсендә, 1919-24 тә Татар хатык мә-
гарифе ин-тында укый. 1925-27 дә Оренбург,
Орск шәһәрләрендә ВЛКСМнын өяз
комитетларында инструктор булып эшли
1927-38 дә МӘСКӘУДӘ яши. 1928 дән • Кечкенә
иптәшләр». 1929 дан «Октябрь баласы»
ж-лларында мөхәррир булып эшли, бер үк
вакытта Мәскәү ун-тында укый (1927-31)
1933 тән «Коммунист» г-тасында әдәбият һәм
сәнгать бүлеген, 1935 тән Мәскәүдәге Татар
опера студиясенең әдәбият бүлеген җитәкли.
1939-41 дә ТАССР Язучылар берлеге
идарәсенең җаваплы сәркатибе булып тора.
1919 да «Кызыл йолдыз» хәрби Га-
тасында беренче шигырьләрен бастыра.
Беренче «Барабыз» исемле шигъри җыентыгы
1925 тә Казанда дөнья күрә. 1920 еллар
ижатынла рев-ция һәм Гражданнар сугышы
героикасына дан җырлый («Үткән юллар»
поэмасы. 1924-29). социализм төзүче гади
кешеләрнен романтик образларын («Орденлы
миллионнар*. 1934. «Хат ташучы*. 1938.
җыентыклары басыла 1940) тудыра 1930
елларда романтик шартлылыктан һәм шәрекъ
метафораларыннан ваз кичеп, яна реалистик
төсмерләр таба; иҗатында психологизм һәм
хиссилек арта. Г Тукайга ияреп язудан һәм
аруз ритмикасын файдаланудан башлап. Ж
әкренләп, һ Такташ шигъриятенә һәм халык
силлабик шигыренә хас булган, тоник үлчәмгә
күчә Ул популяр җырлар, романслар һәм
либреттолар авторы (шул исәптән
«Алтынчәч» операсы. СССР Дәүләт бүләге.
1948)
Үз иҗатында Ж ачык, лозунгка корылган.
публицистик поэзиядән («Бәхет». «Ил
халкына») башлап, тасвирлы, хисчән поэтик
сөйләм («Чишмә». «Сагыну») юнәлешендә
үсә. Аның әсәрләре арасында балалар өчен
язылган гади шигырьләр дә. көн кадагына
куелган поэтик репортажлар да. шигъри
фельетоннар ла бар Г Кутуй. К.Нәжми. Һ
Такташ. X Туфан һ.б. яшь шагыйрьләр б-н
бергә Ж. 1920-30 елларда новаторлык
эзләнүләрендә катнаша. Бөек Ватан сугышы
елларында 2 нче удар армиянең «Отвага»
г-тасы хәбәрчесе була 1942 елнын июлендә
авыр яраланып әсирлеккә эләгә. Польша.
Балтыйк буе. Германиядәге фашист
лагерьлары аша үтә. Пленда вакытта
Г.Кормаш тозегән татар хәрби әсирләреннән
торган яшерен төркем эшчәнлегендә катнаша,
анын идея рухландыручысы була. Бу төркем
йөкләмәсе б-н Ж немецлар тарафын нан татар
хәрби әсирләрен «Идел-татар лсгион»ына
тарту максатыннан пропаганда эшен алып
бару өчен төзелгән «Тагапыһе Мше151с11е*
(«Татар арадашлыгы», Берлин) оешмасында
эшли; анда ул легионга көчләп куып
кертелгән хәрби әсирләр арасында
мәдәни-агарту, гитлерчыларга каршы җимерү
эшен алып бара Яшерен оешмада катнашкан
ун иптәше б-н бергә фашистларның Плецен
»ее төрмәсендә җәзалап үтерелә
Ж.нсн сугыш еллары ижаты сугыш-
чан-патриотик лириканың үрнәге булып тора
(«Окоптан хатлар*. 1944) Ул әсир ләр
лагеренда да. үлемгә хөкем ителгән нән сон
елдан артык утырган Моабит төрмәсендә дә
язудан туктамый Анын
шигырьләре антифашистик листовкалар б-н
бергә яшерен оешма әгъзалары арасында
кулдан-кулга күчеп йөри 1942-44 тә әсирлектә
язылган 93 шигырьдән торган ике дәфтәр.
Франция. Бельгия илләре аша катлаулы
ю.ълар үтеп. 1946-47 елларда илгә кайталар.
«Моабит дәфтәре* (1953) циклында анын
сугышка кадәрге лирикасының героика һәм
романтик мотивлары аеруча ачык чагылыш
таба. Бу дәфтәрләр-совет халкынын
чыдамлыгы һәм батырлыгы, бөек Жинүнен
нинди хисапка ирешелүе хакында сөйләүче,
җанны тетрәндергеч документ булып торалар
Бер үк вакытта төрле жанрда һәм стильдә
язылган ул шигырьләрне югары поэзия дип тә
атап була Аларда эчке культура, шигъри
каләмнең ныклыгы, тирән милли нигез бар
«Моабит дәфтәре*нлә тиздән киләчәк үлемне
көтеп яшәгәндә кеше гомеренен кыйммәтен
анлау тан калдыра Циклнын
асылы—яхшылык б-н явызлык, гомер б-н
үлем арасындагы мәнгелск каршылык. «Серле
йомгак». «Вәхшәт*. «Алман илендә» исемле
шигырьләрендә шагыйрь фашизмның бөтен
тереклек дөньясына дошман булу ын күрсәтә,
анын өчен фашизм һәм үлем синоним булып
тора Анын сонгы шигырьләре —Ватан
сакчыларына гимн
Муса Жәлилнен шигъри мирасы
күпмилләтле совет әдәбиятының аерылгысыз
бер олешен тәшкил илле Татар поэзиясенең
гражданлык янгырашын ул героика мотивы
б-н яңартты һәм баетты Җәлил совет чоры
татар поэзиясенә лирик шагыйрь буларак га.
җыр текстларын язучы буларак га. зур
лироэпик поэмалар авторы буларак та үзеннән
зур өлеш керт тс «Моабит дәфтәре* циклы
дистәләрчә мәртәбә рус. татар телләрендә
басылып чыта, бүтән телләргәтәржема ителә.
1957 елда Ленин бүләгенә лаек була 1968 дә М
Жәлил исем Татарстан комсомолы премиясе
булдырылды (1997 дән М Җәлил исемендәге
Респ-ка премиясе). 1966 да Ж тә һәйкәл
куелды (сынчы В Е.Цигаль. арх. Л Г
Голубовский), 1970тә Минзәләдә шагыйрьнең
музее, ә 1983 елда Казанда анын
музей-фатиры ачылды
Әсәр Әсәрләр 5 томда К . 2006. Из
бранные проиаведення Л . 1979
Әд. Мустафин Р По слсдам обор- ванной
пссни М . 1974. шул ук Муса Джалилъ. Жизнь
и творчсство Довосн- ный период К. 1986
Юзиев Н Муса Жәлил позмалары К . 1960.
Кашшаф Г Муса Жәлил К . 1961. Муса
турында истәлекләр К . 1964
Р.ӘМостафин
Дәвамы киләсе саннарда