ШИФАЛЫ ЙОГЫНТЫ

ИДЕЛ-УРАЛ ТӨБӘГЕНДӘ ЯШӘГӘН ХАЛЫКЛАРНЫҢ МӘДӘНИЯТЕН.
МӘГАРИФЕН ҮСТЕРҮДӘ КАЗАН ҺӘМ АЛАБУГАНЫҢ РОЛЕ
Октябрь инкыйлабына кадәрге Россиядә Казанны «Шәрык гүзәле» дип атаганнар
•Казанны үзе белән көньяк-көнчыгышта чикләшкән губерналарны берләштереп тора
торган урын лииргә була алар анын аркылы мәгърифәт, гореф-гадәт һәм мода
ала,—дип язган А И Гернсн 1836 елда * Провинциядән хатлар»ында Гомумән.
Казанмын әһәмияте ифрат зур: ул ике лөньянын очрашу һәм күрешү тобәге» (Гернсн А
И Собр. соч. I I -М . 1954 -Б 132)
Казан Россиянен танылган уку үзәге була. Изге Гурий туганлыгы мәктәбендә.
Казан «инородец» укытучылар семинариясендә. Казан университетында һ б уку
йортларында күп халык вәкилләре белем ала. «Россия өчен Мәскәү нинди үзәк булган
булса. Казан ла башка халыклар өчен шундый ук үзәк булды* -дип бәяләгән күренекле
лингвист галим, профессор Н Ф Катанов
1842—1902 елларда удмурт, алтай, чуаш. кыр чирмешләре (мари), тау чирмешләре,
кыргыз, кумык. башкорт һ б өчен беренче әлифба китаплары (азбукалар. букварь.тар)
Казанда лонья күрә Бу халыкларнын язучылары галимнәренең беренче әсәрләре,
фәнни хезмәтләре дә шушында басыла. XVIII гасыр башында Казанда архиерей
(епархиаль) мәктәбе ачыла. Анда Идел буе халыкларыннан 14 малай укый Бу мәктәп
нигездә руханилар хәзерли 1732 елда архиерей мәктәбе руханилар (луховная)
семинариясе итеп үзгәртелә 1906 елда әлеге семинарияне беренче мари галиме,
танылган лингвист, фольклорчы һәм этнограф профессор В М Васильев тәмамлый
XIX йөзнен икенче яртысында Казанда китап басу зшчәнлеге 1867 елла
оештырылган тәрҗемәчеләр комиссиясе карамагында була Изге Гурий туганлыгының
беренче басмасы—И Кедров тарафыннан гозелгән букварь-1867 елда Казанда чыккан
Ул халык училищелары укучыларына дәреслек буларак тәгаенләнә 1877 елда кыр
чирмешләре өчен Г Якоатсв төзегән букварь басыла. 1892 елда «Тау чирмешләре өчен
букварь» донья күрә
Казанда 1847 елда удмурт телендә «Азбука. составлсннан из российских нерковной
и гражланской псчати букв лля обучения вотских детей чтению на их наречии
(Глазовском)» дигән беренче кулланма басыла. Алга таба мәктәпләр өчен XIX гасырда
12. XX гасырда 8 исемлә удмуртча азбука һәм букварь дөнья күр.* Күп кенә дәреслекләр
һәм уку-методик китаплар күренекле удмурт галиме һәм методисты Инан Михеев
тарафыннан языла.
Удмурт, мари мәктәпләре очен укытучылар әзерләү важфасын 1864 елда Н И
Ильминский нигезләгән Казан үзәк керәшен татар мәктәбе башкара Үзәк мәктәпне
тәмамлаган удмуртлардан миссионер Захарий Осипов. Иоанн Васильевларны күрсәтеп
үтәргә мөмкин
Идел буенда һәм Урал алдында яшәүче рус булмаган халыкларнын мәгарифен
үстерүдә, авыл мәктәпләренең башлангыч класслары өчен укытучылар әзерләү гә 1872
елда ачылган Казан -инородеи* укытучылар семинариясе зур роль уйнады Ул азчьыык
милләтләр өчен укытучы миссионерлар әзерләүдә җитди өлеш кертеп кенә калмады,
кин мәгънәсендә белем һәм тәрбия бирү методикасын эшләү тә әһәмиятле эш башкарды
Үз вакытында бу уку йорты алдынгы педагогик фикер һәм интернациональ туганлык
булып саналды Семинарияне» башлангыч сыйныфларында укыту рус. татар, удмурт,
мари, чуаш һәм мордва телләрендә алып бары ы Гомумән, бирелә егермедән артык
милләт вәкилләре белем ала
47 ел илләү дәверендә (1872-1919) бу уку йортын 1500 дән артык укучы тәмамлый
Шулардан 686 рус, 243 татар, 179 чуаш, 128 мари, 110 мордва, 70 удмурт, 20 казакъ. 10
калмык, 20 пермяк, 12 кореяле, 10 коми, 7 якут, 6 башкорт, 6 зырян, 6 гарәп, 4 алтайлы. 1
абхаз, I эстон, һ. б милләт вәкилләре (Педагогическая мысль в коние Х1Х—начале XX
века.-Казань. 1979. С 47) Казан «инородец» укытучылар семинариясендә И. Шкляев, Г.
Прокопьев, Максим Прокопьев. И. Яковлев, Кедра Митрей, 3. Осипов, И Васильев, М.
Ильин, А. Сугатов, К. Яковлев кебек удмурт. С. Чавайн. П. Эмяш. М. Васильев, Г.
Микай, В Мухин, П. Глезденев. П Ерусланов, Т Семенов кебек мари, А. Юртов, М.
Евсевьев. И. Кривошеев. А Кирюков, 3. Дорофеев кебек мордва халыкларының
күренекле әдәбият-сәнгать эшлеклеләре. педагоглары һ. б. белем ала. Казанда аларнын
дөньяга карашлары, сәяси һәм милли үзаннары формалаша һәм үсә. Күренекле удмурт
галимнәре И. Михеев, И Яковлев, мордва галимнәре А. Юртов, М Евсевьев, чуаш
галиме Н. Ашмарин һ. б. ахырдан күп еллар дәвамында бу семинариядә актив педагогик
эшчәнлек алып баралар.
Казан «инородец» укытучылар семинариясендә керәшен татары Роман Давлей рус
теле укыта. Ул мари укучылары белән аеруча якын мөнәсәбәттә була. 1909 елда Роман
Давлей ярдәмендә А. Романов (Марданов) семинариягә укырга керә. А. Романов
ватандашлар сугышы елларында революпионер-большевик була. Үзенен яраткан
укытучысы хөрмәтенә ул Романов фамилиясен ала. Фамилиясе Давлейнын исеменнән
(Роман) килеп чыккан.
Казан университеты Идел-Урал төбәгенең мәдәни һәм иҗтимагый тормышында
әһәмиятле роль уйный, үзәк функциясен үти. Анын галимнәре инициативасы белән
милли мәктәпләр оештыру, университе т типографиясендә милли телләрдә мәктәп
дәреслекләре бастыру активлаша төшә. 1917 елга кадәр милли мәктәпләр өчен булган
барлык әлифба китаплары диярлек Казанда дөнья күрә
Октябрь инкыйлабына кадәр һәм аннан сонгы чорда Идел буенда һәм Урал
алдында яшәүче халыкларның И Яковлев (чуаш). В Васильев, Г. Эвайн (мари), М.
Евсевьев, В. Хохряков (мордва), Ашалчи Оки (Векшина А. Г ), Т. Борисов, И Волков
(удмурт) кебек күренекле вәкилләре Казан университетында укып б елем ала һәм югары
квалификацияле белгечкә әверелә.
Казан университеты каршында 1879—1930 елларда эшләп килгән Археология,
тарих һәм этнография жәмгыяте Идел һәм Урал буенда яшәүче татар, удмурт, чуаш.
мари, мордва һ. б. халыкларның тарихын, рухи һәм матди тормышын, мәдәниятен
өйрәнүгә шактый зур өлеш кертте Бу өлкәдә В. Васильев, М. Евсевьев, И Смирнов. В.
Коршунов, И. Васильев. Г Потанин кебек галимнәрнең һ. б. хезмәте зур була. Төрле
елларда бу җәмгыятьнең «Гыйльми язмалары»нда «Бөре һәм Сарапул өязе
чирмешләренең һырлары» (1908), «Чирмеш жырларынын характеры һәм төзелеше
турында» (1909), С. К. Кузнецовның «Этнограф истәлекләреннән» һәм «Кугу сорта»
дигән чирмеш сектасы» исемендәге этнографик очерклары уңае белән язылган кыска
мәкаләләре (1910). «Чирмешләрнең женси азгынлыкка мөнәсәбәте» (1915),
«Мариларның дини карашлары һәм гореф- гадәтләре» (1908), (В. Васильев), «Мордва
халык әдәбияты үрнәкләре» (М Евсевьев), «Саратов өязе вотякларының тормышы» (В.
Коршунов), «Вотяклар» (1890), «Чирмешләр» (1889), «Мордвалар» (1890), «Пермяклар»
(1891, проф. И. Смирнов) кебек тарихи-этнографик очерклар, «Казан һәм Вягка
губерналары вотякларының мәҗүсилек гореф-гадәтләрен, юк-барга ышану һәм
инануларын күзәтү» (И Васильев), «Алабуга оязе вотяклары хакында» (Г Потанин)
кебек хезмәтләр дөнья күрә. Җәмгыятьнең гыйльми язмалары барлыгы 34 томны
тәшкил итә.
Чуаш, удмурт театрлары Казанда һәм Чепья авылында (хәзерге Татарстан
Республикасының Балтач районы) туган.
Казанда чуаш, мари һәм удмурт телләрендә беренче газеталар дөнья күрә 1906
елнын 8 гыйнварында чуаш телендә беренче революцион газета булган «Хыпар»
(«Хәбәр») басылып чыга. Вятка шәһәрендә 1915 елда удмурт, мари һәм татар телләрендә
«Война увер», «Войнаысь ивор» («Сугыш хәбәрләре») газетасы нәшер ителә һәм ул 1917
елдан удмуртлар өчен «Удморт» исеме астында чыгуын дәвам итә. «Сугыш хәбәрләре»
газетасын оештыруда, чыгаруда бу телләрне яхшы белгән мари халкынын мәшһүр заты
П. П. Глезденев зур эшчәнлек, тырышлык күрсәтә.
1905-07 елларда Росеиялл булып улсән берекче буржуаз-демократик революци»
мари. чуаш. уямурт мордва, башкорт халыкларының милли анык үстеруга булышлык
итте 1904-09 елларда Казанда удмурт телендә. 1907-12 егтарза мари телендә еллык
календарьлар басылды Аларны гамәлгә ашыруда И Михеев. В. Васильев кебек галимнәр
зур хезмә т кундылар Бу халыклар әдиатәремен беренче ижат җимешләре шушы
календарьларда лаеклы урыннарын алдылар
XX гасыр башында Казанда беренче чуаш сүзлеге басыла. чуаш теле бхенча
күптомлы сүзлек нәшер ителә, чуаш халкынын этнографиясе. халык авыз ИАЛГЫН
өйрәнүгә багышланган беренче хезмәтләр дөнья күрә.
Илебездә революцион үзгәрешләр якыная Казанда 1917 елнын маенда Идел буенда
яшәүче аз санлы милләтләр вәкилләренең съезды була. Анда мари телендә «Ужара»
(«Тан». 1917-18) исемле газета чыгару турында карар кабул ителә 1917 елнын 25
августында «Ужара» газетасынын беренче саны Казанда басыла (Мөхәррирләре—А.
Адаен, В Васильев һәм С. Гаврилов)
1917 елнын азагында. 1918 елнын беренче яртысында Казанда һәм Алабугада
удмурт һәм мари халыкларының күпсанлы съездлары үткәрелә
Революцион бәрелеш елларында Татарстанда күпмилләтле һәм күптелле матбугат
барлыкка килә. 1917-20 нче елларда Татарстан чикләрендә 130 дан артык. Татарстан
АССР төзелү чорында республикада иллеләп исемдә 8 телдә газета һәм журналлар чыга.
Аларным 14 гатар. 27 се рус. калганнары мари. чуаш. удмурт, немец, венгр (мадьяр), чех
телләрендә басыла Шулардай Казанда нәшер ителгән журналлар (чуаш телендә): «Ана»
(«Чәчүлек». 1918-20). «Шурампус» («Тан*. 1919-21), мари телендә: «Куралшс»
(«Сабанчы». 1918). »У илыш» («Яна тормыш». 1922-27). «Юк» («Тавыш». 1920-22).
газеталар (чуаш телендә) «Хсрлеялав* («Кызыл байрак». 1921 — 1%3). «Канаш» («Кинәш-
191Х 21» «( енс йол» (-Яма авы» 19 пуранас* («Яна тормыш». 1918-19). «Чухансен сасси»
(«Ярлылар авазы». 1918-19) «Херлс солтак» («Кызыл сугышчы». 1919). «Сувар» (1993
елнын августыннан Казанда басыла), 1995 е.шан «Шурампус» («Тан») журналын
кушымга игеп чыгара ) мари телендә: «Йошкар кече» («Кызыл кояш». 1918-21). «Йошкар
солтак» («Кытыл сугышчы*. 1919). «Сер еслексн» («Игенче». 1919). «Незеррын
шамакшы* I«Ярты сүзе», 1918-19). «Тор» («Дөреслек». 1919-22). 1918 елда Казанда исмен
телендә «Коммунист», венгр телендә «Коммунист». «Паргия губкомы хәбәрләре». 1920
елла венгр телендә «Уй элоре* («Яналан алга») исемле газеталар лоньн күр.*
Совет властеның башлангыч елларында удмурт һәм мари халыкларының
мәдәниятен һәм мәгарифен үстерүдә Алабуга шәһәре гаять зур роль уйный 1918 елнын
гыйнварында Алабугада удмурт конференциясе, ә июньдә удмурт тарнын Бөтснроссии
съезды үткәрелә Анда Вятка. Казан. Пермь губерналарының 9 өязеннән 78 делегат
катнаша.
Мәгариф бүлеге мөдире Т Борисов инициативасы белән 1918 елнын декабрендә
Алабутада удмурт укытучылар семинариясе ачыла һәм бу уку Порты шактый гына
удмург интеллигенциясе вәкилләрен тәрбияләүгә җитди атеш керпе Удмур1 ырмый
икенче Бөтенроссия съезды да 1919 елнын мартында бу шәһәрлә уздырыла 1420 елның
июнендә Алабугада Халык мәгарифе институты ачыла һәм у I Вятка һәм башка
губерналарда яшәүче милли халыкларга хезмәт игәчәк белгечләр әзерли башлый. Шул ук
вакыгга Алабугада, удмург мәктәпләре өчен кадрлар тербияләу максатын күздә тотып,
кыска вакытлы курслар ачыла М Ильин. С Ьурбуров. 1 Борисов. Г Ммк.ш. Я Ильин. М.
Коновалов. К Яковлев һ. 6 күренекле члмурт язучылары, галимнәре удмург укытучылар
семинариясендә, удмурт педагогик курсдарынла белем алалар яки эшлиләр Бу шәһәрдә
>дмур1 телендә «Гудырн» («Күк күкрәү». 1918-19). «Кам тушым» («Кама дулкыны». 1918).
(«һ.ы зыл сугышчы» 1919). «Вт|дьсинэ» («Яна караш»). «Сюрло» («Урак». 1920-22).
«Ютыг сюрес» (Як1ы юл»). («Горд гырлы» («Кызыл кыңгырау». 1920) мари телендә
«Марнй коммунист» «Тул» («Ут». 1920-21) исемендә газеталар чыгара 1925 елда Казанда
мордва те или.. ВКП(6)нмн Татарстан олкә комитеты органы булган «Валда эрнмүсь»
(«Якты тормыш») исемле газета нәшер ителә.
1919 елнын 1 ноябрендә Казанда беренче эшче яшьләр факультеты ачылу Казан
университеты тарихында билгеле эз калдырды. Күпмилләтле төбәк үзәгендә ачылган
эшчеләр факультеты беренче елларыннан ук Идел буе һәм Урал алды милли
республикалары өчен белгечләр әзерләү чыганагы булып әверелде. 1920 елнын
октябрендә эшче факультетта укучы 474 студенттан 117 татар, 74 чуаш, 14 мари, 7
удмурт халкы вәкилләре булды. 1924 елда эшчеләр факультетында удмурт һәм мари
бүлекләре, ә 1925-26 уку елында чуаш һәм мордва группалары ачыла. Удмурт, мари
бүлекләрендә профессор Н. Никольский, Е. Емельянов. И. Михеев, И. Яковлев һ. б.
югары квалификацияле милли кадрлар эшли. 1925-27 елларда Казандагы Көнчыгыш
педагогия институтында удмурт (вот) теле һәм мәдәнияте, чуаш теле һәм мәдәнияте,
мари теле һәм мәдәнияте бүлекләре ачыла. Ә 1930-31 елларда бу милли бүлекләр
базасында Ижау, Чабаксар һәм Йошкар-Ола шәһәрләрендә мөстәкыйль педагогик
институтлар оеша.
Төрле халык вәкилләре күп еллар дәвамында Казанда укыйлар һәм Казанда.
Алабугада. Чистайда хезмәт итәләр, татар халкы белән якыннан аралашалар. Мордва
Республикасынын атказанган фән эшлеклесе, педагогика фәннәре докторы, профессо р
Ф Ф Советкиннын тормыш юлы һәм фәнни-педагогик эшчәнлеге татар халкы һәм ул
яшәгән төп төбәк белән бәйләгән иде. Ул Октябрь көннәрен Казанда үткәрә, аннан соң
Чистай шәһәренә күчә һәм биредә 8 ел эшли. Бу еллар совет властен ныгыту, совет
мәктәбен тудыру, торгызу, дәүләтчелекне үстерү еллары булып тарихка керде. 1918
елдан Чистай шәһәре һәм Чистай өязе укытучыларынын съезды уздырыла. Съезд рәисе
итеп Федр Фролович Советкин сайлана. Бу шәһәрдә Ф. Советкиннын зур оештыру һәм
педагогик сәләте кин үсеш ала. 1919 елда Чистайда Халык мәгарифе югары институты
оештырыла, анын рәисе (ректоры) итеп Ф Ф. Советкин билгеләнә. Ул бу институтта
иҗтимагый фәннәр кафедрасы белән җитәкчелек тә итә, политэкономия, тарихи
материализм, экономика, география фәннәре буенча лекцияләр укый.
Татар, мари, чуаш, удмурт, мордва, башкорт язучылары, галимнәре, педагоглары,
рәссамнары, композиторлары арасында булган иҗади дуслык тамырлары, үзара
бәйләнешләре, йогынты ясашуларының башлангычы революциягә кадәрге
вакытлардан ук килә.
Күренекле татар мәгърифәтчеләре Г. Курсави. Ш. Мәржани һәм бигрәк тә К.
Насыйриларнын эшчәнлеге нәтиҗәсендә чуаш халкына мәгърифәт очкыны кабына.
Егерменче гасырның башларында татар мәгърифәтчеләре чуашлар турында ныклап
язарга керештеләр. К. Насыйри, чуаш авыллары тарихын, халыкнын гореф- гадәтләрен.
телен, мәдәниятен, мәгарифен җентекләп өйрәнеп, тарихта калырлык хезмәтләр яза.
Бөек фикер иясе үзенен гыйльми язмаларында татар һәм мари халыклары арасында
булган гасырлардан килгән дуслыкны да чагылдыра. 1900 елда басылып чыккан «Казан
татарларының әкиятләре һәм аларны башка халыклар әкиятләре белән чагыштыру»
дигән. П. А. Поляков белән бергә язган уртак хезмәтендә («Археология, тарих һәм
этнография җәмгыяте» гыйльми язмалары, XVI том. 2 нче чыгарылыш) мари халкы
әкиятләрен тирән анализлыйлар. Татар галиме бу хезмәтне язганда мари
әдәбиятчы-этнографы Т Семенов тәкъдим иткән мари әкиятләреннән дә файдалана.
Сонга табарак башкорт, чуаш. марилар турында «Гореф-гадәт законнан олкәнрәк»
дигән мәкаләсендә Татарстан халык язучысы, Дәүләт бүләге лауреаты Гомәр ага
Бәширов бик җылы итеп язды. Тугандаш башкорт халкы турында татар әдәбияты
аксакалы болай ди: «Безнен якын күршеләребез һәм туганнарыбыз башкортлар
да—ифрат талантлы, шигъри җанлы, батыр һәм музыкаль халык Башкортның монлы
халык җырларын, Урал тауларынын биеклеген дә. башкорт далаларының кинлеген дә,
халыкнын батырлыгын да чагылдыручы бик үзенчәлекле башкорт музыкасын без
рәхәтләнеп тыңлыйбыз. Мин белмим, кунакчыллыкта, бүтән милләт халыкларына
хөрмәт күрсәтүдә башкортлар белән тагын кем генә тиңләшә алыр икән». Г.
Бәшировнын күрше чуаш халкы турында әйткән түбәндәге җылы фикерләре дә
игътибарга аеруча лаеклы: «Яисә менә безнен ин якын күршеләребез һәм дусларыбыз
булган чуашларны алыйк. Анарның тыйнаклыгы, гадилеге һәм эш сөючән булулары
мәкальләргә, әйтемнәргә кергән. Дуслыкка, татулыкка тугрылыклы булу, әйткән
сүзендә тору мәсьәләсендә алар чын-чыннан
үрнәк була аталар. (Бәширов Гомәр Бүген дә. иртәгә лә 1974-Б 16-17) Мәшһүр
әдипнен мари халкы адресына әйткән сөю сүхтәре дә укучы күңеленә хуш килә
Татар халкынын аерым вәкилләре XX гасыр башларында хи Идел бченда һәм
Урал алдында яшәүче башка халыкларга тирән ярату белән хезмәт иттеләр тчс тарча
ярдәм күрсәттеләр 1901-04 елларда керәшен татары М В Васильев -Казан
епархиясенең гыйльми язмалары.нда мари хаткынын тормыш һәм көнкүрешен
тасвирлаган берничә очеркын бастыра Бу өлкәдә анын түбәндәге мәкаләләре
игыибарга лаеклы ‘Чирмешләрдә дини бәйрәмнәр». -Чирмешләрдә масленицд»
(кышны озату бәйрәме). «Чирмешләрдә язгы бәйрәмнәр» һ б
1880 елларда Казан һәм Вятка миссионерлар жәмгыяте һәм жирле
мәгърифәтчеләр-гуган якны өйрәнүчеләр удмурт фольклорын өйрәнүдә җитди атеш
керттеләр. Аларнын басылып чыккан хезмәтләре арасында Казан миссионеры
керәшен татары Борис Гаврилович Гавриловнын -Казан һәм Вятка губерналары
вотякларынын халык әдәбияты әсәрләре, гореф-гадәтләре һәм йолалары- IКазан.
1Н80). «Мамадыш оязс Үрәс-Уча мәхәлләсе вотякларының инанулары, гореф-
гадәзләрс һәм йолалары» (1891) хезмәтләре һ б фикер тирәнлеге ягыннан аерылып
тора. Венгр һәм фин телләренә дә тәрҗемә ителгән беренче хезмәте бүгеше көндә
дә зур фәнни һәм гамәли кыйммәткә ия
Профессор М Евссвьсвнын «Татреспублика мордвалары-. -Мордва
грамматикасы нигезләре», «Эрзя-рус сүзлеге». -Мордва туе* дигән этнографик
хезмәтләр һ. б, Башкорт галимнәренең дә беренче фәнни хезмә! (эренен тууы
Казан белән бәйле М Өметбасв. С Яхшыгулов. Я Юмаев. Г Исәнбирдин. 0
Тангагаров, Т Ялчыгол кебек һ. б башкорт галимнәренең гыйльми хезмә!ләрс
шулай ук Казанда доззья күрә
Мари, удмурт язучыларынын беренче әсәрләре Казанда һәм Алабугада басыла.
1908-21 елларда В. Мухин, Т Осып. С. Чавайн кебек һ 6 мари сүз ост-азарынын
егермедән артык төрде жанр әсәрләре Казанда аерым китап буларак гуган телендә
мари укучысына җиткерелә Удмурт язучыларыннан Т Борисов. К Герд. М И шин
И Михссв. М Можгин. И Яковлев һ б шулай ук егермедән артык әсәре Казанда
дөнья күрә.
Алабуга шәһәренең удмурт әдәбиятын, мәгарифен үстерүгә керткән өлеше бик
эур 1919-20 елларда гына бу шәһәрдә Т Борисов. К Герд. М И шиннарның икешәр
китабы удмурт телендә басыла Алар арасында Т Борисовның -Шигырьләр» (1919).
К Герднын «Якты юлга». «Шаһит.тәр» кебек пьеса китаплары (1919). М Ильинның
«Шигырьләр» (1920) җыентыгы һ б игътибарга лаеклы
Татарстан Республикасы — интернациональ республика Бирелә йоздән аргык
милләт халкы вәкилләре яши Республиканың төп чат кын татарлар чуашлар.
руслар, марилар, удмуртлар, мордвалар һ б тәшкил итә Республика мәктәпләрендә
укыту ал гы телдә: татар, рус. чуаш. мари, удмурт, мордва телләрендә алып барыла
Татарстан—күп кенә чуаш. рус. удмурт, мари сүз осталарын, мәдәният һәм сәнгать
хезмәткәрләренең туган төбәге. Алар арасында 40 тан артык чуаш. 20 юп удмурт
халкы вәкилләре бар Н Шелеби. В Краснов-Асли Г Краснов- Казенни И Максимов
Кошкинский. П Хузангай. Т Псяерки. II. Дедушкин. А. Калган. К Петров. -V Алга.
В. Урлаш. В. Ухли, В. Юдин. М Сенизль. А. Афаззасьсв. В Ахун. П Афанасьев.
П. Рлоров. Е. Еллисв. А. Назул. А. Тимблзз. В Чебоксаров кебек ч>аш. Г Прокопьсзз.
М. Проконьен. И Васильев. И Михеев. Н Ошмсс, С Бурбуров. Ж Озсй. Г I лбитов.
А. Ермолаен. В. Ксльмаков. В. Романов. М Можгин. А. Сугагов кебек чтмург
Г Меклй кебек мари язучыларын. галимнәрен һ б гудырызз үстерүдә, тәрбияләүдә
Татарстан республикасының атеше гаять зур бу тган һәм хәх-рге вакытта .ы зчр
Безнен туган якта яшәүче төрле милләт халыклары арасында күптәннән ныклы
бәйләнешләр яши. Бу өлкәдә Казан. .Алабуга. Чиспзй шәһәртәре җөмһүриятебезнең
башка төбәкләре башкарган эш әһәмиятле
Титар халкынын сәяси, икътисади, мәләзти үсешендә, тугандаш халыклар белән
дуслыгын тирәнәйтүдә дәүләтчелеге, анын идея һәм формаирын идеме рәвештә
гамәлгә ашырылуы аеруча зур роль уйный