«Татар энциклопедиясе» битләреннән

ГАЙНУЛЛИН Мөхәммәт Хәйру лла улы (18.8 1903. Тәтеш еяэе Коллар а . хазер- ге Апае р-ны Кызыл Тау а -24.5.1985. Казан), әдәбият галиме, филол фән д- ры (1958). проф. (1967). ТАССРнын, РСФСРиын атказ фән эшлеклесе (1963. 1973) Шәрекъ пед. ин-тын тәмамлаганнан СОҢ (1931) шунда эшкә кала 1943-44 елларда Татар дәүләт нәшриятын җитәк-ли. 1944 тән СССР ФА Казан филиалы ның Тел. әдәбият һәм тарих ин-тында (1944 53. 1959-61 дә директор) Г Тукай. К.Насрый, III Камал иҗатларына багыш ланган беренче мәкаләләре матбугат бит лөрендә 1930 нчы елларда күренә баш лый 1950-60 еллардагы хезмәтләрендә X Һади. 3 Бигнев. М Акъегетзадә, Дәрдемөнд, С.Рәмиев. Ш Мохәммәдев иҗатларын анализлый 20 йөз башы та тар публицистикасын ныклап торып өйрәнә Г беренче татар хатын-кыз язу чыларының(Г Сәмитева. Маһруй Мозаф фария. 3 Сәгыйдә, Гыйс|>фәтТуташ. М Ак чурнна) әсәрләрен туплаган «Өмет йол дызлары* (1988) исемле җыентыкны төзүче һәм кереш сүз авторы Төп хезмәт лоре 19-20 йөз башы татар әдәбияты тарихына. иҗтимагый фикер һәм матбугат та рихына карый Урта мәктәпләр һәм югары уку йортлары өчен дәреслекләр һәм хрестоматияләр авторы
Хезм : Татар әдәбияты XX йөз. 2 кис К . 1947: Татар әдипләре К , 1978. Татар әдәбияты тарихы: 6 томда К . 1985 (автор даш). Татарскгш литература и публицис-тика начала XX нска К . 1966: Татарская литература XIX века К . 1975
Эд Даутов Р.Н . Нуруллина Н Д Совет Татарстаны язучылары: Биобнблногр белешмә К . 1986, Мохәммәт Гайнуллин (1903-1985) Казан .утлары 1993 N 8
Мохәммәт Гайнуллин олуг галим һәм язучы К . 2003
ГАЙСИН Нур (Нурулла) Әхияр улы (2.11 1914. хәзерге Башкортстан Респ клсы Чакмагыш р-нь л Әхмәт а 112 1995 Казан) шаг ыйрь I1 !)36-40 елларда Казан педат ОГНЯ II н-тында укый 1941гә кадәр К>га.: 1Ы р-НЬ 1 мәктәп 1лөр(‘идв укыта Бөек Ватан сугы ш ы н да катнаша Армиядән
кайткач, бераз вакыт «Кызыл тан* (Уфа ш.) г-тасы редакциясендә әдәби хезмәткәр булып эшли 1946-52 дә Казан татар театр уч-щесында директор урынбасары вазн фасын башкара «Ватаным өчен* дип аталган беренче шигъри җыентыгы 1937 елда дөнья күрә Яшьләргә багышланган «Тайгада очрашу» (1956), « Айлы кичтә* (1958), «Өмет тулы хыялым» (1983). «Таныш моң* (1984) исемле җыентыклар авторы
Мәсәлләрендә һәм сатирик шигырь ләрендә икейөзлелек, ялагайлык, комсыз-лык кебек кимчелекләр фаш ителә 1981 елда Г автобиографик характердагы «Кызыл штанлы малай» повестын бастыра Аның әсәрләре лиризм һәм нечкә юмор б-н сугарылган Медальләр б-н бүләкләнә
Әсәр Мәктәптә яг Сайланма әсәрләр К . 1974
Эд Зөлкарнәев Ф Балачак иленнән килгән шагыйрь Ялкын 198-1 N11. Гаташ Р Нур Гайсннга 80 яшь Казан утлары 1994 N11. Галиев Ш Ике тапкыр ветеран Ватаным Татарстан 1994 2 нояб
ГА.1ӘҮ (Мәржани) Мәхмүт Галәвет дйн улы (сентябрь 1886. Кл.кш губ . Катай өязе Ташкичү а -12.11 1938). язучы, журналист. тәрҗемәче 1897 1903 елларда Казан мәдрәсәсендә укый 1903 07 дә Эттер хан шәһәрендә укытучы булып эшли Шул елларда беренче язмалары «Шәркый Рус* (Баку) һәм «Борһане тәрәкъкый» г-таларында күренә башлый «Туп* ж-лын оештыручыларның берсе Һәм аның чынлыкта мөхәррире була 1907 дә Оренбург шәһәренә килә һәм анда 1914 кә кадәр «Карнмев Хөсаенеалор» ширкәтендә эшли. 1914 тә үзенең 1918 га кадәр эшләп килгән «Белек* исемле нәшриятен ача һәм анда «Кармак* ж лып. фәнни пот зяр брошюралар уку укы ту әсбаплары һәм дәреслекләр («Төрки сарыфы*. 1910) редакцияли һәм батты ра «Төрки уку» (1911) хрестоматиясен төзи. Шул ук елларда татар теленә А С Пушкинның «Буран» («Метель») повес тен. Л М Толстойның «Хаҗи Морат» («Халжн-Мурат») һәм «Кренңер сона
Дәваны Ж\/1Ш11ы6ьиның 2005 е». 4 саныннан басьиып киь»
тасы» («Кренцерова соната») әсәрләрен тәрҗемә итә. Аның тарафыннан эшләнгән К Н Батюшков, А.С.Пушкин. М Ю .Лермонтов шигырьләренең тәрҗемәләре үз шигырьләре б-н берраттән Орен бургта басылган «Ник язылганнар?» (1912) жые1ггыгы на кертелә 1919 да Баш кортстан АССР Мәгариф халык комиссариатының кантон бүлегендә, 1920 дә Оренбург. Мәскәү шәһәрләрендә мәгариф системасында һәм нәшриятларда эшли 1921 дә Оренбургта хәзерләү артеле оештыра. ләкин властьлар тарафыннан ул 1923 тә ябыла. 1925-26 да Мәскәүдә Үзәк нәшриятта эшли
Актив иҗат чоры 1920 елларга туры килә. Яңаның иске б-н көрәше, авыл- шәһәр мөнәсәбәтләре, яңа кеше тәрбияләү темаларына багышланган очерклары һәм хикәяләре б-н матбугатта еш чыгышлар ясый 1920 елларга хас булган яңа кыйммәтләрне мактау, искелек билгеләрен хурлау күренешләре «Каяу* (1927), «Төеннәр* (1928). « Күпнең берсе* (1931) исемле җыентыкларга кергән хикәяләрендә чагылыш таба. Мәсәлән. 1934 тә Мәскәүдә рус теленә тәрҗемә итеп 6а сылтан «Кабулсай* романында мөселман татарларының күмәкләшү чорындагы психологиясенең үзгәртү идеясен татар авылларында дуңгыз фермалары төзү, яңа кеше формалашуын Туктамыш картның диннән ваз кичүе аша күрсәтелә Г үзен драматургиядә дә сынап карын «Салам торханнар» (1926). «Пугач явы* (1926) пьесаларын яза.
1920 еллар ахырында Г «Канлы тамгалар* исемле дүрт томнан торырга тиешле эпопея өстендә эшли башлый Анда 1877-1917 еллар вакыйгаларын, татар крестьянының милли һәм социаль азатлыкка таба үткән катлаулы юлын тасвирлау күздә тотыла. Сюжеты конкрет тарихи вакыйгаларга нигезләнә. «Ил тыныч чак та* исемле беренче китап авылдагы социаль каршылыкларның кискенләшүенә китергән 1877 дәге ачлыкны сурәтләүгә багышлана. «Ил өреккәндә» исемле икенче китабында язучы 1897 дә үткәрелгән халык санын язын алу вакыйгаларын һәм татар крестьяннарының массакүләм рәвештә 1894 тә Төркнягә күчеп китүен яктыртырга. «Сабак» дип аталачак өчен че китап рус-япон сугышын һәм 1905-07 еллардагы Рев-ция вакыйгаларын. «Өермәләр* дип исемләнгән дүртенче китап Окт рев-циясен чагылдырырга тиеш була. Ләкин бу ниятен язучы өлешчә генә тормышка ашыра ала: ике китап язы лып бетеп, басылып чыга,
кабул ителә, яңа реалистик тарихи роман жанрына нигез салалар «Болганчык ел-лар» романында заманына хас булган ндеологик карашлар кысаларында Г үз игътибарын социаль каршылыкларны сыйнфыйлык 6-н аңлатуга юнәлтә Сафа. Тажи. Саҗидә кебек төп уңай геройлар мисалында автор аларның сыйнфый үзаңнарының барлыкка килүенең һәм үсешенең сәбәбе итеп авыр тормышны һәм гаделсезлекне күрсәтә. «Мөһаҗирләр» романында Г. «Болганчык еллар* романы геройларының язмышларын яңа тарихи вазгыятьтә тасвирлый - татар крестьяннары Төркиягә күчә, революцион идеяләр татар авылларына үтеп керү сәбәпле, алар- да сыйнфый үзаң уяна һәм үсеш кичерә Бу әсәрләр Мәскәүдә 1930 да һәм 1934 тө рус теленә тәрҗемә ителеп басылалар, ләкин татар телендә дөнья күрмиләр.
1960 елларда гына романнар татар теленә (Р.Даутов һәм Я.Халнтов тарафыннан) тәрҗемә ителәләр һәм Казанда «Болган-чык еллар* (1976) һәм «Мөһаҗирләр» (1977) исемнәре б-н нәшер ителәләр. 1937 дә. милләтчелектә гаепләнеп. Г. кулга ачы на. романнарның кулъязмалары конфискацияләнә һәм соңыннан югала. 1938 дә Г. атып үтерелә; үлгәннән соң аклана
Әд : Даутов Р. Әдипнең фаҗигасы / Казан утлары 1966. N 9.
Ф.М.Мусин.
ГАЛИ (Галнев) Габдулла Гали улы (20 6 1920. Лаеш өязе Шәдкеа сентябрь 1941). шагыйрь. 1935 тә Казан, пед. ин-ты рабфагына укырга керә «Яшел бөреләр» (1939). «Үсәбез* (1940) исемле җыентык лар чыгара, аерым шигырьләре «Алар сафта» (1961) исемле күмәк җыентыкка керә Бөек Ватан сугышында катнаша. Украинадагы Каменец-Подольск шәһәре өчен барган сугышта һәлак була.
ГАЛИ (Галнев) Закир Халит улы (1902. Тәтеш өязе Ямбакты а. - 1941). әдәби тәнкыйтьче, тәрҗемәче. 1923-25. 1928-34 елларда «Кызыл Татарстан* г-тасы редакциясендә эшли (1928-32 дә җаваплы сәркәтип, 1932-34 тә баш мөхәррир урын басары). 1932 дә «Атака* ж-лының, 1934 36 да «Кызылармияче» г-тасының баш мөхәррире. Татар пролетар язучылары ассоциациясенең (ТАПП) идарә әгъзасы, Татарс тан совет язучылары берлеген Оеш тыру комитеты рәисе урынбасары була. 1920-30 елларда барган әдәби процесска багышланган (шул исәптән Сирин. Г.Газиз иҗатлары турында) мәкаләләр авто ры К Горбунов, И. В.Сталин хезмәтләрен татарчага тәрҗемә итә. Нахакка репрес-
сияләиә (1937). үлгеннан соң аклана (1958)
Т. Ш. Гыйлэҗев.
ГАЛИ (Галиев) Мөхәммәт Вәли улы (24.3.1893, Лаеш өязе Олы Елга а 16.5.1952. Казан), язучы, журналист, әдәбият галиме. «Касыймия* (1910-12). «Хөсәения» (1912- 14) мәдрәсәләрендә укый Беренче бөтендөнья сугышында катнаша. 1917-19 елларда туган авылында у ныгучылык итә. 1919 дан Казанда. «Кызыл армия». «Эш*. «Эшче*. «Татарстан хәбәрләре* г таларын да. « Игенче* ж-лында эшли, Идел буе хәрби округының цензоры булып тора 1922-24 тә «Безнең байрак». 1924-29 да «Крестьян га- эеты*. 1929-31 дә «Кызыл Татарстан* г-та- ларында җаваплы сәркатип. 1933 тә Казан ун тын тәмамлый һәм 1939 га кадәр Казан пед ин-тында. Казан берләштерелгән пед. техникумында. КПСС өлкә комитеты каршындагы Маркснзм-ленинизм ин-тында укыта Боек Ватан сугышы елларында СССРнмң Әдәби (|х)ндыныц Татарстан буенча вәкиле булып, ш.у. Дәүләт музееның әдәбият бүлегендә ипли 1946 дан СССР ФА Казан филиалының Тел. әдәбият һәм тарих ин-тында. Әсәрләре 1914 тән баш лап «Йолдыз* г-тасында. «Ан* ж-лында басыла башлый. «Сабан туенда» (1921). «Балалык көннәремдә* (1925). «Кала ке-шеләре булдык» (1928). «М Гали әсәрләре* (1929 31) китапларына кергән хикәя һәм очеркларында рев-цияга кадәр һәм 1920-30 да авылда барган социаль үзгәрешләрне тасвирлый «Теләнчеләр, яки бәхет эзләгәндә* (1936). «Имана» (1939). «Каюм Насыйри* (1945. X У(шиков 6-н берлектә языла, һәм Татар академия театрында куела) пьесалары. Каюм Насыйри турындагы язылып бетми калпш роман авторы Хезмәтләре 19-20 йөз башы татар әдәбияты та рнхына, Г Каргалып. Г.Утыз Имени. Г Кур- сави. Акмулла. Г.Тукай. Дордемәнд. Г Ю» мал. С Рәмисв. Ш.Камал. Г.Гафурнтормыш һәм иҗатларына карый «Газета укучылар өчен кстә сүзлеге* (1928). «Русско-та- та|ккий словарь» (1941) төзүче Татар те-ленә И.С Тургеневның «Аучы язмалары» («Запмскн охотника». 1936). Ж Верннын «Су астында 2(ХИК) километр» («8000 лье под водой». 1938) әсәрләрен. .1 Н.Татстой. А II Чехов хикәяләрен торжемә нтә
Әсәр.: Тормыш юллары. К . 1940. Г Ка мал. К . 1941, Сайланма хикәяләр. К.. 1952, Шагыйрь баскан әзләрдән. К . 1957: Сай ланма әсәрләр. К . 11И>1
Эд Глйнуллин М Мөхәммәт Гали
Татар әдиплә|Я- (Ижат портретлары) К . 1978. Әмирхан I* Тыйнак галант
Татарстан 1993. N 3; Рәмнев 3 Талантлы ЯЗУЧЫ, күренекле галим Казан \т- лары. 1993 N3
Р.У.дмирханов
ГАЛИ (Галиев) Гомар Бнлал улы (16 6 1900. Се.чбергуб., Буа өязе Иске Тнн- чәле а. - 6 7 1954). язучы. әдәбият тәнкьшть- чесе. җәмәгать эшлеклесе Гражданнар сугышында катнаша 1919 елдан актив рәвештә публицистик мәкаләләр һәм очерк лар. революцион пафос б-н сугарылган, әдәби рецензияләр 6-н матбугатта чыгыш ясый башлый (соңыннан алар «Пролетариат әдәбияты өчен көрәшкәндә* (1931) җыентыгына керә) 1921 дан Калайда. 1925 тә Татар коммунистлар ун тын тәмамлый 1923-24 тә һ Такташ һәм К. Нәҗми б-н берлектә татар совет язучыларыньш «Октябрь» исемле беренче әдәби оешмасын тшн 1925- 36 (өзеклекләр б-н) «Безнен юл* ж лынын баш редакторы 1931 лән Татар китап нәшриятының әдәби секторын. Татар пролетар язучылары ассоциациясен (ТАПП) җитәкли. Татарстан совет язучылары с оюзын Оештыру комитеты рөисташюрснен берсе була. 1929 34 тә Казан медицина ин-тында татар теле һәм әдәбияты каф мөдире. 1925 тә гамәли-кулланма сәнгать күргәзмәсенә Парижга җибәрелә. Анда алган теэсирлә ре «Чит илләрдә* (1926) исемле китабын да дөнья күрә Дөнья күргән «Биктимер ничек эшче булды?* (1921). «Ат саклаган да* (1922). «Кубань буйларында» (1922). «Беренче мәхәббәт* (1924) беренче хикәя ләреб-н үк Г укучылар һәм әдәби тәнкыйть игътибарын җәлеп итә. Ләкин ул 1920-30 иче елларда актив язып, татар әдәби процессына юнәлеш биреп торучы танкыйтче буларак аеруча кин таныла Иҗатында вульгар социологизмның көчле тәэсире си зелэ Шуңа да карамастан. Г Ибраһнмон. К.Тинчурин, һ Такташ. X Туфан. М Крымов иҗатларына багышланган мәкаләләрен » тнрән фикер йортү. тогал бәя бирү хас 1937 да советларга каршы юнәлтелгәм милләт челектә һәм троцкизмда гаепләнеп кулга алына. 1947 дә азат ителә, ләкин 1949 .и» кабат кулга алына, соргенгә җибәре лә һәм айда 1954 тә фаҗигале рәвештә һәлак йу ла 1955 тә аклана.
Әсәр Сайланма әсәрләр К . 1958 Ф* Әд Ахунов Г Нигез ташларын салганда (Гомәр Гали иҗаты) Әдәби язмыш лар К . 1970: Гаташ Р Гомер Галинең ту уына 100 ел Казан утлары 2000 N6 Мусин М Гомәр Гали турында ис толеклөр. К .2002