МӨҺАҖИРЛЕКТӘГЕ ҺӘВӘСКӘР ТАТАР ТЕАТРЛАРЫ

Халкыбыз үзснчатекле бер сыйфатка ия Анын вәкилләре канларга гына барып чыкса ла. һәрвакытта диярлек, үз телләре белән диннәрен, гореф-гадәтләрен һәм үзләренә хас омтылышларын сакларга, үстерергә тырышкан Әйтик, ХУП-Х1Х гасыр башларында Урал. Себер җирләренә, чак кына сонрак Казакъстан, Урга Азия һәм Кавказ якларына барып чыгарга мәжбүр булганнары, берәр урында ун-унбиш, егерме гаилә җыелуга ук. үзләре очен мәчет салырга, аның янында, кечкенә генә булса да, мәктәп-мәдрәсә, һич югы берәр уку сыйныфы оештырырга омтылган
Шулай ук чит-ят җирләргә китәргә мәҗбүр ителгән кавемдәшләребез рухи азык итеп ана телендәге китапларын, мөнәжәт-догаларын, пакьлек, арулык чарасы булган комган-ләгәннәре белән мунча салу гадәтләрен дә ала барганнар Янарак чорларда, XX гасыр башларында исә, вакытлы басма сүзе белән әле генә туып-оеша башлаган сәхнә сәнгатен, җөмләдән театр тамашасын ла сакларга, мөмкин кадәр яшәтергә, кинрәк таратырга тырышкан Әлбәттә, үзешчән башкаручылар, һәвәскәр җәмәгатьчелек көче белән.
һәм. әйтергә кирәк, чит җирләрдә сәхнә сәнгатебез, үзешчән театрыбыз ватаннан аерылып яшәгән милләттәшләребездә рухи бердәмлек, милли ан-белем, тозек әдәп- әхлак тәрбияләү юлында, туган телне саклауда чын мәгърифәтчелек вазифаларым башкарган.
Халкыбызнын рухи үзенчәлеген чагылдыра торган менә шундый гыйбрәтле күренешләр—читләргә китеп яшәгән милләттәшләребез тормышындагы мондый сыйфатлар, кызганычка каршы, җитәрлек дәрәҗәдә өйрәнелмәгән әле. Хәтта бөтенләй барланмаган да диярлек.
Дөрес, элекке Русия—СССР империяләре составында булган Казакъстан, Урта Азия. Кавказ кебек кайбер төбәкләрдә уйналган татарча сәхнә әсәрләре хакында беркадәре мәгълүмат, төгәлрәк әйткәндә, кыскача искә алулар, атап чыгулар бар иде барын Ләкин империя чикләреннән тышта да татарча сәхнә әсәрләре уйналуы хакында моңарчы, сонгы елларга кадәр, бер сүз дә әйтелмәгән, бәлки әйтелүе дә тыелган иде.
Театрыбызның Боек бәйрәмен—йөз еллыгын билгеләгән чакта аның олы тарихындагы менә шундый үзенчәлекле сәхифәләрен дә ача башларга вакытгыр, ниһаять.
Мәсьәләгә җитди игътибар итеп, мәгълүматлар эзли башласаң, чит илләрдә куелган сәхнә әсәрләребез хакында шул якларда яшәгән, шул җирләрдән чыккан кешеләрнең истәлекләрендә. тарихи һәм публицистик әсәрләрендә шактый мул материал бар икән. Дөрес, аларнын күпчелеге сәхнә сәнгатенә махсус багышланган хезмәтләр түгел түгелен. Бәлки «юл унаенда* гына искә атып китүләр, яки ашык-пошык рәвештә теркәп куюлар дәрәҗәсендә генә. Шуңа күрә аларнын күпчелегенә тиешле төгәллек җитеп бетми. Шулай да аларлан сәхнә сәнгатеннән чит-ят җирләрдә яшәгән милләггәшләребезнен дә тәм табуларын—рухи азык эзләүләрен белергә, аңларга мөмкин
Мондый чыганаклар арасыннан мин ин элек автор һәм геройларнын тарихи ватаннарына олы ихтирам, яшәгән җирләренә самими хөрмәт рухы белән сугарылган бер затлы китапны махсус атар идем. Ул мөхтәрәмә Мүәззәз ханым Байбулат тарафыннан язылган «Тампере Ислам мәхәлләсе: нигезе вә тарихы* дигән, оч телдә (финча, татарча, инглизча) 2004 елла басылып чыккан бай эчтәлекле, зур күләмле хезмәт. Анда 20нче еллардан атып безнен көннәргә кадәр һелсинки. Тампере шәһәрләрендә Финляндия татарлары сәхнәләштергән концертлар, спектакльләр хакында кыскача мәгълүматлар бирелгән, текст сыйфатлы фоторәсемнәр белән дә бизәлгән.
Финляндиядәге сан ягыннан әллә ни зур булмаган (ин үскән чагында да мен кешедән артмаган), мәгәр бердәмлеге, тырышлыгы белән аерылып тора торган диаспоранын нигезе Финляндия әле Русия эчендә губерна булган чакта ук барлыкка
килгән.
Кытайдагы зур диаспоралар исә илнен бер-берсеннән ерак булган ике ягында оеша. Аларнын беренчесе Казакъстан һәм Урга Азия җөмһүриятләре белән чиктәш Көнбатыш Кытайда барлыкка килгән.
Ягъни Шенжан дип агада торган Шәркый Төркестан җирләрендәге Голҗа (Кульджа—Колжа),
Чүгүчәк вә Әремче шәһәрләрендә Бу диас- пора XIX гасырның урталарында оеша баш- лап, XX йөз урталарында тугыз-ун мен кешегә кадәр
үскән иде. Аларнын «Жан Ьасвич» спектакленнән соң
вәкилләре тарафыннан һоичы.-ыш Кытай. Хаюар 1954 ет
язылган, Әремче, Алматы
шәһәрләрендә һәм Казанда басылып чыккан тарихи хезмәтләр вә истәлекләрдә Уйгырстан җирләрендәге әләби-музыкаль кичәләр, куелган спектакльләр хакында искә алулар шактый Мәгълүматлары өзек-төтек булса да
Кытайдагы икенче лиаспора XIX иознен ахырында, Кончьныш Кытай гнмер юлы (КВЖД) салынган вакытта. Ерак Шәрскътә— Манҗуриядә оеша башлаган һәм ватандашлар сугышыннан сон сан ягыннан шактый ишәйгән (1940 елларда андагы татарларның саны биш меңгә кадәр җитә язган) Сәяси һәм ижгимагый яктан гаять үзенчәлекле һәм актив булган бу диаспоранын милли-мәдәни тормышы, сәхнә сәнгатеннән файдалану юлындагы гамәлләре хакында баи мәгълүмат күренекле җәмәгать эшяеклесс. журналист мәрхүм Мәхмүт Таһир язмаларында теркәлеп калган. Анын зреле-ваклы мәкаләләре (истәлекләре) 1970-1980 елларда Әхмәт-Вәли Мөнгәр тарафыннан Төркиядә (Әнквра һәм Истанбулда) нәшер ителгән «Казан* журналында (барлыгы 23 сан) басылган
Кайбер кыскача мәгълүматларны профессор Налнр Дәүләтнең Ерак Шәрекь татарлары язмышларына багышланып. 2005 елда Казанда нәшер ителгән китабыннан да табарга мөмкин
Шулай итеп, моңарчы бездә ботенлән телгә алынмый торган бер гыйбрәтле Күренеш—чит илләрдә татарлар яшәткән милли сәхнә сәнгате хакында беркадәре мәгълүмат тупланган икән Мона басым ясавым очраклы түгел гүбәндә, кыскача булса да. китерелә торган факт һәм мәгълүматларның һәрберсе диярлек реаль
чыганакка үзенчәлекле документларга нигезләнгән.
Чит җирләрдә куелган спектакльләр хакында конкрет сүзгә күчкәнче тагын бер мөһим мәсьәләгә тукталу зарур. Капларда булса да. татарча спектакльләр уйный башлаганчы, ин элек үзенчәлекле әзерлек этабын узу—әләби-музыкаль кичәләр оештыру зарур булган. Болай эшләү, беренчедән, стихияле рәвештә барлыкка килгән булса да. ул бер кавем кешеләренең үзара «икенчерәк шартларда» аралашуга ихтыяҗларына бәйле иде Икенчедән, тора-бара ул гадәткә дә әверелгән. Өченчедән, мондый кичәләргә катнашкан кешеләргә, бигрәк тә яшьләргә, сәхнәдән тамашачылар күзенә карау буенча «чирканчык алырга», тәҗрибә узып, сәхнә атмосферасына күнегергә дә ярдәм иткән. Һәрхәлдә, үзешчән торкемнәрнен спектакльләр куя башлаудан элек торле әдәби-музыкаль кичәләрдә катнашу фактлары югарыда саналган төбәкләрнең һәрберсе өчен дә хас иде. Сүзне артык сузмас өчен бер генә мисалга тукталам.
Мәсәлән, Русиядә эзәрлекләнүдән качып. Голжа шәһәрендәге милләттәшләренә барып сыенган, анда бөтен Үзәк Азия төрки*мөселман дөньясында тарихтагы беренче кыхлар мәктәбен ачуга ирешкән олуг мәгърифәтче Габдулла Бубинын истәлекләре бар Аларда 1914-1915 елларда—андагы татарларның саннары әллә ни күп булмаган чорда ук—мәктәптә әдәби-музыкаль кичәләр уздыру фактлары кат- кат телгә алына. Кайбер иске карашлы татар байларының, аларны хуплаучы мөтәгасснб җирле руханиларның мондый яңалыкларны өнәп бетермәүләре, еш кына концертларны уздыртмаска маташулары да теркәлгән. Тәгәрмәчкә таяк тыгучылар сафында Русия консулының булуы да күрсәтелә. (Ул хәтта концерт вакытында яна мәктәп өчен хәйрия максатыннан җыелган акчаны да тартып алу
түбәнлегенә кадәр төшә ).
Сәхнә сәнгате өчен хәрәкәтнең шулай иң элек мәктәпләр янындагы әдәби-музыкаль кичәләрдән башлану фактларын Финляндиядәге кардәшләребез.
Манжурия. Япония. Төркия шәһәрләренә барып төпләнгән татарлар эшчәнлегендә дә күрергә мөмкин Хәтта Беренче һәм Икенче дөнья сугышлары чорында әсир төшкән татар солдатларының Вюнсдорф, Едлино кебек хәрби лагерьларда да музыкаль түгәрәкләр оештырып, әдәби кичәләр уздырулары мәгълүм.
«Шүрәле» поэмасын сәхнәләштерүләре (Едлинода). шул рәвешчә туган халкының жыр-музыкасы. әдәби әсәрләре, ана теле ярдәмендә сынык күңелләргә юаныч, дәва табарга тырышулары билгеле.
Димәк. фашистлар гарафыннан фронтка ташланган легионерларның шунда ук каршы тарафка чыгуларында да әлеге гүгәрәкләрнен—мон һәм әләбиятнын. туган телнен дә өлешләре бар дигән сүз!
1914-1915 еллардан сон диаспораларнын һәрберсендә диярлек, реаль мөмкинлек шартларына карап, татар мәктәпләрендә, ата-аналарнын актив катнашуы белән •Тукай кичәләре» уздырылган. Шундый чараларда да
тамашачылар алдында шагыйрьнең әсәрләре укылган, җыр итеп җырланган, сәхнәгә Шүрәле дә. Су анасы белән Ысуле кадимче, капчык күтәргән Сарык белән Кәжә дә чыгарылган (мәсәлән. Голжада).
Шулай, берничә еллар дәвамында андый күңелле кичәләрдә тәҗрибә туплангач. 1917 елдан сонгы канлы вакыйгалар, болгавырлар узгач, мәҗбүри һиҗрәтләр нәтиҗәсендә әлеге диаспораларда милләттәшләрсбезнен жан саннары да ишәя төшкәч, сәхнәләрдә махсус спектакльләр куярга ла шартлар туган.
Һәвәскәр башкаручылар өчен күп очракта бер пәрдәлек спектакльләр кую кулайрак һәм мөмкинрәк булган. Андый кечкенә күләмле постановкалар чыгарылган чакта тамашачыларга җырлардан, шигырь сөйләүдән, ялгыз һәм күмәк биюләрдән торган концерт номерлары да тәкъдим ителгән Шул рәвешчә күп очракта спектакльләр белән әдәби-музыкаль кичәләр кулга-кул тотынышып бергә
барган, бергә атлаган, бергә яшәгән Димәк, андый әдәби-музыкаль кичатәрне исәпкә алмый торып чит җирләрдәге театрларыбыз тарихын төгат күз алдына китереп булмый икән.
Жыеп әйткәндә, киләчәктә, ерак диаспораларда уйналган татарча спектакльләр буенча фактларны барлаган, туплаган вакытта, һәвәскәр сәхнә сәнгатенең үзенчәлекле «кереше»—зарурый алшарты булган әдәби-музыкаль кичәләрне дә махсус исәпкә алырга, теркәп барырга, яхшылап өйрәнергә, әһәмиятен аатарга кирәк дигән сүз.
• • •
Чит илләрдә башкарылган татарча сәхнә әсәрләре хакында хәзергә кадәр барланган, җыелган (димәк, киләчәктә тулылануы мөмкин) мәгълүматларны, җыйнаклылык һәм ачыклыкка-күргәзмәлеккә ирешү максатыннан, илләр һәм регионнар буенча төркемләнгән таблицаларда бирү кулай рак табылды. Кулда булган чыганаклар мөмкинлегенә таянып, спектакльләр уйналган еллар, әсәр авторларының фамилияләре, әсәр исемнәре, режиссер һәм баш рольләрне башкаручылар, ниһаять, тамаша башкарылган конкрет урыннар күрсәтелде. Спектакльнең теге яки бу күрсәткече билгеле булмаган очракта, тиешле юлларга сорау галәмәте куелды.
Материаллар тәкъдим итүне диаспораларыбызнын башкаларына караганда элегрәк оешып, милли сыйфатын да төгәлрәк саклаган, шулай ук ин иртә уздырылган әдәби-музыкаль кичәләре белән лә мәгълүм (Габдулла Буби истәлеген хәтерлик) Көнбатыш Кытайдагы (Шәркый Төркестандагы) сан ягыннан ин зур татар диаспорасыннан башлыйк
№1 Көнбатыш Кытай Шенжан (Синьпзян) шәһәрләре Ел Автор Әсәр Шәһәр Искәрмәләр ' Г Камал Беренче театр* Голжа •Әсәр уйналган ел тогол мәгълүм гүтсл лвкин анык беренче юрлон булуы ншегелган иде ••Спектакль ике кичо ловамын.и барган ИДС •••1 олжадагы ин сонгы спектакль булган ••••Эсар исеме үнортелгон (яки бозылганI булуы ихтимал •••••Өремчсло куелган сискгакльлор 1920-30 М Фай из Асыльяр -II- 1934 К Тинчурин Сүнгон йолдызлар -И- 1930-40 М Фой 1и Галиябану -II- 1937 X Ибраһимен Башмш ым -II- 1943 Ф Бурнвш Таһир Зоһрә" -II- 1947 М.Әмнр Конлскчс Әхмш -II- 1953 М Фой 1И Галиябану*•* Голжа 1931 33 Г Камал Беренче театр Чүгүчвк хакынлагы мәгълүматлар башка 1и.тһлр кешелире истәлекләреннән алынды Чынбарлыкта акла спектакльләр күбрәк Спектакльләрне сәхнәгә куючылар һәм баш рольләрне башкаручылар хакында 1931-3.3 Г.Атави Кытлар шулай кытык и гол ор -и- 1931 3.3 М Фойти Галиябану -II- |93| 33 1 ’ Камал Банкро! -41- тогол магьлү матлар юк •Сүнгон йодлы тлар-нын режиссеры Заһретдин Диникиев булган, баш рольне Маһинур ( иражи башкарган 30-нчы еллардан башлан. Готаинаш оләби-мушкаль һәм драмтүт орок-юр бс.тән режиссер сыйфатында Рәхим Сәфәргалига җитәкчелек иткән баш ронегәрне нитсыә М.С иражи. Фәридә Алиева. Асиа Ишамжанпаа. Мәхмүт Ал 1ямри. \әми1 1пхфн 1әр башкар! аи Мутыкап. бшоү һәм гримертык чиләренә Торкнклә Атманиядә укып кайткан Хәбиб Юничгв. Малик Ьикгимероалар ыпәкчедск иткән ик Чүгүчокто әсәрториен кайбердәрен Зариф Ьекбасов. <)хчәтжяи Габдерәшитовлар куйган 1931 33 К Эмнрн Үксс1 кыз -И- I» 31 (1 Яшертү**** Чүгүчвк 1930-40 М Фой и* Аеыльир Әремче 1930-40 Сүнми Йолдызлар Оремче .......
Ел Аиор Әсар Шаһар Искәрмәләр 1918 Г““ Беренче Харбин 'х)с әрнең исеме үзгәртелгән булуы мамкнн *Т Камалның «Бетен шаһорнсн серлэре-ннаи Кечлап кнаүта —II— алынган олек (дүртенче парласе) Файдаланган чыганакларда бернпчл спектакль очеп 1920 9 Әхмалу Т.ТНН Кнау утлөү яхуд игълан пьесалар уйналган еллар ннгезда гомум равгшго гена күреателгаи, бик илы гына аныкланды Режиссерлар һам баш рольләрне башкаручылар гагвл. ачык күрсогслмагон Шулай лл. гомум белешмәләрле ва аерым шәхесләргә багышланган язмаларда китерелган мәгълүматларга караганда, Харбинда куелган —II— С Турбин Леншнк Галн —II— —II— Л Чехов Кыл сорау —II— спектпкльлор|а режиссер, артнет буларак күбрак —II— 1 ИстакыД Кыяма! —II— шапайрь Хосаеи Габдуш (1901 19441. Рашнт Ракмаги Арат (1900-1964. Торкияло вафат). Хосаеи Үтүш (Члпи)һб житакчелек итхон Харбинда яшаган чакта спсктакльлор куюга режиссер —и— 1 Камл.1 Каениш -II— —и— Ш.Камал Хлжи афанле -II- Г Исхакый Таланал -II— (1904 1973. АКШга вафаг) Японияга күченгач. Кобе 1930 М (1*аиш Г алняпану —II— пьесалармы сахнолаштсрган Ральлорис башкаручылар хакында. «телсез* фошрлссмнлрлан башка ачык мәгълү матлар юк М.Таһирмын пплр гсагры хакындагы гомум язылган бер маколаее ахырында чит нлларла (күбрак —п— Г Мсшый ЖанБаевнч -II- 1 Исхакый Дулкын —II— -II- М Фантн -II- г.парча НЖ41 1ГГСЛГ.ш ЗОлан аргык. ннгетла бер пардале -II- X Бурлнгу лов Харбин 1920-40 елларла Гант Игкаыаи Дулкын зчеида (5 парла) Икс уг арасында (3 п ). Җан Блевнч (4 п). Хант 1921 Г Камал Хам һам Хосаеи Габлумг Үги кыз 14 п,). Татар телендә беренче телеграф (п >). Рабига Даусш-Әгсрже Тоняо (1 п ), Хатира чачагс (2 ӘсагӘктам Язмыш (3 II.); Зббас (оланчан ӨйлөнМвган яшьләр корьшас (1 п ). Чаеаи Хамнлулла: Карак (1 п), Хонренннса (4 п) -Н— ГКамал Г Камал Кафер пнрдосе'* 1934 Ф Бурнаш —//— -II- Г Исхакый Жан Блевнч -II- Ө »б (5п —II— 1 Ис алкый Дулкын 41- , ........... |"|т . |. Исала Арслан Хлбибулла Ибрлһны1>в1 111 Кг таү ,те-И.т.мр музыкаль сохно күренешләре Асламчылар (1 л): Наил# Бннирк Тугайның хаятс (4 п,). Әй гугаи тел. мәктәбем минем < 1 II ». Насрстлни Хужа (2 күренештә). Гинср калош (1 п.). Күңел аклыгыИ п ), Уйлап табучы 1 п) Ышанмау баласс (1 п). Сатучылар (3 п,). Тукайның кагасы (әкият 1 л,). Чч авырту (1 п.. таржемо). Су анасы (2 күрснсип; Мпмффар Кан ( оембика (трагедия. 3 п ). Шулай ук Xайлар Караган. Хабибрахман Шакир 1 Финт ян л иялән 1 Макмүт Таһир һам Тяһн.ы Таһирлар тарафыннан ла шылган пьесалар булуы айтело. тия исемнарс күрсогедмн. 1921-40 М Флйш Ур« «У* Харбин 1921 I Камал Манжу рия < як н Пограничиый) станииясс [ Клип 41- 1923 ФӘмирхан Тигезсезләр Исаак Арслан Хлбибулла Ибраһимне 1 Г Камал Онланам' Ник ейландем'' 4'~ И Арслан балдыз |Тяньцзнн)
1 лизин 1 Тяиьимн) АСоколов Каенлы алай булса, ойнеи —II— 1 Охмолу ыни Кияү >моү •»у.'| ип.лан Абйае Солвймаи Өнлонмш он —II— К Ананаеп (тврхтмче) Ирем яайпы Тэпиш К Тничурнн Шанхай Ш Келеүле Иллар Асламчылар Шанхай 1933 Г Исхакый ЯПОНИЯ 1 рбе 1934 1 Исхакый То.юйхя Токио Ф Ьуршил 1 -II— Яшь килен —II— Камал торжсмвче А Осгровсянй- Нан) г“~1“ Кобе 1930-ичи "'•'Р Мчхмилы Нагоя I Камил Каениш 11)11 ОЯ
№3. Финляндия һелсинки һәм Тампере шәһәрләре Ьл Лагор ;»сор Шоһор Ис кармалар 1930 М.Фпйзн 1 ллнябпну Тампере *Бу спектакльдер Тампереле куелгач, чаяыру буенча, һеленнкила ла уйналган һом киресснчо ло Эсорнсн ( Фанкзиса иңебез изело юрган юрскчо •Кызны княүго ярошмок- бу ТУЫ ИХП1МЯ.1 • • *Ьу спектаклыюр һе лсимкпда куелып. Казан.» ла. 1 Камал зеазры арзнез.зары яшпмшыни кабатланган иле ••••һелсинки һляоскорлерс киче белеп куелган спектакль. АКШзагы затярир чакыруы буенча. Нккз-Порк шеһоренле ю кабат уйналган 3<»-мчы сиарла лрям|үгорок.|ор.1о 1 ынбалх ■ ла \|и||| ■ |мн | 1 ЧЧХ 1930,1 клеш ....................... ...................................................... цм. 1931 1 Исхакый Толейхя -II— 1934 М Ф.Лпи 1 а шабану —II— 1933 1 Камал Ьолсисз сзез —II— 1937 1 Исхикый 1о ыйха -II— 1937 1 Иь хакын Аллым бнрлсм —II— 1937 1 111 хакын Жан 1жвич —II— 1941 М Флй ш 1а шабану Глммерс 1946 А һ Мозьер ( аран 1946 М фой Ш 1 алиябану* һеленнян 1949 М Фой 1И Ача зьяр" 1 лмиерх 1955 ФГкЧрс! 111111 (юржемжс) Фон КОрбаны* -II- 1956 1 Камал Ьү юк очеп* Ке имием 1956 1 Камал 1.ЧХНЧС .са.р* Тампере 1937 сиа 1 Исхакый казнашьниа уйналган <>•: хл ы баш (с )ь 14 Чллнчо Чщаибмрлг 195К 1 Камал |Ы||1КР«1 1959 М Ф ...... Асыльяр 1ампсре 1960 1 Камил Хуҗа һ«м нгикашнк "1 о-тнябамч »ла Ч.шя Чмнмжан ашкара Шу лай м |.. 1 ф, ■ >н Ьаийх из. ( мяп на Чаьнмжан 90 ичы < няр и һекакиш ачеаав ,жк31А.зьыр Казаннан чакырыиан Зяһро Шаьиряган 7 1 ИсхакыЛ Жан Ь к-внч һелсмнкн 1963 Ф Ьолретлин (торжемоче) Колалар «зчен спсктякльлар г“^ 1975 * ЬМ.мьср жнзекче ЗСЗС1Ц.» слхн.1.|,шпгре.ы 1 он рчлыорзо Саиф Ннимс! |нп. Ьезү з ЧеМрп |яя. \ьнф һем Чзззк А. галар. Фанза < ( омарзан Фнла Чойру ыа. Ирхан 1(и1амс|лин. 1и|ыь 1 нанай. 1978 Кынача кияү |9Ң0 1 Исхакый Жан Һлсиич —II— 1985 М ФоНш Яшмор оллагмыйлар 1 «.гам Чанрт ыа. Ьн.11 а Нофни. ( айнхр Моп.зүмаз тулы булмаска зззею 199| 1 Камал Ьгрсн-н чир |>я.: М фм» Ү.М11«г"' —Ч 1991 МФт.н 1 Д1КИЧЯ)'" 1994 РҺ.1Х 1 ы 1 м! ир х и ач һскннян 199.5 РЬя1у*ля 1хОляр Ны» Ну»
Китерелгән таблицалардан күренгәнчә, чит жирләрдә уйналган татарча спектакльләрнен һәммәсе хакында да мәгълүматлар тулы түгел икән. Монын төп сәбәбе кулыбызда булган материалларның үзенчәлегеннән—«театр уйнау» фактларын юл унаенда. кайбер гомум мәсьәлатәрне яктыртканда гына, кыскача телгә атулардан гыйбарәт (Киләчәктә, баткем. спектакльләрнең саннары тулылана, ишәя төшәр) Ләкин, шулай да. алардан мөһажирлеккә дучар ителгән милләтгәшләребезнен дә. халыкның төп өлеше кебек үк. сәхнә сәнгатен, бигрәк тә театр хикмәтен ихлас яратуы, хәл кадәри аны сакларга, яшәтергә, мөмкин булган кадәр үстерергә омтылу ы. шул юлда тырышулары ачык күренеп тора. Моңа, беренче нәүбәттә, дөньяның төрле почмакларындагы диаспораларда яшәп карарга омтылган үзешчән театрлар репертуарының нигез маясы уртаклыгы яхшы дәлил Аны. асыл маяны, төп ватандагы кебек үк. ин элек классик драматургларыбыз, әдипләребездән Мирхәйдәр Фәизн. Галиәсгар Камал. Гаяз Исхакый, Фатыйх Әмирхан. Кәрим Тинчурин һәм Фәтхи Бурнаш әсәрләре тәшкил иткән.
Әле генә аталган
авторларның, юга- рыда китерелгән әсәрләрнен исем- нәреннән күрен- гәнчә. мөһажир- лектәге театрлар- ның репертуарла- рында да безнен олы сәхнә сәнгате- безнең төп нигезе булган мәшһүр «Сәйяр» труппасы традицияләре дәвам иткән икән. «Сәй- яр* эшчәнлегенә исә иҗади кыюлык белән офык кинле-
Г Исхакый • Зөләйха» спектаклендә уйнамт һәвәскәр ге *ас иде. Ул мил-
Снпикаручыыр белм Токио. 1934 сл. ЛИ кысаларны киң-
әйтеп, үз репертуа- рына башка х&тыклар (әитик. руслар, азәриләр, төрекләр, францухтар) вәкилләре тарафыннан язылган әсәрләрне лә алып, шул рәвешчә аларнын проблемаларын да якын итеп, үз колачын киңәйтте, үз осталыгын арттырды Анын мондый макта- уга лаек сыйфаты, күргәнебезчә, диаспораларда да дәвам иткән икән
Бу фактлар икенче яктан читләрдәге кавемдәшләрсбезнсн. төрле сәбәпләр аркасында төп наганнарыннан физик рәвештә аерылып яшәгән хәлдә дә. рухи җәһәттән бергәлекне, бердәмлекне сакларга омтылуларын һәм үзаңнарында, гамәлләрендә шу на ирешергә теләүләрен, хәгга беркадәре ирешүләрен дә ачык күрсәтә.
Мондый омтылыш һәм теләкләрнсн көчле сәбәпләре дә бар иде. әлбәттә Ул хикмәтле сәбәпләр гомумән сәхнә сәнгатенең, бигрәк тә геатр тамашаларының җәмәгать-кавем, ахыр чиктә бер телдә сөйләшүче, берләирәк анга ия милләт-халык вәкилләрен вакыг-вакыт бер җиргә җыю. бер урында туплау, шулай ук сәнгать көче, хис тәэсире аша шул адәм балаларының бер халык, бер кавем-милләт
т^'!еГеН' ЛИМӘК* аларга 6ергә бУть1Рга кирәклеген, тиешлеген раслауга, тәрбияләүгә сәләтле кодрәтеннән гыйбарәт.
Диасюратарла уйналган спектакльләрдә, «вресрис. аларнын репертуарларында уртаклык тур булган кебек, алар арасында аермалар да бар иде әлбәттә Өстәвенә Һәр диаспоранын язмышы да үзенчә.
“ИЫ ”ГЬ'ННаН ин зур 6улга" башкаларына караганда элегрәк тыныч юл белән оеша башлаган Көнбатыш Кытай татар
диаспорасында спектакльләр өзек-өзек рәвештә вә чагыштырмача аз уйналган икән Монын үз сәбәпләре булган. Беренчедән, ул якларда 20-нче. 1933-1934 һәм 1944- 1946 елларда барлыкка килгән баш күтәрүләр, сугышлар вакытында театр кайгысына урын калмаган иде
Икенчедән, анда гупланган гатарларнын шактый өлеше 20-30 елларда СССРда (элек Идел буенда, аннары Казакъстанда) хөкем сөргән ачлыктан качып барып егылучылар икәнлеген дә онытмыйк. 1954-1955 еллардан башлап. Голжа вә Чүгүчәктәге татарлар өлешләп СССРга кайттылар, яки башка илләргә күченделәр Ягъни тагын таралып беттеләр.
Дөрес, хәзер дә анда калучыларның саннары янә биш менгә жятә язган Ләкин болары социалистик эксперимент «тегермәнендә тартылу» аркасында тәмам мөлкәтсезләнгән—ярлылыкта «тигезләнгән» (анын каруы матур шигарьләр- лозунглар белән «коралланган, туенган») халык. Ул яклардагы чоры өчен ин алдынгы милли мәктәп-мәгарифләрнең дә эхтәре бөтенләй калмаган диярлек хәзер. Милли милексез мәктәп һәм белемлелек, мәдәни тормыш һәм сәнгать тумауга, яши алмауга тагын бер күргәзмәле мисал булды бу
Көнбатыш Кытайда 1920-1950 елларда уйналган татарча спектакльләрнең тагын бер тарихи әһәмиятен билгеләп үтәргә һәм истә тотарга кирәктер Мин монда Үзәк Азиягә татарлар алып килгән, хәл кадәри шунда яшәткән «жен-пәриләрдән» сәхнә сәнгатенен ул яклардагы гугандаш уйгыр, үзбәк, казакъ халыклары сәнгатенә дә ясаган тәэсирен, керткән реаль өлешен күз унында тотам.
Тормышларында искелек тәртипләре, бигрәк тә дини чикләнгәнлек кочле булган әлеге жирле халыкларда, мәсәлән, шул 20-30 елларда куела башлаган милли спектакльләрдә сәхнәгә хатын-кызларны чыгару зур каршылыкка очраган. Хәтта бөтенләй мөмкин дә булмаган андый эш. (Күп очракта хатын- кызлар булып бит-күзләрен тырышып буяган ирләр уйнаган.) Шул вакытларда уйгыр, үзбәк, казакъ һәвәскәрләре йөз яшерү гадәтеннән азат татар хатын-кызлары ярдәменә мөрәжәгать итәргә мәжбүр булалар. Бу юнәтештә, мәсәлән.
Фәридә Алисва дигән бер яшь ханым аерата дан казана. Ул. Чүгүчәк шәһәрендә татарча әсәрләрдә актив катнашудан тыш. Әремчегә күчеп килгәч, уйгырлар тарафыннан куелган «Гариб-Сәнам». «Фәрһад-Ширин». «Анаргөл».
«Рабига-Сәгьддин». "Чиимүдән» ише драматик вә казакъча «Кыз Жебәк-. «Шога» исемле музыкаль спектакльләрдә дә баш рольләрне башкара, халык тарафыннан бирелгән «Шенжан былбылы» дигән мактаулы исемгә лаек була. Күн факгларнын берсе генә бу.
Мондый бәрәкәтле хедмәтгәшлекнен замандашы бушан голжалы \збәк шагыйре Насрулла Фәрһагыи истәлеге дә гыйбрәтле •Ул елларда.-дип яза этеп- шагыйрь, үзбәк һәвәскәр театры тарафыннан куелган •Арзыпол». •Ләйлә-Мажн)»- •Падәр көче» («Ат ихтыяры- М Г ) шикелле драматик һәм музыкаль әсәрләрдә катнашкан титр хатын-кыпары. рольләрне бик оста башкарсалар да. тепәрсн бо тешәп \ләргә азмыйлар иде. Сөйләшә бшиауш ук тамашачы./ар сәхнәдә тагар кысыры икәнлеген безен алалар иле Шхлан да уен күңелле дәшм итеп, уныииы тәмамлана нас -
Димәк, татарча театр сәнгатенен тәэсире, моңарчы безлә беркадәре генә икърар ителгәнчә. Рус иядәге үзбәкләр, казикь-кыргызлар. төрекмәннәр белән генә чикләнми, бәлки халыкара киплеккә чыккан икән 11
11. ,к V. м
Манжуриядәге диаспораяа. гомерснен чагыштырмача кыскарак, жан санынын ла азрак булуына карамастан, шактый күп спектакльләр куелган хәтта, искәрмәләрдән күренгәнчә, анда үз көчләре белән яна пьесалар ижат итү белән лә шөгыльләнә башлаганнар икән. (Элегрәк язылган сюжетларга вариантлар тудыру очраклары ла булган төсле, мәсәлән. Исхак Арслан тарафыннан «Газизәкәи балдыз» пьесасы язылу һәм куелу факты)
Бу хәл ул ли - аспоранын сәя- си. иҗтимагый яктан гаять ак- тив. интеллек- туаль жәһәттән шактый әзер- лекле булуын күрсәтә Мон- дый сыйфатны анда электән үк тамыр җибәр- гән хәрәкәтчән байларга (мил- ли милек иялә- ренә) ак эми- грация белән күпсанлы офи- церлар өстәлүе
дә барлыкка китергәндер, күрәсең. Тик 1945 елда Манжүриягә. АКШка барып төпләнгән бер моһажир әйтмешли, «кулда автомат, авызда мат» белән совет гаск-әрләре бәреп кергәч, вәзгыять нигездән үзгәрә. Халыкның бер өлеше, качып олгерә алмаган остенге катлам вәкилләре, кулга алына, «туган илләрендәге* төрмә һәм лагерьларда үлеп бетә. Корея. Япония аркылы тагын һиҗрәт юлына басканнары- нын олырак яшьтәгеләре-Төркия, Алмания һәм АКШларда үз түшәкләрендә, үз әҗәлләре белән дигәндәй Харбинда исә 1980-90-нчы елларда (мин анда 1989 елда булган идем) катнаш гаиләле оч-дүрт бөртек кенә татар яшәп яза иде
Финляндия татар диаспорасына килсәк, жан санынын бик аз (нибары 800-900 чамасы гына кеше) булуына карамастан, анда икенчерәк, хәтта бөтенләй башка вәзгыять хөкем сөргән Кайчандыр Русия империясенең шактый караңгы губерналарының берсе булган, бары 1918 елда гына мөстәкыйльлек юлына баскан Финляндиядә адәм баласы өчен табигый рәвештә зарур булган тәртипләр хөкем сөргән Ягъни кеше (шәхес) иреклеге, димәк, җәмгыять-кавемнен дә үз ихтыяры, уз иманы буенча яшәү, шулай ук хосусый милеккә—милли-этник байлыкка ия булу хокуклары танылган, канун нигезендә мотлак үтәлгән нормаль шартларда яшәү насыйп булган безнең «нижгарский» кардәшләребезгә. Шуна күрә милли- рухи өлкәдә, гореф-гадәтләрдә, үзешчән сәхнә сәнгате жименгләреннән файдалануда әлеге аз санлы кавем ирешкән казанышлар аермасы, башка диаспоралар белән чагыштырганда, җир һәм күк арасы кебек (Монын шулай икәнлеген образлы рәвештә күз алдына китерер өчен куелган спектакльләрнең һәрберсенә берәр зур сан. әйтик өчәр-бишәр меннән куеп, шуларнын гомум суммасын һәр диаспорадагы тулаем жан санына бүлеп карау, бер кешегә нинди «өлеш» тиюен ачыклау ла җитәр иде.)
Финляндия татарларының милли-интеллектуаль сыйфатларына, омтылыш һәм мөмкинлекләренә ин элек аларнын хосусый милеккә, димәк, матди-икътисадый мөстәкыйльлеккә ия булулары жирлек тудырганлыгы бәхәссез. Хосусый инициатива белән оештырыла килә торган «якшәмбе мәктәпләре»нен дәвамлы яшәве дә әле генә аталган икътисадый мөмкинлек нәтижәсе икәнлеге шик тудырмый
Һелсинкида куелган спектакльләрне карар өчен башка илләрдән (АКШ Алмания. Төркиядән) тамашачыларның махсус килү фактлары, яки
«Галиябану* спектакигинм соя (Тампере. 1946).
финляндиялеләрнең үзләре Нью-Йоркта. Казанда сәхнәгә менүләре дә шул ук милеккә иялекнен нәтижәсе иле.
20-30 елларда чит илләрдә яшә- гән милли лидер- лардан Гаяз Исха- кый. Муса Биги- Жарулла. Садрый Максудый Ареал.
Габдулла Баттал Таймас. Галимжан Илрисиләрнен бер-бер артлы ки- лүләренең. Һел- синки-Тамлере- ларда кин җәмә- гатьчелек белән очрашуларының
да әлеге сыйфатлар үсүгә өлеш кертк- әнлеге бәхәссездер.
Ниһаять, Финляндиядәге үзешчән татар театрының 90-нчы еллардан башлап. Казандагы академик театрыбыз белән хәл кадәри хезмәттәшлек итүен лә мин кайчандыр читкә киткән баланын ана белән күрешүенә, анын кочагына бер сыенуына охшатыр идем.
•Асшъяртны куйгач. Уртада — спектакльнең режиссеры Луара Шакирҗан һслсиики. 1992 ел. 23 февраль
Әлбәттә, чит җирләрдә, ерак диаспораларда һәвәскәрләр тарафыннан куелган сәхнә әсәрләренең сәнгатьчә сыйфатлары, матди һәм оештыру мөмкинлекләре төи ватандагы профессиональ театрларның осталыклары, реаль көчләре белән ярышудан шактый ерак, хәтта бик ерак булуы табигый. Әмма аларнын конкрег иҗтимагый, социаль һәм рухи әһәмиятләре шул лиасмора кешеләре өчен (алар өчен генә микән?!) әйтеп, үлчәп бетергесез дәрәҗәлә зур кыйммәткә ия. Бу беренчедән.
Икенчедән, диаспоралардагы һәвәскәр татар театрларының -«бала» тсагрларнын—активлыгы, төп репертуары үзәк ватандагы, бу очракта Казандагы рәсми театрның—ана театрның—халык һәм милли мәдәният язмышында тоткан урынын күп илләр, зур киңлекләр фонында, башка халыклар арасында барлыкка килгән, ялтырап алган якты чагылышы да. яшәеш сәләте—эчке кодрәте дә иде
Боларны анлау очен. тарихи фикерли белү белән бергә, иҗтимагый кин колачлы анга да ия булу шарт Чөнки сәхнә һәм театр сәнгатенең әһәмияте анын эстетик тәэсир сыйфатлары белән генә чикләнми Анын иҗтимагый әһәмияте - кавем- халыкнын анын. рухын тәрбияләү юлындагы тормышчан кыйммәте күпкә кин. күпкә тирән, күпкә зур һәм кодрәтле.
2006. ноябрь