МИЛЛИЯТ СҮЗЛЕГЕ

ФӘС тар 1 Мароккодагы шәһәр Шуның исеме буенча Марокконың үзен да Фас яки Фәс дип атаганнар 2 Киселгән конус формасындагы баш киеме, биек кәләпүш. Төркиядә кызыл төстәге, чуклы фәсләр XIX гасырның беренче яртысында модага кергән Баштарак чалманы Мароккодагы Фәс шәһәрендә җитештерелә торган фәс белән алмаштыру дин әһелләре арасында көчле каршылыкка очрый, хәтта моңа каршы муллалар җитәкчелегендә баш күтәрү очраклары да була. Әмма шунысы кызык, илле ел үтүгә инде фәс Төркиядә мөселманлык билгесе булып карала башлый, ә тагы илле ел үткәннән соң. XX гасырмын беренче чирегендә. Кәмал Ататөрек фас киюне тыйгач, фәсне яклап һәм Европа эшләпәләренә һәм кепкаларына каршы баш күтәрүләр тагы кабатлана
Ихтимал. XX гасыр башларыннан татарларда киң таралыш алган кәләпуш төрекләрнең фәс кию традициясе белән бәйледер
ФӘТВА / -Нинди дә булса бер эшне эшләүнең хак дин күзлегеннән дөресме- түгелме икәнлеге турында күрсәтмә. Фәтва бирү АллаҺы Тәгаләнең хөкемнәрен ирештерүдән гыйбарәт Фәтва бируче фәтвасы хакында галим вә садыйк. сузендә вә фигылендә туры вә инсафлы булырга тиешле.
Ислам динендә беренче фәтваны бирүче Рәсүлулла булган Пәйгамбәр биргән фәтвалар бөтен өммәт өчен гомуми булып, алардан читкә чыгуга рөхсәт юк
Рәсулулладан сон иң күп фәтва бирүче сәхабәләр хәзрәте Гомәр. хәзрәте Гали. Габдулла бии Мәсгуд. Гайшә бинт Эбү-Бәкер Эс-Садыйк. Зәед ибне Сабит, Габдулла бин Габбас. Габдулла бин Гомәрләр.
Мөфти тарафыннан бирелгән фәтва белән гамәл кылу-кылмау турысында халыклар ихтыярлы булалар. Әмма казын тарафыннан кылынган хөкем халыклар өчен лязим булып, аны кабул птмәү ярамый. Фәтва белән киза. мөфти белән казый арасында аерма ошбудыр (Р.Фәхреддин буенча)
"Гыйлемсез кеше һәрканчан фәтва бирергә ашкынып торыр” дигән нигезле бер сүз бар.
Тарихтан күренгәнчә, хәтта хөкемдарларга да теге яки бу гамәлгә керешкәнче галимнәрдән фәтва алырга туры килгән. Мәс . XX гасырның 30 нчы елларында Сәгуд Га|>әбстаны короле Ибн Сәгудка радиоаппаратура белән файдаланырга рөхсәт махсус фәтва белән бирелгән.
Россия Үзәк Диния нәзарәтенен югары һайәт әгъзасы Фәрид хәзрәт Сәлманның һиҗри 1418 ел 5 рамазан көне белән даталннган фзтвасы Коръәнне “гайре гарәби (гарәпчә булмаган) язмадан карап өйрәнү”нең зарары юклыгын раслый.
ФӘХРИ ' -Мактаулы, хөрмәтле Бәгъде зан Рухыл Әмин керде Рәсулнсң каишга. "дссәламе галәйкем. фәхри хәлаикъ!" тидия. Шәмсетдин. Фәхри мәзид- артык макталган (мәртәбәле) кеше. Фәхри исемнәр. Фәхри әгъза-мәртәбәле (почетлы) әгъза Биктимер әфәнде Жантимеров Париж днҗөмәни Данәшенә фәхри әгъза булып гәмлднӘы-Биктимер әфәнде Жантимеров Париж Фәннәр Академиясенә почетлы
Дәвамы Суз чек 2001 елның 1нчс саныннан басылып килә.
ФИДИЯ / I Гөнаһтан арыну өчен бирелә горган мал йолым Үлгән кешевең гөнаһысыи йолып алу (коткару) өчен дә йолым бирелгән 2.Азат ителгән әсирләр очен алынган малны да фидия (йола бирц) дигәннәр Мәс.. Бөдер сугышында мөселманнар әсир иткән һәр мошриктән, хәленә карата, мен дирһәмнән алып дүрт мен дирһәмгә кадәр фидия алынган Түләргә көчләре җитмәгәннәрне түләүсез азат иткәннәр ә укый-яза белгән әсирләргә, үзләрен акчасыз азат итү өчен, һәрберсенә ун бала алып туларны укырга-язарга өйрәтү шарт итеп куелган.
//Фидия бирц Корбан фидиясе.
ФИРАКЪ, ФИ РАК / Аерылу, ялгыз калу Суфичылыкта фиракъ'-илаһи гашыйкның ярын сагынуын аңлата. Бу тойгы вуслат халәтендә Аллаһ белән кавышкач, Ана кире кайткач кына бетәчәк. Кызыл голлар булса иде. Сачаген коймага иде. Чери цлем. бери фирак. Шул икәц булмасч иде Халык иҗатыннан
ХАҖӘ Ф I Хужя ия >Ф>н.и .Ми юмяясе үкытучы өйрөтүч» < уфичылыкта- хаҗоганнар агымында яки җәмәгасендә әһел булганлыкны белдерүче исем 3X11 гасырдан алып Диңгез арты илләре белән сәүдә итүче эре тажирләргә. гыйльми дәрәҗәле министрларга, рухани җәмәгаләрнең башлыкларына бирелгән титул. XV III XIX гасырларда Иранда моидый гнтул гадәттә шаһның хәрам йортында эшләүче хәрам агаларына бирелгән.
Русча чы ганакларда- хаджа.
Хаҗз-нт күплек саны иакет^хаҗаган.
ХАКИМ / Идарәче, башлык, мөдир; хакимлек итүче Хакич формасында гатар телендә хөкем итцче. мэхкамаче. судья мәгънәсендә кулланыла. Хаким мотлак -хокукы чикләнмәгән хаким, абсолют монарх Хакимнар сикече арбитраж
ХАЛИКЪ КЫЛУ, ХӘЛ ЫК КЫЛУ V - Ярату. барлыкка китерү, бар кылу Әдәбиятта халык итц варианты да актив. Соңгысы җөмләгә керен урнашу ягыннан кулай
ХАЛЫК ИСЛАМЫ Соңгы вакытларда очрый башлаган бу термин Ис ымның халыктагы, көнкүреш формасына карата кулланыла. Халык Исламы руханилар һәм зыялылар Исламыннан үзгәрәк Халык Исламы ривапәтләрне ярата, аның карашларында фарештоләр һәм шайтаннар, шайтаннар башлыгы Иблис зур урын тота Коръән текстлары дини һәм фәлсәфи уйланулар өчен файдаланылудан бигрәк галигманар. бөти -тамырлар. авырудан һәм төрле афәтләрдән саклый торган ырымнар с ы и фаты нд а кулланыла
Совет хакимияте елларында "дин дәүләттән аерылып дини тәрбия япе гаиләнең үз кулында гына калгач, халык арасында стихияле төстә барлыкка килгән яңа йолалар (мәс . мәрхүмнәрнең 51 нче көнен билгеләп үтү. олылар ашына күчтәнәч алып килү Мөслимәләрне яшел төстәге күлмәк кидереп күмү һ б.) яки борынгы мәҗүси ышануларның яңа форма алып кире кайтуы да халык Исламының бер чагылышы Халык иң авыр, имансыз елларда шушы юл белән Ислам рухлннятен. Иманын һәм әхлагын саклап калырга тырышкан, бу исә хәзерге вакытта күзәтелә торган Ислам ренессансына (яңарышына) булышлык та итте
Әлбәттә, рәсми, традицион Ислам белән халык Исламы арасында үтеп чыккысьи каршылыклар юк Кайчагында халык күзаллаулары рәсми лнннсн догмаларына да әйләнә (мәс . кеше вафат булу белән, каберендә үк анардан сорау алыну һәм жәза бирелү)
Дөрес, кайчагында дин нәшөргый яңалыклардан ту лысыича арынырга тырыша (мәс , сөнниләр арасында барлыкка килгән ваһһабнчылыкта) һәм мондый гадиләштер» иән могҗиза һәм рнвайвтләрдан арындырылгян Ислам кнн халык массаларын җәлеп итә. ул бал-май эчендә йөзүче югары катлауга каршы фетиәчел омтылышларны пәрдәлән, тыеп торучы “дару” булып хезмәт итә
ХАМӘ ф Каурый яки кайчагында камыш каләм. Камыш каләмне килек (ф) дил атау да очрьш Бу Хәрәзми чәхәббәтнамәсени. Готарид курде. салды хОмжени- Меркурий калыккач. Хәрәзми каләмен куйды (китабын язып бетерде) ХәрөзМН. Ан)ы.ч әлгә ут каләм вә хамәне, Җәмгь кылдым ушбу "Төхфәнамә"ис. Мөхәммәдьяр. Сонгы мисалда каурый каләм (хамә) камыш каламнан аерыла.
ХАМӘРӘН ф. - Каләм уйнатучы, язучы аламасы, елгыр каләмче, шома язучы
ХАНЫМ Төркиләрдә өлкәнрәк яшьтәге хатын-кызга хөрмәтләп әйтелә торган сүз минем ханым" мәгънәсендә. Кияүгә чыкмаган яшь кызларга “туташ" дип эндәшү ку -манылышка керә Ханым сүзен русча “госпожа", “сударыня". "барыня" һәм Европа телләрендәге “мадам", “миссис" сүзләре белән янәшә куеп карарга мөмкин
РУС телендә: ханум.
Тагын кара БИГЕМ, ТАРЫМ һәм ТУТАШ.
ХАНЫМ ӘФӘНДЕ шар -Хатын-кызга карата, кайчагында ирония беләнрәк әйтелгән. Ханым әфәнде, илдиваҗда улган мөшкеллекләрне вә нлдиваҗның бер кадәр көннәр мөсафирлыктан гыйбарәт улмай. бәлки гомер барынча бергә мәгыйшәт идеп дөньяның һәм яхшы яманның бергә курмәктән гыйбарәт улдыгы өчен, нә дәрәҗәдә әһәмиятле бер шәй идекене сцзләр. Рпзаэддин Фәхреддпи Ханым әфәнденең мәсьәләне башлавы да чын чын "хатын" нарча булып, иң кечкенә генә бер нәрсәдән олугь мөгез чыгару тарикы бечән иде. Ф Әмирхан.
ХАС(С) / 1 Җәмгыятьнең югары катламы (гаммәгә һәм гавәмгә каршы куела).
Хасс вә гам югары һәм түбән катлау халкы, барлык халык. Барчага тикәр өлеш андин тәчам. Кылыр аның илә рахәт хассы гамь. Мөхәммәдьяр. Күплек саны шәкеле хәвас Ысул җәдид хәрәкәтенә чаклы безнең мәктәпләрдә абыстай, муллалар, чөәззин өйләрендә гаммәне укырга гына өйрәтәләр, язарга өйрәтмиләр иде. Каләм гач.чә кулына тоттырылмый, хәвас голәмә кулына калдырыла иде. Галимҗан Шәрәф. Тагын кара: ХАССЕЛХАС. 2 Махсус, бер генә эшкә (нәрсәгә) билгеләнгән
ХАТ/ 1 Сызык 2.Язу-сызу 3 Мәктүп, ягыш кешеләрнең үзара язышып гадәттә почта аша хәбәрләшү ысулы. 1913 елда Казанда “Кәри.човлар типографнясе"ндэ чыккан “Хат ялмак ысулы" дигән китапта анык авторы Камил Бәширов "Хат яза торган кешенең биш төрле шартка ригая итүе тиеш, —дип яза.-Әгәр хат язганда бу биш шартка ригаять ителмасә, ул хат ысул җәһәтеннән кнм булыр.” Ул шартлар түбәндәгеләр: Пхагнын кереш өлеше. 2)хагнын төп эчтәлеге; 3)хатның ахыры; 4)хат язучының имзасы; 5)хатның язылу вакыты
В Хаков эпистоляр стильне рәсми хатлар һәм шәхси хатлар төрләренә бүлеп карый. Соңгысын ул күренекле шәхесләр арасында язылган хатларга, тормыш-көнкүреш, сәүдә эшләре белән бәйләнешле хатларга, туганлык-кардәшлек хатларына, дуслык хатларына һәм мәхәббәт хатларына аерып тикшерә.
ХАТА / — "Бер кеше фәхеш вә хәрам эшләрне кәсеп итсә һәм хата эшләре чорнап алса, ягъни дини гамәлләрдә хаталыклары күп булса, андый кешеләр, әлбәттә, уг әһелләре, алар анда мәңге калырлар. Әмма иман китереп, изге гамәлләрне күп кылган һәм хаталыклардан нык сакланган хак мөселманнар җәннәт әһелләре, алар анда мәңге
калырлар" (“Бәкарә": 81, 82.)
Хаталану бер гөнаһ булса, хаталанган өчен Аллаһудан гафу сорамау икенче гөнаһтыр
Хатадан хат ирмәс хакъдин цзгә - Аллаһудан башка беркем дә хатадан азат
булмас.
Татар шагыйре Әхмәт Ерикәй: "Мин җибәргән кайбер хаталар Төзәткәнне көтеп яталар,"-дип игълан иткән Үзенең хаталануын аңлаган хак мөселман хаталарын көттереп яткырмас, тәүбәгә килеп, аларны төзәтү чарасына керешер һәм бу хакта күкрәк сугып дөньяга белгермәс.
Хата идәру - хата эшләү.
ХАТЫ Й Б г. 1.Вәгазьче. 2.Яучы 3.Мәчеттә хотбә-вөгазь укуга хаклы мулла. Исламга кадәрге чорда да гарәбләрдә хатыйблар булган. Ул .заманнарда хатыиблар дип сүз осталарын атаганнар. Алар халык арасында булган низагларны бетерүдә. шура җыелышларында, сугыш вакытларында халыкны гайрәтләндерүдә зур зш күрсәткәннәр. Хотбә сөйләгәндә алар башларына чалма кигәннәр, кулларына кечкенә таяк тотканнар, җиргә җәя белән таянганнар. Кайчагында алар хөтбәләрен дөягә атланып утырган килеш тә сөйләгәннәр (Сөнгатулла Бикбулат буенча)
Хатиб язылышы да очрый
ХАФИЗ / 1 Саклаучы 2. Күңелдәй ятлаучы, күңелдә саклаучы Ислам дине
тарала башлаган гасырларда мондын аяклы китапханәләр төрле белемнәрне саклау Һәм буыннан-буынга тапшыруда төп рольне уйнаганнар. 3. Хәзерге гарәп телендә Коръәнне яттан белүче “Хафиз" дип. нигездә. хәдис гали.чнәре телендә йөз мең хәдисне куңелдән белучегз әйтелә иде Шуннан алынып, бер заман гочу мән гыйлемгә ирешкән кешене. > ахырда безнең мәмләкәттә язу таныган һәм укын алган кешене шулай дип атын башлаганнар (Шиһабетдин Мәрҗани) Кара Коръән хафиз.
4 һакши. кятиб. ХУ-ХУ1 гасырларда татар ханлыкларында секретарь, хат йөртүче, хан канцеляриясендә эш башкаручы
Хафиз сүзенен гарәп телендә беренчел мәгънәсе “җырчы бард: бик күп шигырьләрне япан белүче” булган
Күплек саны шәкеле хуффаз. хоффаз.
ХАФИЗ ӘЙЛӘҮ /т. я тлау (Коръәнне)
ХАЧ ф. Төре, еалиб; тәңречеләрдә: аджи (кара), керәшеннәрдә икона Муенга тага торган тәрене камира дип атау очрый Әрмәннәр Алтай төркиләрендәге тигез чатлы тәре символын канунлаштырып, акын исемен хач" сүзен дә саклаганнар икән (Морад Аджи)
Кызыл хан җәмгыяте. Хач сугышлары
Тагын кара: Тәре. Хзчтеруш.
ХАШИЯ /. Китап яки хат читендәге язма, искәрмә, маргиналня Вахидның 1/зенең китапларын, читләренә хашияләр язган китапларын да калдырырга, бабадан атага, атадан балага калын килгән китапларны да калдырырга шәкерт угылы юк ГАЯЗ Исхакын.
“ХашвдГнең күнлек саны шәкеле хәваши.
ХӘБӘР г. " Гатар теленең аңлатмалы сүзлеге ндә “хәбәр" сүлнең биш мәгънәсе китерелә. Асыл мәгънәсе яңалык' , хикәя , “белешмә информация ' Исламда игә ул Мөхәммәд Пәйгамбәрнең сүзләре һәм гамәлләре турындагы ривайат мәгънәсендә йөри, ягыш “хәдис , “әсәр” сүзләре белән синонимлаш Дерес. Коръәннең үзендә һәм хәдисләрдә ул “белешмә", “белдермә" мәгънәсендә генә кулланыла, ләкин ә I Бухариның (IX гасыр) җыентыкларында ук инде кайбер хәдисләр хәбәр дип билгеләнгән Шигыйларда хәдис җыентыклары Әхбар дип атала (хәбәр сүзенең күплек саны шәкеле).
ХӘД, ХӘДД г \ Чик кырый Хәдтин ашу чиктән ашу Күплек саны шәкеле хадуд Ходуд \ чаһ \ллаһ куйган чикләр Италия көдудендәг< Иылня чигендәге 2 Тарәичә-тлтарча русча алынмалар сүзлегендә “Чыбык белән суктыру җәзасы". 1.1КИН А Массэнын “Ислам” дигән китабына бирелгән сүзлекчәдә мәгънә бөтенләй башка "Коръәндә билгеле бер җәза каралган җинаять ’ Моннан без җинаять дигән нәрсәнең гомумән хәдтин ашу. тиешле чик и/мЪн чыгу икәнен дә ачык күрәбез (рус телендәге “простуиок" прсступлсннс' чикне атлап узу сүзләренең и агыл мәп.ң.ке ШУЛ) -Сез доггес әйтегез, әгәр дә ялган стиәсәгез. казеф өчен узегезгә х.н) лязеч булып килә" Мәҗит Гафури Ут гына /һ/ туга, ул чпсачан хокукының гадлия. шәргыя кыйсемнәрне дә куздән кичерде никадәр урласа, сарикъның кулы киселергә тиешлекне, никадәр шаһит курсә, хәдде шна кылыргсиыкны. чал саткан
алганда. кай вакытта ~аядым-6ирдем" дигән сузне әйтергә тиешлегене һә.чмәсене белде. Г Исхакыи
ХӘЕР ХАҺ гф Яхшы теләктә булучы, теләктәш Фарсыча һәмхаһ. Без аңа хәер хаһ. Апа муаффәкыять бирсен. Ш.Әхмәдиен.
ХӘЗРӘТ / 1.Мулла. 2 Әфәнде ханым" мәгънәсенә ия. гомумән, зур кешеләрне
хөрмәтләү, олылау сүзе. Татар мөселманнары арасында дин әһелләренә, галимнәргә мөрәҗәгать иткәндә хөрмәт итү йөзеннән "хәзрәт" дип дәшү киң таралган Бу гарәп сүзе асылда 'хозур, биредә булу дигән мәгънәдә. Мондый мөрәҗәгать итү әдәбе Багдад хәлифәсе Әл-Кадыйрның (991-1031) сәркатибе тарафыннан кертелгән. Ул беренче булып бер вәзиргә: "Сезнең олуг вәзир хәзрәте" (гарәпчә: әл-хәдратүл-гамийүл- вәзирнйә") дип мөрәҗәгать иткән. Болгар бабаларыбызның Габбаслы хәлифәләр белән тыгыз бәйләнештә торуларын искә алсак, татарлар арасында да мөхтәрәм затларга "хәзрәт" дип дәшү әдәбенең киң таралуы аңлашылса кирәк Димәк, без дин остазларыбызга "хәзрәт" дип дәшкәндә сөнни хәлифәләрнең, ягъни мөселман башлыкларынын күркәм гадәтләренә иярәбез. Татарча хан ярлыкларында Хан әгъзам хәзрәтләре' ("Его ханское величество") титулы очрый. Хәзер дә аеруча мөхтәрам затларга "хәзрәтләре" дип күплек шәкелендә әйтү актив (мөфти хәзрәтләре, патша хәзрәтләре һ.б ) Хәзрәте Гали, хәзрәте Хәдичә (бу очракта "хәзрәти" язылышы да кулланыла)
Аллаһы Тәгаләне хәзрәт" .тип олылау да бар Зур /апайларның зур булганнары: Апаһы Тәгалә хәзрәтенә ширек кату, хаксыз урында кеше цтеру, ата вә ананы рәнҗет у. яман шәһадәт бирудер. Хәдис Хак Тәгалә хәзрәте тәгаенләде бу кич восуяъ. Г.Тукай, "Мигьраҗ"
ХӘЛИФӘ / Пәйгамбәрнең урынбасары, хөкемдар; берәүнең вафатыниан соң эшен дәвам иттерүче Мохәммәд галәнһиссәламнең эшен дәвам иттерүчеләрдән берейче хәлифәләр Әбу Бәкер. Гомәр. Госман һәм Гали хәзрәтләр Дларны фарсыча "чәһәрьяр" (дүрт дус) яки гарәпчә “халәфаи рашидин" "хөләфан әр рәшидун" (туры юл тотучы хәлифәләр) дип атыйлар.
Баштарак дөньяви хакимият тә. дини хакимият та хәлифәләр кулында була, ләкин өммәвиләр династиясе вакытында (632-661) инде хәлифәләр дөньяви эшләр белән генә шөгыльләнә башлыйлар. Габбасилар династиясе чорында да шушы хәл саклана. Дин мәсьәләләрендә хәлифә башка моҗтәһидләр белән киңәшмичә генә яңа карарлар кабул итеп, яңа йолалар, кануннар кертә алмаган, ягъни аның мотлак хакимлеге беркадәр чикләнгән X гасырның икенче яртысында хәлифәлек таркалып, вак феодаль дәүләтләр барлыкка килә, хәлифәләр кулында бары тик дини хакимият кенә сакланып кала. Монголлар Багдадны яулап алганнан соң (1258). габбасилар хәлифәлеге гомумән яшәүдән туктый. Төрекләр Мисырны буйсындыргач (1517). төрек солтаннары үзләренә хәлифә титулын да алалар. 1923 елда Төркия Җөмһүрияте игълан ителү белән бу титулны йортүче калмады
Суфичылыкта да хәлифә дәрәҗәсе бар Тарнкать шәехе вафагы алдыннан калдырган урынбасарны да хәлифә диләр.
Хәлифә сүзенең күнлек саны шәкелләре хвләфа һәм хә.гяиф.
•)лек татарда Хәлиф Хәлифә ир-ат һәм хатын-кыз исемнәре ясалуда да актив катнашкан.
Дәвамы киләсе саннарда