МӘҢГЕЛЕКТЕР СӘЙДӘШ МОҢНАРЫ

Нужа белән бахаслаша Сәйдәш. Ваклыклардан үчен арачан Күңелемә ятыш балчам кая Яки багърсн китә ярачан
Композитор гомеренсн күп өлешен икс уг арасында яшәгән дидек. Боларнын берсе эшсез калу. Камал театрыннан читләштерү булса, икенчесе Кәрим Тинчурин. Фәтхи Бурнаш кебек ин якын ижади дусларын югалту, аларнын тормәдәге билгесез газаплары иде Шушылар янына тагын гаиләсендәге кысн- катлаулы хәлләрне дә өстәсәк, күп нәрсәләр аңлашыла
Әләк ташучылар Сәйдәшнең кулга алынган «халык дошманнары» белән дус булуын, хезмәттәшлеген күз уңаеннан ычкындырмыйлар Маэстроның тормышы, иждты куркыныч астында! Ул, әнә шундый әләк кармагына эләкмәс өчен, төрле дусларында яисә гади кешеләрдә кунып йөри Менә шул чакта, теләге булса, композиторлар союзы ярләм итә алмас идемени ана'*
Бу шаукым, композиторның талантын «күрмәмешкә салышу* шактый дәвам итә әле. Бер генә мисал 1950 сл, 3 декабрьдә Сәйдәшнең 50 яшьлек юбилее көтелә Язучылар союзыннан сорыйлар: «Бу уңайдан нинди чаралар үткәреләчәк’* Композиторлар союзының житәкчесе сүзне бик коры тота «Бу обком компетенциясендә, бүтән сүзем юк!»
Куштаннар, яраннар һәм. әлбәттә ВКП(б) обкомы булышлыгы белән. Сәйдәшнең милли, халыкчан ижатына Ватан сугышына кадәр үк инде күпмедер дәрәжәлә «табу» салына Тыштан караганда Н Жиһанов белән аралары жайлы, ипле генә кебек. Жиһанов Сәйдәш исеменә начар сүзләр әйтми әйтүен Рәсми тантаналарда ул кайчакны Сәйдәшкә мөлаем мөнәсәбәт күрсәтә, беркатлы тыңлаучылардан алкышлар яудыра Ләкин болар чын ихластан түгел, нибары рольгә керү. Яшерен яткан аскы агым бүтәнчәрәк юлдан бара
Скрипка елавы
1954 елнын янгырлы сентябрь көннәре Вакыг берни белән исәпләшмичә Сәйдәш гомеренең сонгы айларын саный Үзенен саулыгына борчылып, композитор клиник тикшеренү уза. Табибларның тәкъдиме исә бер дә юанырлык түгел кичекмәстән операция ясарга кирәк һәм бары тик Мәскәүлә
Сәйдәшев Мәскәүгә кнгәр алдыннан фронтовик шагыйрь Мөхәммәг Садри ана Муса Җәлилнең «Моабит дәфтөре«н тапшыра. Шул көнне күпне күргән-кичергән маэстроның күңелендә якты вә кайнар сагыш белән сугарылган «Җырларым* мелодиясе гуа. Гомеренең сонгы көннәренә аяк басканда да шушы жырны ижат итә алган композиторга карага ничек инде даһи димисен’ БУ анын тормышына яна муэыкаль-эпик бөеклек өстәгән данлы әсәре Жырнын язмышында гаять тирән символик мәгънә шагыйрь белән композиторның гомер финишына нинди тур рухи бөеклек, кешелекле васыять белән килүләре ярылып яга лабаса ШУШЫ икс шәхес, татар халкының газиз уллары килер буыннарга нинди гүзәл ижлли һәйкәл
"Дәвамы һашы 1 нчг санда
калдырып китә белделәр
Дистә еллар узды, инде берничә буын тыңлаучылар И Шакиров. X Бегнчев. Г Ләминов башкаруында ләззәт алдылар. Дөньяга билгеле эстон жырчысы Георг Огс •Жырларым»ны Мәскәү тамашачыларына да җиткерә алды. Анын нәфнс-бәрхет һәм илаһи баритон тавышын Кавказ тарлавыгыннан агып төшкән куәтле шарлавыкка тиңләп булыр иде, мөгаен.
Менә 1954 елнын декабрь уртасына да аяк бастык. Бервакыт Гоголь һәм Горький урамнары чатына килеп чыккач, мин Камал театрына таба агылган ифрат озын чиратны күрдем дә кинәт туктап калдым Гадәти хәл түгел иде бу: көлү-сөйяәшүләр юк, хәтта тәртип сакчылары да күренми Йөрәкне нидер чәнчеп алды Ирексездән чиратка килеп кушылгач та авыр сулап үзалдына нидер сөйләнә торган берәүнең: «Әй, Сәйдәш. Сәйдәш!..» дигән сүзләрен ишеткәч, имәнеп китә яздым Күз алларым караңгыланды, бу шомлы хәбәргә — Сәиләшнен юклыгына һич тә ышанасы килми иде.
Театрнын матәм билгеләренә уралган фойесы: биегрәк урында, чәчәкләргә күмелеп, композиторның гәүдәсе салынган ачык табут тора. Югалту ачысын тагын да көчәйтеп, кайсыдыр почмактан туктаусыз рәвештә «Тәфтиләү» моңнары агыла. Заһид Хәбибуллин. скрипкасын үксетеп-елатып, остазы һәм җан дусты белән әнә шулай саубуллаша икән Өске каттан исә Фәйзи Биккиннн «Хуш. авылым» көен кониерт гармунында башкара
Бөтен Казан аягүрә басты диярлек, сөекле композитор белән хушлашу ташкыны ике көн буе ләвам итте Республикабыз районнарыннан, Башкортстаннан, башка шәһәрдән килүчеләр дә күп Сәйдәшевнен вафатын ишетеп. Көнчыгышка баручы поезддан махсус төшеп калган Себер гаиләсенең барлыгына шаһит булдым мин Хәрби ксшенен алты яшьлек баласы бигрәк тә хәтердә калган. Әтисе янәшәсеннән атлап бара һәм сорый ул:
—Ә бу яхшы абыйга һәйкәл куячаклармы?
Әтисе, чәчләре чаларган офииер. сүзен өзеп әйтте:
—Әйе. улым, һичшиксез. Биш-алты елдан сон Казанга тагын килербез һәм композиторның шәһәр уртасындагы һәйкәленә рәхмәт йөзеннән чәчәкләр салырбыз!
Матәм барышында бер «аңлашылмаучылык» та килеп чыкты әле обкомнан килгән бер вәкил, процессия эшенә катнашасы итеп, мәрхүмнең югары дәүләт бүләкләрен чыгарырга тәкъдим ясады Мөхәммәт Садри шундук: «Ә сез аларны бирдегезме сон9* — дип кычкырды Мескенкәй, вәкил буларак килгән килүен, ә менә иҗатыннан һәм язмышыннан бөтеңләй бихәбәр икән үзе
Үз заманының «ханы» С Багыев. сигез ел узганнан сон.зиннәтле кабинетында утырган килеш кенә телефоннан Сәйдәшнең исемен «мәңгеләштереп» куя: ягъни Казанның Пеләтән төрмәсе тирәсендәге ямьсез-пычрак бер урамга Сәйдәшев исемен бирәләр Композиторның ин якын дуслары Ф Бурнаш белән К. Тинчурин кыйналган, газап чиккән, юкка чыккан шушы шомлы төрмә гирәсен сайлап алу — күрәләтә эшләнгән яман эш, билгеле.
1963 ел. Эрмитаж бакчасы. М. Әмир, И. Гази һәм А Шамов кебек танылган әдипләр белән очрашудан файдаланып, сорадым:
—Сәйдәш исемен мыскыл итеп, Пеләтән тирәсен сайлаганнар. Язучылар Союзы мона каршы килә алмады микәнни?
Җаваплары төрлечә булды. Ибраһим Гази, обком ягына ишарәләп, үпкәчел төстә әйтә:
—Төкерә алар безнен каршы килгәнгә!..
Мирсәй Әмир исә тагын да ачыклабрак әйтә белде:
-Композиторлар союзында Батыевнын әшнәсе бар. Мөгаен кинәш-тәкъдимне ана ул биргәндер
Афзал Шамов. елмая төшеп, үзенчә бер нәтиҗә ясады:
—Мина сезнен белән килешергә генә кала
Хезмәт ветераны Ф Тимербулатова республика җитәкчелегенә язган хатында композитор турындагы кайбер истәлекләрен сөйли, Пеләтәндәге Сәйдәшев урамын М Горький урамы белән алмаштырырга үтенә. Ләкин, ни кызганыч, шушы көнгә кадәр анын үтенеченә колак салучы күренми...
С Сәйдәшевне җирләү көннәреннән тагын бер нәрсә искә төшә Тормышы һәм ижатынын сонгы дистә еллары узган, ул яшәгән йорт янында җыелышканнар арасында үзара сөйләшү, фикер атышулар ла хәйран булды, билгеле Менә шул чакта композитор яшәгән йортта музей оештыру кирәклеге турында сүз чыкты Утыз-кырык ел узганнан сон. 1993 елнын кояшлы бер көнендә ниһаять, җәмәгатьчелекнең якты теләге чынга ашты: зиннәтле музей үзенен ишекләрен ачып җибәрде
Ачылыш тантанасынын онытылмас минутлары'
Сәйдәш ижат иткән легендар Маршнын куәтле авахтары белән урамны һәм күкләрне тутырып, музейга таба тынлы оркестр якынлаша Ораторларның каннар чыгышлары шатлык һәм куану, горурлык хисләре белән тулы Менә эәнгәр тасма да киселде. Сәйдәш көенә язылган Татарстан Гимнынын Әзһәр Абдуллин тарафыннан эшкәртелгән варианты тантаналы янгырый. Кояшлы, шат күңелле лирикага күчкәнче дәртле көйнен ниндидер шартлаулы оптимистик башлангычы, күрәсен. күпләрнен күнеленә хуш килде җыелганнарның барысы да дәррәү кул чапты.
Янәшәмдә басып торучы ветеран. Камадагы «Мулланур Вахитов* пароходының элекке капитаны, С. Сәйдәшев белән аралашып яшәгән Зиннәтулла ага Яһудин. керфегендәге шатлык бөртекләрен сыпырып, әкрен генә әйтеп куйды —Ходаем, республикабызның әзер гимны бит бу' Искиткеч көй Ризалыгымны белдереп, мин лә кушылдым —Әйе, татармын «Марсельеэа»сына тин әсәр ул Кояшлы гимн'
Татарстан Югары Советы эшләгән сценарий нигезендә Татарстанның гимны расланды. Тавыш бирү вакытында. Фәрит Яруллин музыкасы белән бергә. Сәйдәшев көенә язылган вариант га игътибардан читтә калды.
Кызганыч, бер көнлек проблемалар белән яшәүче кайбер түрәләрдә халыкның яраткан композиторларына тиешле бәя. жылы караш җитеп бетми. Заманында Сәйдәшев һәйкәленә дип халыктан җыйналган зур фондны тарагын бетерү, аннары 12 ел дәвамында һәйкәлне куюга аяк чалу — болар барысы да зур гамьсезлек турында сөйли
Бу урында композитор музеендагы директорларның «еш алмашынып* торуын да дәлил итеп китерергә мөмкин Сонгы ике ел эчендә бирелә икс хужа алышынды берсе пенсиясен көч-хәл белән көтеп алгач кына китә, икенчесен хулиганлык өчен эштән азат итәләр Өченчесе, ягъни бүгенгесе исә - элеккеге хәрби кеше, китәргә җыенмый
Монысы да кызганыч! Боек композитор музеенын директоры итеп музыкать белеме һәм тәҗрибәсе булмаган, музей эшемеи нечкәлекләрен андап җиткермәүче отставкадагы пенсионер офиисрнын билгеләнүе сәер Бәлки. б> хәл комендант вазифаларын башкарырга ярдәм итәдер Әмма татармын туган гелен яхшы белмәгән, музыкасын аңламаган, әдәбияты белән якыннан танышмаган. Сәйдәшев турындагы язмаларны газет-журналдан, китаптан укып бармаган, композитор архивын бөтенләй өйрәнмәгән директорга, белмим, нишләргә генә каладыр
Абыем белән әңгәмәләр
Миңа калса, бу юмалаш истәлекләремдә ганылгаи язучы, кикаялар остасы һам рус классикасыннан менә ДИГӘН тәрҗемәләр биргән Афзал Шамов белән сөйләткәннәрнең хатирәсен куллансам аа аршк булмас
СУГЫШ аллы елларыннан башлап 70 иче юларга кадәр җәмгыять тормышы,,,,,,
алгы сафларында булган ул .Совет әдәбияты, журналын ...... ................... . әемп
ТАССР Я ,учы ,ар Союзы идарәсе рәисе. Республиканың К),.,ры Ювсты аетлагы
К1К1 О.кә комшюы әгыасы һ б МУ мм ..................................... ............................. ,.. ерак тормады
Ара ,. ...... .... . .... ..... ... ............ .... ... ....... .... ....... ........ н ....................... ......... ........
һәм музыка әһелләре турында бер генә сөйләмәде. Каймакны мин аңа усалрак сораулар бирүдән дә тайчанып тормый идем.
Сөекле композитор иҗатына табынучыларның Сәйдәшев һәйкәле дип янып йөрүчеләре турындагы «Кадерле мирас» дигән мәкаләне укыгач («Социалистик Татарстан-. 25 ноябрь. 1987 ел), ул минем инициативаны, гомумән, бу мәкаләнең кузгатылуын хуплап чыкты. Әмма бер урында кинәттән генә ни өчендер Сәйдәшевнең
шәраб белән «дус» булуын телгә алды...
Әлеге юрамасын тыңлагач, мин: «Абый, син бит тамчы да эчмәгән зыялы кеше, Салих абый белән рюмка күтәргәнең булмады дип беләм. Хәмергә һәвәс танышларын белән дә бәйрәм итмәдең. Сәйдәшевнен шәрабкә мөкиббән булуы турындагы сүзләрең озын колаклардан ишеткән имеш-мимешләргә генә кайтып кала түгелме соң?»
Әлеге сүзләремә реакциясе тиз һәм кискен булды:
— Юк! — Бераз тын алганнан фикерен менә болайрак дәлиллисе итте: — Әле Сәйдәшев үзе исән вакытта ук бу хакта, кайвакыт уен-көлке катнаштырып, обком секретаре Батыевның сөйләгәне бар иде.
Мона каршы мин:
—Батыев әфәнденең дә бит такыр кесәле, акча кытлыгында утырган композитор белән эчеп йөргәне булмады. Димәк, Сәйдәшевнең хәмер тоткалаган чакларын озын телле дусларының берсе сөйләп йөргән
ана!
—.Алай булуы да бик мөмкин, — дип җавап бирде абыем. — Әмма бервакыт композиторны сәрхүшрәк хәлендә үземнен дә күргәнем булды. Бу хакта Жиһановтан да ишеткәнем бар Ул — коммунист, ялган сүз сөйләп йөрмәстер.
Абыем белән бәхәстә беренче тапкыр кызып китеп, ачу белән сүзләремне дә русча әйтеп ташладым:
— Вот где. оказываетея, была зарыта эта «дохлая собака»!
Гафу үтенгәч, сүзне туган телемдә дәвам иттем:
—Хәер. Сәйдәшев талантына сокланучылар әлеге имеш-мимешләрнен кай тарафтан искәнен әллә кайчан, ул үзе исән чакта ук тоемладылар. Мисаллар булгандыр, күрәсен Синең композиторны «бервакыт» сәрхуш очратуын Сәйдәш кебек олуг шәхесне ахлаксызлыкта гаепләргә бернинди дә нигез бирми! Коммунист Батыев «авторитеты»на сылтау исә бөтенләй көлке. Ходай ана намус һәм зыялылык сыйфатларын бирмәгән булса кирәк..
М Мусоргскийнын аяныч язмышын исенә төшереп, дәвам иттем:
—Даһи композиторның кайчандыр эчү белән мавыгуы хәзер берәүне дә борчымый «Хованшина». «Борис Годунов» кебек иҗат җимешләре исә яңадан- яңа буын тамашачыларын сокландыра Шунын кебек, рәхмәтле халкыбыз да яраткан композиторларының вак-төяк кимчелеген гафу итәчәк. Ә инде төптән уйлап карасан, гафу итәрлек нәрсәдә юк ич биредә. Биредә, хакыйкатьтән дә бигрәк, котырту максаты һәм имеш-мимешләр күбрәк.
Афзал абыем бик нык уйланып калды.
Ул бу четрекле мәсьәләне төгәл генә белеп бетермәвен таный иде бугай. Мин, акыл сатарга тырышмыйчарак кына, фикерләремне әйтеп бетерергә ашыктым:
—Син «айсберг»нын өске өлешен генә күрәсен, дип саныйм. Аның ин мөһим булган аскы өлеше — ачы язмыш тарафыннан бирелгән драматик өлеше — бик күпләргә, шул исәптән җәмгыятьнең өске эшелонындагы байтак чиновникларга да бөтенләй күренмәде. «Су асты»нда ниләр булганын композитор үзе һәм анын күнел халәтенә сизгер аз санлы дуслары гына белеп торган..
Әйткәннәремә абыем каршы чыкмады
Вакытында анын «Галимҗан Ибраһимов турында истәлекләр* тупламасын әзерләүдә зур көч түккәнен, илһамланып эшләгәнен хәтерлим. Менә шуны истә
тотып, композиторнын 80 еллыгы унаеннан чыккан «Салих Сәйләшев турында истатекләр* китабы хакында анын фикерен сорадым Бераз уйланып торганнан сон. ул мина болай жавап бирде:
—Кайбер мәкаләләрнен ин әһәмиятле урыннары төшеп калган. Бу — истәлек авторларына карата хөрмәтсезлек күрсәтү. Күренекле шәхесләр турында истәлекләр җыентыгын эшләгәндә халтурага юл куелмаска тиеш. Бигрәк тә кул астында тур әһәмиятле материалларнын күплеген истә тотсак. Бу китапчык - әштер-өштер генә, ашыгычлык белән эшләнгән юбилей заказы Биредә яхшы гына язмалар да бар. әмма күп кенә истәлекләр салкын кан белән язылган, алар хезмәткә мәхәббәт һәм хөрмәт хисләреннән азат.
Сүзен тәмамлап, ул мәкаләсе китапка кергән Галия Кайбицкаянын фикерен дә белешергә кинәш итте.
Ялгышмасам. әле 1952 елнын көзендә үк абыем С. Сәйләшев белән аралашуынын янә бер хатирәсе белән уртаклашты Композиторнын матди кыенлыкта утырганын белен, ни өчен консерваториядә укыту эшләренә тотынмавы хакында сораган ул Һәм жавап көтелмәгәнчә була:
—Консерватория хуҗасы чакырмаячак, партия обкомы аны мәжбүр итмәс Ә Сәйдәш, үтенүче сыйфатында эшләпәсен салып, аларга ялынып йөрергә җыенмый Монда сүз укларынын кая таба җибәрелгәнен чамалау кыен түгел 1990 елнын гыйиваре Сәйдәшевнен 90 еллык юбилей тантанасына әзерлек эшләре барган чак. Әнә шулар хакында сорашкач. Афзал абыемнан композитор турындагы сонл.1 фикерләрен ишетеп калдым
Болай дип җаваплаган иде: «Хәзер инде бик ачык — Сәйләшев профессиональ
музыкабыз сәнгатенә нигез салучы гына түгел, ул XX гасыр мәдәниятебез тарихында боек шәхесләребезнен берсе Ул Тукай белән янәшә, бай тарихыбызда калырга тулысынча лаек*
Бу инде бөтенләй бүтәнчә. барыннан да бигрәк гадел, объектив бәя иде.
Профессор Мөхәммәт ага Гайнуллиннын ташып торган хисләреннән аермалы буларак, абыем Афзал Шамовнын тойгылары шактый басынкы иде Әмма. 1991 елның гыйнварында, вафат булыр алдыннан. Сәйдәшкә карата кызыксынуы гагын бер кат калкын чыкты Астма белән бик нык интегүенә карамастан, телефоннан мина Салих Сәйдәшевнен 90 еллык юбилей тантанасында Мансур Хәсәнон мактаган чыгышны мактады Дистәләрчә еллар буена хакыйкать
Г КайОицкая бозып һәм яшерен бирелде, дип тә өстәде әле
Киннпөн Сәплашевнсн 1951 елгы 50 яшыпгк юбилее «акындагы фикерен ди ЭЙТТС Күңелендәге горурлык белән ул: «Белеп тор һәм исендә тот. Татарстан язучылар союзы инициативасы һәм фронтовик шагыйрьләрнең үзсүзлелеге, кат кат кисәтүләреннән башка юбилей узмаска да мөмкин булган*. дип белдерде Бу мәсьәләдә Казакъстан. Үзбәкстан. Әэсрбайжан күрше Ьашкортстан зыялыларының ярдәмен лә телгә алды. Йөткереп алганнан сон -һәйкәленә акча җыелды инде Хәзер Сәйдәшевкә Камал театры янәшәсендәге йор. музеен чынга ашырыр вакыт җитте. Арабыздан китүче бик күнләрнен васыяте бу *
Чираттагы тапкыр сулышы кыса башлагач, сүзен тәмамлый алмалы ул Б> безнең сонгы сөйләшүебез иде
Ахыры киләсе санда.