«Татар энциклопедиясе» битләреннән

ГАБӘШ (Гобәйдулла ибне
Кәримулла әл-Әлдермеш әл-Болгари)
(1785. Казан өязе Әлдермеш а. - 1874 тән
соң), дин зшлеклесе, шагыйрь,
каллиграф (хаттат) Чыгышы б-н
йомышлы татар гаиләсеннән Х.-Г
Габәшинең бабасы. Башлангыч дини
белемне Зур Кавал авылы мәдрәсәсендә
мөдәррис Габдеш хәзрәттән ала. 1812
елда Бохарага укырга китә Уку
елларында язылган, хатыны
Бибифатыйма бинте Сәйфелмөлек исеме
б-н аталган «Фатый- манамә» (Бохара.
1813. кулъязма рәвешендә) шигъри
җыентыгы сакланган 19 йөз башына
караган аз санлы шигъри әсәрләренең
берсе булган (135 бәйт. 270 юл) бу
китапта авторның гаиләдә һәм
җәмгыятьтә хатын-кызның биләгән уры-
ны турында карашлары һәм фикерләре
урын алган.
Бохарадан кайтканнан соң. 1822 дә Г
Казан өязе Кече Солабаш авылы мәчете-
нең имам-хатыйбы була. Тиздән ул үзен
югары белемле дин белгече, шәрекъ
әдәбияты әсәрләрен күчерүче, оста
каллиграф һәм кабер ташларына
эпитафияләр язучы буларак таныта. 1864
тә Казан тюркологы Е.Малов болай дип
яза: «Солабаш мулласы Гобәйдулла бине
Кәримулла мөселманнарда кәтиб
буларак билгеле Ул кулъязмалар күчерә
һәм кабер ташларына язу төшерә
Гобәйдулла кулъязмаларының
кайберләре Казан ун-тында саклана».
П.Ф.Готвальднын «Император Казан
ун-ты китапханәсенә караган гарәб
кулъязмалары тасвирламасы» («Описа-
ния арабских рукописей.
принадлежавших библиотеке
Императорского Казанского
университета». 1855) китабында Г.нең
түбәндәге кулъязмалары күрсәтелә:
Шәрәфетдин бине Хисаметдиннең
«Тәва- рихы Болгария*се (1832 елгы
күчермә): 1844 елгы күчермәдә
Тәкыетдин Әбу Гомәр бине Габдрахман
бине Госман бине Салихның (1181-1245)
«Ысулел-хәдис»е. билгеле булмаган
авторның «Кыйссасел- әнбия*се.
Мөхәммәд әл-Хәдиминен «Рисәлә фи
мәбәхис әл-бисмилла»сы. Хисаметдин
Әбелхәер бине Мөсләхетдин Мостафа
Ташкөпризадәнең (1495-1560)
«Шакаикел ногъмания фи зикр голәмә
әд-дәүлә Госмания*се. Зәйнетдин Гомәр
бине әл-Мозаффар бине әл-Вәрдинең
(1349 да вафат) «Хәридел гаҗәеб вә
фәридел гараиб»е. 1845 елгы
күчерелмәдә: Хаҗи Мөхәммәд бине
Мөхәммәд Парса әл-Ха- физннең (1419
да вафат) «Әл-фусуль әс- ситтаъсе.
Мәүли Ибраһим бине Мари
Шәбрәхитинең «Әл-арбагыйи ән
Нәвәвн*се.
Ишан Нигъмәтулла әл-Әлмәтинен
Казанга һәм Казан тирәләренә сәяхәт
кылуы турындагы «Холасател бәян*
(1889 да басыла) исемле шигъри әсәр
авторы Ул 19 йөзнең 40 елларында
язылган дип фаразлана. Әлеге
китапларда һәм «Фа- тыйманамә*дә
автор тарафыннан күп кенә гарәб-фарсы
алымнары кулланылса да, стильне
гадиләштерүгә омтылыш. 19 йөзнең 1
яртысында татар әдәбиятында традици-
ягә кергән шигырьне бизәкләр б-н артык
чуарлаудан котылырга тырышу нык ча-
гыла.
Г. - гарәп галиме Габделкаһир бине
Габдрахман Җирҗәнинең
«Китабел-гава- мил-иза» (1078)
китабына фарсы телендә, гарәб теле
грамматикасына (Мөхәммәд Нәҗип
Түнтәрм китапханәсеннән) шәрех
намәләр авторы. Алар Казан ун-тының
Фәнни китапханәсе кулъязмалар бүле-
гендә саклана.
Г.ның уллары әтиләренең китап
күчерүче һөнәрен дәвам итәләр. Өлкән
улы Әхмәт Казанның Яңа бистәсендә
яши Казан ун-тында 1844 елгы
кулъязмасы саклана. Кече улы
Мөхәммәд 1850 дә Кече Солабаш
авылының икенче мулласы (әтисе б-н
бергә) булып билгеләнә. Ул шулай ук
китап күчерүче һәм кабер ташларына язу
төшерүче буларак мәгълүм. Г хезмәтләре
бүтән каллиграфлар тарафыннан күчереп
алынган.
Әд Малов Е Миссионерство среди
магометан и крсщёных татар. К . 1892.
Султан Габяши Материалы и исслед К .
2000: Очерки истории Высокогорского
района Республики Татарстан. К . 2001.
Кулъязмалар тасвирламасы VII чыг Та-
тар әдипләре һәм галимнәренең Дэвамы Журналыбызның 2005 ел. 4 саныннан басы:. кулъяз-
малары Төз. А Фәтхи К . 1969
М. В Гайнетдинне, Р. И.
Шанс у тон
ГАБДЕЛВАҺАБ бине МОСТАФА (18
йөз), шагыйрь Оренбург губ.-сының
Минзалә өязе Дәвек авылында укыган
елларында «Ике сукыр* (1780 ел тирәсе)
балладасын яза. Кулъязмасы ТР ның
Дәүләт музеенда саклана Әсәрләренең төп
темасы - мохтаҗларны кызгану, бозык-
лыкны тәнкыйтьләү Балладаның чәчмә
варианты Таҗетдин Ялчыголның « Рисә-
ләи Газизә* (1795) китабында урын алган
һәм татарлар арасында киң танылган.
М. И. Әхмәтзңанов.
ГАБДЕЛМӘҖИД (14 йөзнең 2 нче
яртысы 15 йөз башы). Алтын Урда чоры
төрки-татар шагыйре Кайбер мәгълүмат-
ларга караганда 1410 елда Кырымда
яшәгән. Бүгенге көнгә Сәйф Сарай тара-
фыннан нәзыйрә язылган «Күңел* исемле
газәлләренең берсе генә килен җиткән һәм
«Китабе Гөлестан бит-торки* китабында
сакланып калган Йосыф-Зөләйха
сюжетына нигезләнеп язылган поэма (сак-
ланмаган) авторы
Әд.: Миңнегулов X Й Сәйф Сарай:
Тормышы һәм ижаты К-, 1976
ГАБДЕССӘЛАМ бине УРАЙ (Габ
дессәлам бине Уразмохәммәд бине
Колмөхәммәд бине Колчура, гөхәллүсе
Габдүш) (1700. Казан өязе Мәңгәр а
хәзерге Әтнә р-ны Олы Мәңгәр а. 1767 дән
соң), шагыйрь, дин эшлеклесе. Ә Кар-
галыйның бабасы 1725 елдан Казан өязе
Ташкичү а. яши һәм укыта. 1742-46 еллар-
да авыл мәчете имам-хатибы һәм мәдрәсә
мөдәррисе 1746 елдан Оренбург губерна
сы Каргалы бистәсендә мәдрәсә тота, озак
еллар аның мөдәррисе була. Шәкертлә-
ренең берсе. 1755-56 еллардагы
татар-башкорт халык күтәрелешен
оештыручы Батырша белән гыгыз
элемтәдә тора һәм аның патшага язган
хатында Г ноң исеме күрсәтелә. Г 40
шигырь авторы. Таныл ган шигырьләре
арасында 1757 елда рус герман
сугышында һәлак булган татар солдаты
турындагы «Меллагөл бәете*. Әдәби
мирасында мәхәббәт лирикасы күренекле
урын алып тора, иҗтимагый тарихи
проблематика чагылыш тапкан Иҗатында
халык чуалышларында катна тучыларга
теләктәшлек белдерә Г бине У' шигърияте
ытар халык иҗаты б н тыгыз бәйләнештә
булуы б-н үзенчәлекле
Шигырьләре күп күчерелмәләрдә тарала,
кайберләре «Татар поэзиясе антология -
се*нә кергән (т. 1-2. 1992)
Әд. Ахметэянов М.И Габдусса- лям
Средневековая татарская литера- тура
(УШ-ХУШ вв ) К . 1999; Әхмәтжа- нов
М.И Татар кулъязма китабы. К . 2000 М И
Әхмлнҗанов
ГАБДЕЛМӘН Сабир (1879. Самара
губ., Богорыслан өязе. Котлымбәт а. -
22.12.1917, хәзерге Кыргызстан
Респ-касы. Семиречннск өлкәсе Тукмак ш
). шагыйрь Чыгышы 6-н крестьяннардан
1902 елдан «Икъбалия» мәдрәсәсендә
укыта (хәзерге Кыргызстан Респ-касы
Карагол ш ) 1910 да Төркня. Мнсыр.
Сәгуд Гарәбсганына сәяхәт кыла. 1914 га
Россия армиясенә алына. 1 нче бөтендөнья
сугышында катнаша Яралана, авыру
сәбәпле дсмобилизацияләнә Шигырь,
хикәя, публицистик мәкаләләре «Шура*
ж-лында. «Кояш* г-гасында һ 6. басыла
Пржевальск шәһәрендәге Татар кыргыз
җәмгыяте әгъзасы булып тора Җәмгыять
хисабына үзенең социаль һәм антиколо-
ниаль яңгырашлы «Фөрьядлар* («Аһ-
зарлар». Казан. 1908) исемле лирик ши-
гырьләр җыентыгын чыгара. Китап, чыгу
б-н үк. хакимият органнары тарафыннан
җыеп атына, авторы төрмәгә ябыла. 1909
да балатар өчен язылган «Нәтнжән әхлак
Хикмәтле сүатәр вә хикәяләр* китабын
бастыра Китапта авторның үз шигырьләре
һәм үгет-нәсыйхәт характерыңдагы
мәкатьләр у-рнаштырылган
Әсәр «Әүлия ата*дагы иске әсәрләр
турында Шура 1915 N8 Милләтнең
юлбашчылары Шура 1915. N20.
Мөхәммәт әфәнде 1916 N14 15
Әд. М урады мов И Ценная находка
из Казанн Вечсрняя Казань 1990 26 марта.
Сабир әфәнде Габделмәновныи вафаты
Олугь Төркестан. 1918 24
гыннв Әхмәтҗанов М Татар әдәбияты
тарихына яңа исемнәр Мәгърифәт һәм
азатлык очен көрәш К . 1987
М.И. Әх члнҗаноп
ГАБДИ (Мескен Габдн. Мел м Габдн.
Галим Габдн) (псеад . чын исеме билгеле
түгел) (1679 18 йөзнең 1 нче чиреге), ша-
гыйрь Казанда яшәгән һәм ижат иткән дин
фарлзлана. 1927 елда шигырьләренең бер
өлеше авторның исеме күрсәтелмичә
«Бсзнен юл* ж-лында басыла Автор 1709
да нәсер жанрында язылган, кулъязма
рәвешендә сакланган «Габдн шигырьлә-
ре* исемле җыентыгы 1975 тә табылган
нан сон гына таныла Җыентыкта суфи-
чылык рухында язылган 60 якын
шигырь тупланган. Г шигырьләрендә
рухи мәсьәләләрдән тыш бик күп
тормыш проблемалары да күтәрелә,
җәмгыятькә карата тәнкыйть сүзләре
урын ала. Гади халыкка карата
якынлыгын белдерә, аның хәленә керә,
түземлек тели, хакимнәрне гадел булуга
өнди Татар халкының иминле киләчәген
иҗади хезмәттә, үзара ярдәмләшүдә
күрә. Г. кулъязмалары ТР ФАнең Тел,
әдәбият һәм сәнгать ин-ты
мнрасханәсендә һәм Казан ун-ты Фәнни
китапханәсенең сирәк очрый торган ки-
таплар һәм кулъязмалар бүлегендә сак-
лана.
Әсәр. Габди шигырьләреннән
үрнәкләр Казан утлары. 1978. N10,
Әд Абилов Ш.Ш. XVIII йөз башы
татар шагыйре Габди әсәрләре / Татар
теле һәм әдәбияты К., 1977 6 кит , Аны-
кы ук. Поэзиябез тарихына яңа исем / /
Казан утлары. 1978. N10; Татар
әдәбияты тарихы. К., 1984 I том; Татар
поэзиясе антологиясе. К., 1992. 1 кит.
Ш.Ш. Абилов.
ГАБДРӘХИМОВ Фәрит Ибраһим
улы (8.1.1933, Башкортстан АССРның
Бүздәк р-ны Арслан а.), шагыйрь, Баш-
кортстан АССРның атказ. мәдәният хез-
мәткәре (1982). Башкорт һәм татар тел-
ләрендә иҗат итә Башкортстан ун-тын
тәмамлый (1963) 1965-69 елларда
«Ленин юлы» г-тасы (Туймазы ш.)
редакциясендә әдәби хезмәткәр. 1969-94
тә «Кызыл таң» г-тасында (Уфа ш )
әдәбият һәм сәнгать бүлеге мөдире
булып эшли. Әсәрләре 1960 елларда
басыла башлый. Шигырьләрендә
якташларының матур образлары, туган
төбәге табигате гәүдәләнеш таба «Йөрәк
уты* (Өфө, 1971), «Ерзәге йондоззар*
(Өфө, 1975), «Алтын туй* (Өфө. 1982).
«Күңел күзе* (Өфө. 1985), «Кичер
мине!* (Уфа, 1995), «Син дә мин* (Уфа.
2000) җыентыкларына тупланган
шигырьләре татар халкының гыйбрәтле
язмышы турында уйланулар белән тулы
Г.ның күп кенә шигырьләре рус, чуаш,
украин телләренә тәрҗемә ителгәннәр.
Уфада яши
Әд Хөсәен М Табигатьтә бары да
табигый Ватаным Татарстан. 1993.15
янн . Мулюков М. Керәм давыл уртасы-
на Тулпар. 1996 N6
ГАБДУЛЛА бине ГАБДУЛЛА (Габ-
дулла Болгари) (19 йөзнең 2 нче яртысы
- 20 йөз башы), язучы, публицист. Тагар
һәм гарәп телләрендә язган. Бәхәс
характе
рындагы ике китап авторы «I ожәлә мар-
зыйа фи бәянел Әшгарыйа» (1905) кита-
бында Р Фәхретднновны һәм аның
«Асәр* китабын отодоксаль ислам
тәгълиматы ноктасыннан чыгып, урта
гасыр гарәп дин белгече Әбүл-Хәсән
Гали әл-Әшгаригә (936 да үлә) ишарә
итеп тәнкыйтьли. Китап ахырына Г.
бине Г үзенең шигырьләрен дә
урнаштыра. Аның икенче китабы -
«Изһар әг-тәэсүф» (1907) хатын-кыз
эмансипациясенә, татарлар арасында
сәнгатьнең үсүенә каршы юнәл- телгән,
анда шулай ук җәдитчелек идеологы
булган Г.Барудига һәм бу юнәлешне
яклаган Ә Н Максуд и га карата
тәнкыйди фикерләр урын алган.
А.М.Ахунов.
ГАБДҮШ Хөсәен Рәхимҗан улы (5.1
1901, Троицк ш., - 14.4.1944, Харбин ш.,
Кытай), язучы, журналист Реаль учи-
лищеда укый (Петропавловск ш.,
Казакъ- стан) 1917 елдан соң
Маньчжуриягә (Кытай) күчеп китә
«Милли байрак» г- тасында, «Ерак
Шәрекъ*, «Яңа милли юл», «Белдереш*
(Хельсинки). «Казан» ж-лла- рында
языша. Г.Камал, М Фәйзи, Г.Ис- хакый
пьесалары буенча спектакльләр куя, үзе
аларда баш рольләрне башкара, татар
Мөһаҗирләре өчен әдәби кичәләр
оештыра Берничә пьеса, шул исәптән
«Татар телендә беренче телеграф*,
хикәяләр һәм шигырьләр авторы «Дүрт
хикәя» (Токио, 1931) исемле җыентыкка
кергән кайбер хикәяләре туган илне са-
гыну хисе белән сугарылган
Әд Миңнегулов X. Урал егете Мирас
1992. N9; Хөсәен Габдүш хикәяләре
Мирас. 1999 N7
А'. 70. Минпегулав.
ГАБДҮШ, псевд Габдессәлам бине
Ураи.
ГАБИД (Габидуллин) Гиз-эл (Гыйз-
дулла) Лотфи улы (7 1.1918, хәзерге
Оренбург өлкәсе Свердловский р-ны
Хөсәен (Саиновка) а -1955), шагыйрь.
Богорыс лан пед техникумын
тәмамлаганнан сон (1937) Оренбург
өлкәсе Зианчура р-нын- да укытучы
булып эшли. Бөек Ватан сугышында
катнаша. Фронт газеталарында хәбәрче
була. Армия хезмәтеннән азат ителеп
кайткач (1946), Үзбәкстан шәһәрләрендә
балалар укыта. Г.ның сугыш елларында
язылган шигырьләре «Алар сафта*
(1961), «Беренче карлыгачлар» (1968)
исемле күмәк җыентыкларга
кертелгәннәр
Әд. Әпсәләмов Г Г Габид турында
Социалистик Татарстан 1968 18февр
Мәҗитов 3. һәр шагыйрьнең үз тавышы //
Сугышчан поэзия. К , 1975
ГАБИДИ (Габидуллин) Әзһәр Сәми-
гулла улы (26.9.1926. Сарман р-ны Чук-
марлы а. - 22.8 2001. Сарман р-ны Сарман
а.). шагыйрь. ТАССРның атказ. мәдәният
хезмәткәре (1986) Мннзәлә пед. уч-щесын
тәмамлый (1950) 1950-80 елларда авыл
мәктәпләрендә татар теле һәм әдәбиятын
укыта Әдәби нжлт эше белән 1942 дән
бирле шөгыльләнә Республикада чыга
торган газета һәм журналларда, күмәк
җыентыкларда әсәрләре басылып килә.
Балаларга багышланган «Без - яз дуслары»
(1965), «Тапкыржан табышмаклары»
(1966). «Кошчыгым* (1981). «Калган эшкә
кар ява* (1993) исемле шигырь
җыентыклары авторы Лирик шигырьләре
«Таң сәгате* (1989). «Болыннарым» (1997)
җыентыкларына тупланган Г. ның
шигырьләренә ихласлык, самнмилек хас Г.
шулай ук публицистика һәм әдәби
тәнкыйть өлкәсендә дә эшләде.
Боек Ватан сугышында катнаша. 1 нче
һәм 2 нче дәрәҗә Ватан сугышы орденнары
б-н бүләкләнә
Әд. Маликов Р Чишмәләр дә бик тиз
бәреп чыкмый Заман 1999 6 сент /'. М.
Габделхакова.
ГАДЕЛ (псевд чын фам Гаязов) Әхмәт
Хади улы (2.2.1942. Мамадыш р- ны
Акчншмә ав. туа), шагыйрь, кинодраматург
М.Горькнй исем. Әдәбият ин тын (1977.
Мәскәү) тәмамлый. 1966-82 еллар
арасында Түбән Кама район пие гасы
хәбәрчесе. Балык Бистәсе р-ны Шо-
мыртбаш мәктәбендә укытучы. ТАССР МС
телевидение һәм радиотапшырулар
Комитетында тәрҗемәче. Республика ха-
1ык иҗаты йортында һәм Мәдәният ми-
нистрлыгында методист булып эшли.
1983-84 тә СССР Әдәби фондының Татар-
стан бүлеге директоры. 1992-97 елларда ТР
Кинематография дәүләт комитетында.
1997-99 да ТР Язучылар берлеге рәисе
урынбасары 1960 еллардан басыла баш лый
Армия тормышыннан «шып язылган
шигырьләре* рус телендә «Понск* исеме
белән аерым җыентык булып басылып
чыга. Заманча эчтәлекле, жылы бер аһәң
белән өртелгән лирик шигырьләре
«Күгәрченнәр» (1971). «Чдм» (кырым
татар телендә. Ташкент. 1978). «Комеш
кыл-
Дэдлчы кил
ган жыры» (1982). «Яшьлегем былбыл-
лары* (1985). «Дәрт* (1992) җыентык-
ларына тупланган Аның сценарийлары
буенча һәм соавторлыкта 50 дән артык
документаль һәм балалар өчен
мультфильмнар төшерелгән Ашхабад һәм
Мәскәү шәһәрләрендә үткәрелгән
Бөтенсоюз кинофестивальләр лауреаты
(1984 1987)
Әд.. Ахунов Г Шагыйрь дөньясы
Социалистик Татарстан 1992 1 февр ;
Хисмәтулла Р Бердәнбер Ватаным
Татарстан 1997 14 март. Эхмәтҗанов М
Әнкәйләрдән килгән бу мәхәббәт Мәдәни
җомга 1987 .V* 10
ГАДЕЛ (Гадилев) Лотфи (Лотфулла)
Карибулла угылы (22 10 1894 Вятка губ ,
Алабуга өязе Салагыш а - 1915). язучы,
әдәбият тәнкыйтьчесе «Буби* мәдрә-
сәсендә укый. 1911 елда Казан татар укы-
тучылар мәктәбенә керә Укуын тәмамла-
мыйча 1914 тә үз теләге 6-н фронтка китә
«Сөембикә*. «Ан*. «Ак юл* ж .парында,
«Кояш*. «Йолдыз* г-таларында «Көнче-
лек* (1913). «Аерылышу* (1911). «Ике
хат* (1914) һ б хикәяләре басыла Г Ту кай
һ 6 иҗатына, тәрҗемә мәсьәләләренә
караган әдәби-тәнкыйть мәкаләләр авторы
1 нче ботендоиья сугышында һәлак булган
дип фаразлана
.1 М.Лхунпв
ГАЗӘЛ (гарәп гыйшык-мәхәббәт).
У|гга һәм Якын Кончыгыш. Коньяк кончы
гыш Азия әдәбиятларында. Идел һәм Урал
буе төрки телле халыкларның лирик по-
эзиясендәге шигъри форма Гадәттә,
һәрберсе тәмамланмаган фикергә һәм
мөстәкыйль мәгънәгә ия булган 7-15
бәйттән (икею.т- лыклардан) тора. 1 нче
бәйттә 2 юл рифмачаны, баш катары 6а. ва.
га. ла пцтгабендә бирелә. Соңгы бәйттә,
кагыйдә бу ларак, автор исеме яисә
кушаматы искә атына I жанрындагы иң
камил әсәрләр белгә Руд әкн. Сәгъди.
Хафиз. Физули. Нәвал.. 1огфи иҗади
мираслары аша билгеле Татар
әдәбиятында урта гасыр
ша1Ъ1Йрьлә|»еннә11 Сәйф Сарай. Оммн
Камат. Колшәриф. 19 һәм 20 йөзләрдә III
Зәки, Г Клндллый Акмулла. Г.Туюй. М
Гафурн. III 1ы6нч һәм соңрак Н.Арсланов.
Р Гаташлариыи Г жанрында ижат иткән
әсәрләре бар Г жанрына ш у Европа һәм
рус шагыйрь ләре дә (А.Фет. В Брюсов.
Гёте А Пллтен һ 6 ) мөрәҗәгать иткәннәр
Әд. Квятковский А Поэтмчсский пә
варь М . 1966. Әдәбият белеме сүхтеге К .
1990
асе саннарда