Логотип Казан Утлары
Публицистика

МИЛЛИЯТ СҮЗЛЕГЕ


ТҮГӘРӘК ӨЙ Борынгы киез тнрмә турында шулай дигәннәр 'Түгәрәк өннен түре юк" дигән мәкаль дә булган. Нәкый Исәнбәт “Бүген дә кунак кабул иткәндә, өн кечкенә булса, кунак кайсы яктан утырса да түр урын була, дигән мәгънәдә һәрканда әйтелә" дип өсти. Бүгенге "түгәрәк өстәлләр"дә катнашучыларның тигез хокуклы булуын күрсәтү өчен оештырыла
ТЫЛМАЧ Гомумтөрки сүз. Мәгьнәге-тәржемәче. тәржсман Угыз телендә- дчгмәч, башкортта те.лмәр "Тылмач" сүзенең килеп чыгышын аңлаткан бер версияне халык этимологиясенә үрнәк итеп китерергә була “Татар ханлыклары чорында рус. Литва. Польша шикелле кенәзлекләрдә татар илчеләре белән анлахт өчен тәрҗемәчеләр гогканнар. Ханнан килгән илче кенәзгә сүзен әйткәч, янындагы тәрҗемәчегә “телем ач!" дип, үз әйткәнен тәрҗемә итеп бирергә кушуыннан тылмач сүзе ясалган “ (Нәкый Исәнбәттән.)
Әйе. "тылмач" сүзе “толмач" формасында рус теленә дә кергән Ләкин XVIII гасыр юридик документларында "тәрҗемәче (“переводчик") һәм 'тылмач ( толмач ) терминнары мәгънә ягыннан «черыла Мәе . 1770 елда Уфа провинциясе канцеляриясенә коллежекий регистратор дәрәҗәсендә елына 80 сум хезмәт хакы белән бер тәрҗемәче (переводчик) һәм елга 25 сум хезмәт хакы белән оч тылмач билгеләнгән Тылмачлар сөйләшүләр вакытында телдән тәрҗемә итсәләр, тәрҗемәчеләр исә язма текстларны тәрҗемә кылганнар. "Тылмач" сүзе шушы мәгънәсендә немец теленә дә кергән, венгр теленә дә алынган
Рус патшаларының грамоталарын татар теленә Мәскәүдәге Илчелек приказында эшләүче татарлар тәрҗемә иткән Алар гадәттә Касыйм. Темннков (Төмән) һәм Романов өязе татарлары булган 1Ь89 елда илчелек приказы штатында исәпләнгән татарчадан тәрҗемә итүче тылмачлардан Кочскәй Сакаевны. Сөләйман Толкачневны. Петр Татаринонны, Рәҗәп Байцынны. Тахтаралн Багннннны күрсәтергә мөмкин (Ф М Хисамованын “XVII XVII! гасырларда татар телендәге грамоталар" дигән мәкаләсе буенча). Аларнын күбесенең аталары, хәтта бабалары да тәрҗемәче-тылчач булып эшләгәннәр Мәе . Рәҗәп Абдул улы Байцынның бабасы Бил ал Бозергәнов та рус патшаларына тылмач булып хезмәт иткән, оч тапкыр Кырымга илчелек белән җибәрелгән. Кырым ханы Сәлимгәрәй белән шартнамә гөэегән. аннары Персиядә (“ Персида"да) булып кайткан Рәҗәп Байцыннын әтисе Абдул да илчелек приказында исәпләнгән. Кырымда 5 тапкыр булган. Кырым ханы Нурадннга грамогалар белән барган с) Сөләйман морза Сәгый улы Тонкачиевнын Касыйм. Кадәм һәм Зөя (С нияжек) өязлә|)вНДв бабасы һәм атасы хезмәт итеп тапкан борынгы биләмәләре 6> тган Кадсрали Сакаен та агасы Көчекәй Сакаев белән бергә Персндага барып кайткан, илчелектәге кошчы Игнат Большой юлда үлеп калгач анын урынына кошчы итен Кадералнны билгеләгәннәр. 1723 елда Петр патша әмере* буенча Казан татарларыннан 23 кешене Иранга (хәзерге Әзәрбайҗанга) тылмач итен җибәргәннәр (Татар әдәбияты тарихы. I том,1984)
Тылмач булып эшләүчеләр арасында тарихыбызда и калдырган шәхесләр дә аз түгел Мәе . күренекле галим һәм педагог Хәлфин Сәгыйть Хәсән улы Казанда алмнралтия кон юрасында тылмач булган Болгар каберташларындагы язу ларны русчага
Дәвачы ( //чек ъцршпыбы.тың .'0<П < тыч ", ........... ■тыннан 6а ЫШЯ КЫМ
тылмач Йосыф Ишбулатов һәм Сүнчәләев Кадермөхәммәд тәрҗемә иткәннәр (1722) Шәрыкка сәяхәт итүе белән мәшһүр Гобәйдулла Әмиров та Оренбург чик буе комиссиясендә тылмач булган. Мәхмүтов Идеркәй-Емельян Пугачевның тылмачы Мәгърифәтче, рәссам һәм нашир Әмирханов Рәхмәтулла Казанның татар ратушасында тылмач булып торган. Бикчурин Мирсалих Мирсәлим улы 1865-7.1 елларда рус армиясенең Урта Азиягә походларында тылмач сыйфатында катнаша Тылмач Бикчурин Мнндиярньш (1740-1821) коллежский советник дәрәҗәсенә тикле күтәрелгәнлеге мәгълүм. Бу исемлекне әле тагын дәвам итеп булыр иде.
Татар телендә тылмачлык мәгънәсендә аударлык сүзе дә кулланылган.
Тагын кара. ТЕЛМӘРЧЕ.
ТҮФӘК тар Утлы корал, кечкенә туп Төрекләр исә мылтыкны түфәк диләр. Көпшәсе 1 м чамасы озынлыкта булган, таш ядрәләр белән аткан 1376 елда болгарлар Болгар шәһәрен саклаганда рус гаскәренә каршы түфәк кулланганнар. Атама тюфяк формасында рус теленә дә кергән
Чаг ТҮФӘНГ.
ТҮШӘКЧЕ бор төр. - Хан. патша сарайларында хакимгә ятак хәзерләүче, урын җир. ястык түшәүче кеше Рус телендә-постельничий (бу сүзнең дә тамырында ' түшәү мәгънәсе бар.)
ТЫЛСЫМ ' -Сихер. 'Тылсым" сүзе уңай мәгънәгә ия. Русча талисман сүзе дә шушы сүздән килеп чыккан (хәер, кайбер чыганакларда бу сүз рус теленә грекча 1е1еша- "багышлау", "сихер" сүзеннән алынган дигән фикер дә очрый). Күплек саны шәкеле-теәлясил
ТЫЛТЫК Себер татарлары л, р авазларын әйтә алмый торган сакау кешене тылтык диләр. Аларда бу сүзнең төп мәгънәсе-бг/дәиә. бытбылдык.
ТЫН Инҗил"нең татарчага тәрҗемәсендә “рух" (“дух", "пневма") мәгънәсендә атына дйтцчеләр сез булмассыз, әмма Атагызның Тыны сезнең эчегездә әйтеп торыр (Матфей, 10 20) Иисус җавап биргән: “Чын, чын сиңа әйтәмен: кем дә кем судан. Тыннан тумаса. Алла Патшалыгына керә алмас. Тәннән туган цзе дә тән. әмма Тыннан туган узе дә тын" (Иоанн, 3:5-7).
У БАЛ иск. - Гонаһ, язык /Убалын кая куярсың? ("Идегәй” дастаны.)
УВЫК бор Киез өйнең сырт кабыргаларын һәм түбәсен күтәргән агачлар
УГЫЛ —Ата-ананың ир затындагы баласы, ул, вәләд. Олан/оглан/углан сүзе дә шул тамырдан. Уыл (әле канатланмаган умарта корты) һәм уылдык сүзләре дә "угыл”га кардәш тиешле. “Улан" сүзе рус теленә дә кергән (“атлы гаскәри”, “атлы гвардин" мәгънәсендә). Ләкин Р Әхмәтьянов бу сүз рус теленә төрек теленнән француз һәм немец телләре аркылы гына кергән дип исәпли.
УК тар - Җәядән атылып чыга торган кечкенә "сөңгечек", сугыш һәм ау коралы Төркиләр кул белән ыргытыла торган укларны җыба (чыда, чида, җида-лрспт, кыска сөңге) дип атаганнар Ук йомры һәм төз агач сабактан, корыч очлыктан яки башактан (борынгы чорда аны чакматаштан (ихтимал, каш дигән каты таштан-нефритгнн) яки сөяктән ясаганнар, соңрак тимердан ясалганнары, М Кашгарыйда теркәлгә>гчә. тимеркән дип аталган) һәм туры очсын өчен койрык итеп куелган каурыйлардан гыйбарәт Сабакның нәкъ төбендә җәя керешенә кую өчен уем эшләнгән була. Укның койрыгы куз дип аталган Электә укларның сызгыра торганнары, семәксез яки башаксызлары (калва). тулак башаклылары (тумар, томар—җәнлек тиресен бозмас өчен тупыйк сөяк томарчыклы мондый уклардан руслар да файдалана башлаган, алар аны, татардан күчереп, томар яки томарка дип атаганнар), төз колаклылары (аткы, аткыйоч, сәрпи ук-тигез колаклы, ерактан ала торган уклар), еракка ату өчен озын һәм җиңел ук-
чурам угы, утлы ук (шзрэшир), агулы ук (Ибве Фаллап болгарларның шундый ук белән ниндидер “борынмөгезләрне” аулавы турында яза) һ 6 төрләре булган Сугышчылар укларын махсус елвъп.глрлл-калчаннарда. сагайдакларда йөрткәннәр яки күн итек кунычына кыстыра торган булганнар Монгол сугышчысының ике яки өч җәясе һәм уклар тутырылган өч зур калчаны булган Ук очларын ике яктан да үткенләп тору өчен алар калчаннарында һәрвакыт игәү йөрткәннәр
Борынгы Кытай язма истәлекләрендә төньяктагы ниндидер Илэу иле хаткынык кара тузлы каен агачыннан озын уклар ясарга оста булуы, бу укларга куелган таш очлыкнын тимерне дә тишүе турында әйтелә Бик ихтимал, бу таш нефрит (каш) булгандыр.
Укка нисбәтле бер табышмак анын турында шактый мәгълүмат бирә Түбәндә шул табышмакны Нәкый Исәнбәт аңлатмасы белән китерәбез
“Яртысыныңяртысы-каен агач яртысы: Яртысының яртысы-Тун тимернең яртысы Яртысының яртысы-Очкан кошның яртысы Каенның яртысының яртысы-юнып ясалган агачы, очар кошның яртысы-укның койрыгына куелган кош каурые (юнәлткече) Туң тимер дигәне, ихтимал, каты тимер, ягъни чыныктырылган (туңдырылган) корыч булыр (соңгы фикер минеке 1 Т ) Плано Карпини монголларның ук очларын утта кыздырганнан соң тозлы суга тыгып чыныктырулары турында яза.
"Ул нидеркем, оч канат белән очар. Томшыгы корыч икәндер, таш печәр дигән табышмакның да җавабы-ук. Оч канатлы дигәнне оч каурыйлы дип аңларга кирәк Бу каурыйлар ук сабагының арткы өлешенә бер-бсрсенә карата 120 градуслы почмак ясап урнашкан булганнар
Каюм Насыйри туплап бастырган табышмакларның берсендә ук түбәндәгечә тасвирлана: “Ул нидеркем башы айырык. төге бар. башы өстендә ак тимердән бүрке бар. Хак Тәгаләдән фәрман килсә, җан алырга ирке бар
Борынгы төркиләр ук-җәя ясаучы осталарны ук-җяяче дип атаганнар Ук ясау осталары борынгы Гарәбстанда ла булган Мәе. сөнни юнәлешендәге мәликиләр мәзһәбен нигезләүче, "нэҗмел яиммя" ягъни имамнарның йолдызы ләкабон алган Малик бине Әнәс (713 92-795 179) Мәдинә шәһәрендә ук ясаучы оста гаиләсендә туган.
- Ук ату һөняре.
УК АТЫМЫ тар Җәядән аткан ук очып уза торган ара 0.6 чакрым Олекм үзенә бер торлс ераклык үлчәү берәмлеге булып хезмәт иткән Гаҗетднн Я лчыголның “Рисллөи Газизә" китабында "ике и.ии тоткасы чикьдары' төшенчәсе ике ук агымы кадәр ара мәгънәсендә кулланыла Җяя буе (җир. ара) сүзе дә ук атымы кадәр араны белдерә. Әдәбиятта ике очьсч ук гыйбарәсе дә очрый
УКАЗЛЫ МУЛЛА Имамлыкка имтихан тотып мофтнәтто шәһадәтнлмә алган зат—мяншцрле мулла “Указлы чөяззин" төшенчәсе дә булган
УКУЛЬКА тир Сугышка керер алдыннан яугирлөргә өләшенә торган бүл <к М.м . 1395 елда Аксак Тимер Туктамыш ханга каршы я\ белән чыгу турында әмер бирә һәм яубашларына зур бүләкләр өлеше.
Бу термин өчен уңайлы татарча язылыш табарга кирәк
УЛУС, ОЛЫС ОЛУС тар Бу сүзне Р Фахреддин алай мәгънәсендә дип аңлата. Р.Әхмәтъянов алың борынгы ус‘-кабилә сүзе нигезендә ясалганлыгын әйтеп уяу усалы ус улус чылбырын күрсәтә Аныңча, улус кабиләләр сокны федерация
Монгол ханнарының нәсел биләмәләрен дә "улус" дигәннәр Мәгънәсе ягыннан бу сүз мәгълүм дәрәҗәдә рус телеңдәге волость сүзенә дә туры килә
Тагын кара: ОЛЫС.
УНИКЕ БӘХЕТ - Бирмалыларда унике бядяни т < м..»Г яшь һәм мм организмга хас б\ н ан физиологик рәхәтлек тойгылары 1) аппетит. 2> ризыкның тәмен белен ашау. 3) сусынны басып ләззәт алу. 1) хуш истән ләззәтләнү. т) лоззвттәнен
тыңлау. 6) гүзәллек күреп соклану. 7) капшап-тгып караганда шатлану. 8) хәрәкәт иткәндә шатлану. 9) мускулларның сыгылмалылыгы, 10) аяк-кулларнын көчен тою. 11) нрлек куәтен тою. 12) мәхәббәт дәртеннән ләззәт табу
УНЧЫЛАР XX гасыр башларында татар телендә сузык авазлар барысы унау һәм аларның һәркайсы аерым хәреф белән билгеләнергә тиеш дип санаган юнәлеш. Бу фикерне беренче тапкыр Каюм Насыйри үзенең "Энмүзәҗ" исемле хезмәтендә күтәрә, ләкин татар фонетикасында бу ачышын куллана алмын. Совет хакимияте ел ларында бу фикер кабат ныклап күтәрелә һәм нигездә тормышка ашырыла. Күренекле унчылардан Әхмәтһади Максудины, Гыймад Нугайбәкне. Гыйбад Алпаровны. Хуҗа Бәднгыйны. Мөхетдин Корбангалиевләрне күрсәтергә мөмкин. Унчыларга "алтычылар", ягъни татар телендә мөстәкыйль сузыклар саны алтау гына дип баручы юнәлеш (Әхмәтҗан Мостафа һәм аның тарафдарлары) белән көрәшергә туры килгән, хатта баштарак соңгылары өстен дә чыкканнар Тагы шунысы кызык, галимнәрдән Г.Шәрәф башта ун мәд (сузык) тарафдары булса да. соңыннан бу фикереннән чигенә, .алтычылар сафына баса, әмма ахырда барыбер ун сузык аваз булуын танырга мәҗбүр була.
УҢ ҺӘМ СУЛ - Уң як. уң кул халыкта уңай мәгънәгә ия Гомумән, сулагайларга сәерсенеп карыйлар һәм монда ниндидер эчкәрге биологик һәм психологик сәбәпләр дә бар сыман. Күп кенә эш-гамәлләрдә уң якка өстенлек бирелә.
Тәваф кылу өчен хаҗи әл-Мәсҗид әл-Хәрамгә 'Тынычлык капкасы" аша уң аяктан керергә тиеш. Тәһарәтханәгә кергәндә сул аяк белән атлап керергә, чыкканда исә уң аяк белән атлап чыгарга кирәк дигән кагыйдә бар. "Хаккат" сүрәсенә (69) карагайда. Кыямәт көнендә гамәл дәфтәре уң кулына бирелгән кеше “Ий, җәмәгать, килегез минем гамәл дәфтәремне укыгыз, мин. әлбәттә, дөньяда белдем бүген хисабка юлыгачагымны"- дияр. ягъни куаныр Әмма гамәл дәфтәре сул кулына бирелгән кеше әйтер: “Ий. кашки миңа гамәл дәфтәрем бирелмәгән булсачы! Хисабымның нинди икәнен белмәгән булсамчы! ди. ягъни җәһәннәм утыннан куркып кайгыга кала." Гомумән, адәмнәр уң кулларын биреп күрешәләр. кәефсез яки усал кыланган кеше турында "сул аягы белән торган" диләр.
УР тар. Электә шәһәрләрне саклау өчен аның тирәли казылган чокырларны яки. киресенчә, балчык өемнәрен "ур" дип атаганнар. Гарәпчәсе-эсвар. Русчада очрый торган Иерекоп атамасы да төрки ор (ур) терминының тәрҗемәсеннән гыйбарәт Р.Фәхреддиннең Кирилл хоруфатына күчерелгән бер хезмәтендә үр" язылышы алынган. Мин улсм Бөгелмә" берлә "Ч ис тай" шәһәрләре арасында булган ур ' ир берлә шәех Шамил рәсемене курган вакытларымда әсәрләнәм. фикер дәрьясына гарык булам. Р.Фәхредднн.
Тагын кара ӨЕК.
УРА КЫЧКЫРУ - Бу сүз рус теленә төрки телдән (татарлардан) кергән дигән фикер яши ( уран ярсулы кычкыру, һөҗүмгә чакыру"). Р.Әхмәтьянов: ‘Ура! сүзе татарча ура (окружан) сүзеннән дигән фикер дә игътибарга лаек (төркиләрнең төп тактикасы дошманны урау була)”.-дип яза. Ләкин аны монгол-татарларның “хура" — алга!" сүзе белән аңлату акылга муафикъ Шуны да әйтергә кирәк. М Фасмер үзенен
компаньон, “иптәш-, ханның сәүдә агенты Кайчагында аренда хакы" мәгънәсендә дә очрый.
УРТ АКЧЫ тар Арендатор Электә, мәсәлән, морза җирен арендага алып
чәчүчене уртакны дигәннәр.
УТЛЫ ТУЛ тар. - Казан ханлыгы чорында Мәскәү гаскәре Казан каласын тупка тоту өчен кулланган ату коралы Кол Шәрифнең "Зафәрнамәи внлаяте Казан" дигән әсәренә караганда. 1550 елның февралендә Казанны камалышта тоткан рус гаскәре кулында шундый унбер туп булган. Туплар ата торган утлы ядрә бер батман кадәр авырлыкта булып, аның эченә төрле янучан матдәләр ("ак нефть'? һәм күкерт атап күрсәтелә) һәм дүрг-биш кургашын ядрә салынган була Бу утлы ядрәләр шәһәр эчендә һәр җиргә төшкән, "һичкемнең ул утлы ядрәне барып сүндерергә дәрманы булмаган “Ләкин кайбер яшьләр һәм гайрәтле егетләр ул утка үзләрен чаяннар кебек атарлар, аны сүндерерләр һәм аның әсәре вә эзе дә калмас иде (Телгә алынган әсәрдән бүгенге тәрҗемә ) Туп үзе дары белән корылганмы, әллә катапульта (мәнжәникъ) булганмы-анык кына аңлашылмый. Шулай да безгә башка чыганаклардан руслар көнчыгыш осталарыннан ясарга өйрәнгән имрешир (шәрэшнр) дигән утлы корал билгеле. Казанны камалышта тотканда, утлы туплардан башка руслар кулында 4-5 “һавалы туп" та булган.
Тагын кара: УТЧАГЫР.
УТЧАГЫР иск. - Артиллерия тубы, пушка. Электә, дары белән корыла торган тупларга кадәр, утлы чүлмәк ыргыта торган җайланманы (мәнжәникъны, ягьни катапультаны) утчагыр дип атаганнар булса кирәк Гавер аткан утчагыр кяфир аткан туп. "Идегәй" дастаныннан
УЧАК 1 Гомумторкидә мич, таган (русча-костер). Электә казан асу - учак ягып ашарга пешерү мәгънәсенә ия булган Хәзерге авыл мичләрендә мич белән янәшә казан астына ягыла торган урынны учак диләр. Бу сүз рус теленә очаг рәвешендә кергән 2.Искс татар әдәбиятында -шахта, рудник, чзгьдзн чыганагы чзркл Сугыш учагы. Га и.ы учагы Мздзният учагы 3 Электә җинаятьче муенына кыздырылган хәлдә кидерелә торган коршау, суынгач аны баш аркылы салып ташлый алмаганнар (Р.Әхмәтьянов буенча)
УЧАН тар Зур көймә. Мәхмүд Кашгарый сүзлегендә ике җилкәнле көймә Ихтимал, русларның ушкуи терминына туры килә торгандыр?
У бор. тор Өй. Бу сүз турында Шакир Абнлов түбәндәгеләрне әйтә Өй нең борышы әйтелешен хәзерге татар теле графикасы белән бирү кыен эв. ив. өв Аның якынча дөрес әйтелеше мишәр телендә сакланган ү. тагын да дөресрәп-оү зү Татар язуында латиндагы кебек кыска “ү" булмаганлыктан. “өү"не "эү дип язу кулайрак тоела" Карьянең икенче бер очына бер у салып, аерып чыкарчыш иде. Ризаэддмн Фәхредднн
ҮЗӘРЕ, ҮЗРӘ Борынгы төрки сүз. бәйлек хезмәтен үтәгән өсте, өстендә иендә
Үзрендз-еитендә. узрсна-остенә Тарле лисан уззренда төрле телләрдә 1як узрендз-аяк өстендә. Баг ү.?/м-бакча эчендә Баш у (/«-башта баш өстендә Донья узрз-бөтен дөньяга Ш.>һ.)р узр> шәһәр өстендә Кабер узрендә Су узренз. Тзхет узрендз.
ҮКӘК бор.тор I.Манара (почмак манарасы), маш. ныгытма 2 Зодиак тамгасы,
эодиак йолдызлыгы Он икки ук./к унике зодиак тамгасы, йолдызлыгы “Дрсннетюркский словарь" 1 Сандык, җен.таа агачы Бу магънәсе Мәхмүт Кашгарыйда очрый
Дааамы килке саннарда