БАРОН МЮНХГАУЗЕН—ЧЫНБАРЛЫКТА

Моннан 265 еллар элек, үзен маҗаралы китап герое итеп тойган 17 яшьлек бер
егет, Германиядән Рәсәйгә килә. Көндәлек язарга күнеккән булса: «Рәсәйгә бару
юлына мин өйдән кыш уртасында чыгып киттем,*—дип башлап китәр иде ул аны.
Күп еллардан сон анын «Коры җирдә һәм диңгездә гаҗәп сәяхәтләр, сугышчан
юллар һәм күнелле маҗаралар» турындагы китабы нәкъ шулай башланып китә. Ә
бу чакта ул, каретанын тәрәзәсенә сарган бәсне сулышы белән эретеп, зур
кызыксыну белән очсыз-кырыйсыз кар диңгезенә карап бара.
Егет Рәсәйгә хужасы-Брауншвейг принцы Антон Ульрихның пажы, ягъни
принпнын хезмәтче малае сыйфатында килә. Ерак һәм бик салкын кышлы
булганга, башка пажлар Рәсәйгә килүдән баш тарта. Өстәвенә, андагы шәһәр
урамнарында ач бүреләр һәм аюлар йөри, дип тә сөйлиләр бит
«Брауншвейг герцогы сараенда күнелсезлектә утырганчы, Рәсәйдә туңуын
хәерле!»—дип карар кына тәвәккәл егет. Менә шул рәвешле Иероним Карл фон
Мюнхгаузен 1738 елның февралендә Санкт-Петербургка килә.
Кар һәм интригалар патшалыгында
Иероним инде кыска балаклы чалбар киеп йөрүче паж гына түгел; анын—
бабаларын данга күмәсе килә: XII гасырда император Фридрих Барбаросса байрагы
астында Тәре походында катнашкан рыцарь Хейно—анын нәселенә нигез салган
бабасы Тагын бер бабасы Хилмар фон Мюнхгаузен XVI гасырда ялланган
гаскәрләр полководецы була; сугыш табышы ана Везер елгасы үзәнендә берничә
замок төзетергә җитә. Егетнең абзасы Герлах фон Мюнхгаузен—Европадагы ин
яхшы Геггинген университетына нигез салучы, анын попечителе, министр...
Аһ. ул малай Рәсәйдә аны аю-бүреләр, боз булып туңган авазлар
түгел—алардан да яманрак хәлләр көткәнен белсә иде!
Ул чакта Рәсәйдә Петр 1нен туганнан туганы Анна Иоанновна хакимлек итә.
Ул, бөек абзасынын эшләрен таныса да, Петрнын вакытсыз вафат булган туганы
Иваннын балалары Петр һәм Екатерина нәселен күралмый—алар өчен Екатерина
«әшәке катлам»нан була бит. Алар Екатеринаны «кер юучы* дип кенә атаганнар
Алар уенча, бары тик «Ивановичлар» гына хакимлек итәргә тиеш була. Ә менә
Анна Иоанновнанын балалары булмый: ул бик иртә тол кала. Хакимлекне
Ивановлар ягыннан дәвам иттерү максатыннан, Анна Иоановна туганының кызы
Анна Леопольдовнаны Европанын кайсы да булса бер принцына кияүгә бирү һәм
таҗны аларнын баласына мирас итеп калдыру уе белән яна.
Брауншвейг принцы Антон Ульрих кияү булырга ин кулай кеше була. Ул—
күренекле, белемле егет, белдекле һәм кыю офицер. Ләкин аны яучылау-димләү 7
елга якын сузыла. Никадәр генә абруйлы булса да, Антон Ульрих сәяси фикер
йөртә дә, хисләрен яшерә дә, мәкер кора да белми.
Ә интригалар җитәрлек була: императрицаның куәтле фавориты Бирон,
фельдмаршал Миних, канцлер Остерман. башка күп кенә сарай әһелләре, чит илләр
дипломатлары—барысы да «үз уенын» оештыра, вакытлыча союзлар булдыра,
элеккеге дусларын сата.
Әлеге драмаларда яшь Мюнхгаузен—бары статист, ягъни театр сәхнәсендә
сүзсез
яки кечкенә рольне башкаручы Ул әлеге пьесаларның эчтәлеген белми, бары тик
кайбер башкаручыларны гына күрә һәм аларнын кайбер репликаларын гына ишетә
1738 елда яшь Мюнхаузен беренче мәртәбә лары исен исни, төрекләргә каршы
сугышта принц Антон Ульрихны озатып йөри. Ул чакларда сугышлар бары тик
жәйләрен генә булган, анда бару өчен армиягә далалар аша ярты Рәсәйне кичәргә
кирәк була. Төрекләрнең союздашы буларак, кырым татарлары дала үләненә ут төртә:
аларнын юртак атлы отрядлары ялкын һәм төтен эченнән, жәһәннәмнән чыккан кебек,
корымга батып чыгып, рус олауларына һөжүм итә Гаскәргә эчәр су. азык-толек. сугыш
кораллары җитешми Ничек кенә авыр һәм куркыныч булмасын. Мюнхгаузен үзенен
урынын армиядә күрә.
Тагын ярты ел яшь егет паж Вазыйфаларын үти: һәр жиряә принц Антон
Ульрихны озатып йөри, анын белән мәҗлесләрдә, бал һәм маневрларда катнаша.
Бервакыт Петербургтагы парадта бер солдат кулындагы мылтык ялгыш атылып китә.
Ул чакта шомпол мылтык көпшәсенә урнаштырыла торган була Паж Мюнхгаузен ату
тавышын һәм колак төбеннән нидер сызгырып үткәнен дә ишетә Шомпол, ук сыман,
принц атынын аягына кадала. Ат та. принц га юлга егылалар Бәхеткә, принц зыян
күрми «Өйгә кайткач, маҗаралар сөйләгәндә, мондый хәлне уйлап та чыгара алмас
идем әле!*- дип уйлап куя яшь Мюнхгаузен
Бик озак ялына торгач, принц Антон Ульрих пажын хәрби хезмәткә җибәрергә
ризалаша.
Бер елдан Мюнхгаузен—поручик, полкнын беренче гвардия ротасы командиры
Ул эшнен мәгънәсенә бик тиз төшенә торган офицер булып житешә -Затлы, мөхтәрәм
поручик әфәнде» кавалерия атларын һәм рядовойларны кайгыртучан була,
башлыклардан—солдатлар өчен корал, киемнән башка кирәк-яраклар һәм атларга
фураж өчен акчаны таләп итеп кенә тора, рапортлар яза. хисап тота «Түбәнчелек белән,
мина ярдәм итү өчен, корнет (кече офицер) җибәрүегезне үтенәм, чөнки кешеләрне
һәм атларны пөхтә тоту берүземнен генә хәлемнән килми» «Әлеге елнын февраль
аенда кешеләргә азык-төлек һәм атларга фураж алыну турында ике ведомость салам*
Тик менә Мюнхгаузенга сугышта катнашу насыйп булмый Рәсәй төрекләр белән
тынычлык турында килешү төзи, ә 1741- 1743 еллардагы швед кампаниясендә анын
ротасы сугыш хәрәкәтләрендә катнашмый Офицер кеше сугышсыз ничек үсә алсын
инле”
Карьера үсеше туктала
1750 елда ул үзенен ин югары—ротмистр чинына ирешә Ләкин моны яхшыга
юрамый хәрби карьерасы әллә ни үсеш ала алмый, һәм инде югарыда химаячеләре дә
калмый.
Кызыклы очрашулар, тәэсирләр белән тормыш дәвам итә. 1744 елда Рәсәйгә
княгиня Анхальт Елизавета белән анын кызы боек императрица Ектерина булачак
Софья Фредерика Августа киләләр Чик буенла аларны сгатнын поручик барон фон
Мюнхгаузен җитәкчелегендәге рус гаскәренен почетлы каравылы каршы ала Их. шул
чакта ана карега тәрәзәсеннән боек императрица булачак Екатерина ли ак кулларын
селтәгәнен белсә, тагын да мәһабәтрәк кыяфәт алган булыр зт.те у I <) Екатеринаның
әнисе көндәлек дәфтәренә «Үзем күргән кирасирлар полкым, чыннан да. үтә матур
булган өчен мин бик мактадым*.—дип язып куя
Аралашучан яшь баронның Санкт-Петербургта һәм Ригада дуслары күн була
Аларнын берсе—Балтыйк буе дворяны фон Дунтсн бервакыт Мюнхгаузенны ү тснен
имениссенә ауга чакыра Поручик бик күп киек ага һәм үзе лә зур тетрәнү ала хужанын
кызы Якобинага гашыйк була ул. Шул ук 1744 елда Иероним белән Якобина
әйләнешәләр.
Озак көткән ротмистр чинына ирешкәч. Мюнхгаузен Я1 сорап ала һәм хатыны
белән бер елга Германиягә китә Ана мирас эшләрен туганнары белән хәл итәргә кирәк
була. Мюнхгаүзеннлр-оч ир туган булып, аларнын ике тур биләмәсе бу та менә
шулармы бүлеп кара итне син' Барон ятын тагын бер елга озайта, тәкин миен төгәлли
алмый, яналам хәрби җитәкче.тегенә мөрәҗәгать итәргә базмый > т арада бер
туганы сугышта һәлак була, калган варисларга жирәбә тотасы гына кала—тиздән
Иероннм Мюнхгаузен Ганновер шәһәре янында—Везер елгасы ярындагы
поместьенын законны хужасы була. 1720 елнын IIмаенда туган өенә әнә шулай
әйләнеп кайта ул. Айдан, яисә Төньяк полюстан кайткан кебек, Рәсәйдән әйләнеп
кайта бит! Балигъ булмаган үсмерчак китеп, чын ир булып кайтып керә. Ә бит
күбәүләр Рәсәйдән кайта атмады: берәүләр һәлак булды, икенчеләре шунда яшәргә
калды
Ә бу чакта каватерия полкында тикшерү бара. Ротмистр Мюнхгаузен кайда? Ул
юк. Урынлы сәбәп белән дә китмәгән, шунлыктан 1754 елда барон Мюнхгаузенның
исеме полк һәм Рәсәй армиясе исемлегеннән сызыла.
Мюнхгаузенның икенче тормышы
Шулай итеп, барон бай хужа (барин) булып китә. Башта ул ташландык паркны
тәртипкә китерә, «грот» стилендә заманча павильон төзи. Ләкин анын бу һәвәслеге
сүрелә, бәлки, акчасы да беткәндер. Күп булмаган табышлар белән байларча яшәп
булмый шул.
Баронга күңелсез була башлый. Ә бит ул яшьтәш пажлар һәм офицер дуслары
арасында үзәктә булырга күнеккән.
Баронның, мөгаен, ауга чыккач кына кәефе күтәрелә торган булгандыр—
ялкынлы һәм оста аучы була ул. Ялга туктагач, Мюнхгаузен күрше алпавытларына
гажәеп хикәяләр сөйли. Ул аларга дөп-дөрес хәлләрне дә сөйләр иде, сөйләрлеге лә
бар инде анысы Ике императрицага һәм бала патшага ундүрт ел хезмәт чорындагы
фетнәләр, жәзалар турында сөйли башласа, тегеләр күңелсезләнә башлый Аларга
маҗаралар кирәк: «Руслар кар астында яши диләр, шул дөресме?»—«Дөрес !—дип
эләктереп алып сөйләп китә Мюнхгаузен —Бервакыт мин атымны казыкка бәйләп
куйдым ла карга ятып йокладым Иртән уянып китсәм, мин жирдә ятам, ә атым
колокольня тәресендә эленеп тора! Бөтен авыл кар астында калган булып чыкты,
иртән кар эрегән иде инде.»
Менә шуннан китә дә инде! Күргән-ншеткән, укыган, уйлап чыгарылган
һәрнәрсәне тегеләр рәхәтләнеп тыңлый. Теге шомпол вакыйгасы да искә төшә ( ә
барон хикәятләрендә ул, бер ук атып, бер көтү кыр тавыгы аулый бит). Мюнхгаузен
хикәятләренең даны тирә-юньгә, аннары бөтен Германиягә тарала. Бер караганда,
әллә ние дә юк бит инде. Нәкъ балыкчы ялганнары кебек. Кайбер мәзәкләрне
китап-журналларда да укыганнары бар кебек...
Шулай ла Мюнхгаузен хикәятләре башкача яңгырый. Аларның үзенчәлекле
герое бар. һәм ул үзе күргәннәрне беренче заттан сөйли. Геройның исеме дә үзенеке,
титулы ла шул ук, биографиясе дә авторныкы белән тәңгәл. Болар барысы да
Мюнхгаузен уйдырмаларына чынбарлык төсмере бирә, ә сөйләүче, «ышанасынмы-
юкмы* дигән булып, тыңлаучы белән уйный һәм, билгеле инде, әлеге күңелле
хикәятләр чын күңелдән көлдерә.
Өстәвенә, барон—бер дигән сүз остасы да, башыннан үткән вакыйгаларда
катнашучы да. Мюнхгаузен—бергә ауга чыккан күрше алпавытларының гына
түгел, зуррак публиканың да игътибарын җәлеп итә белгән. Геттингенда яшәгән бер
замандашы Мюнхгаузенның «Пруссия короле» дигән ресторанда чыгыш ясавын
хатирә итеп яза: «Гадәттә, аштан сон, ул үзенең пемзадан эшләнгән кыска
мундштуклы зур трубкасын тартып жибәрә, алдына пары чыгып тора торган
пуншлы стаканын куя да хикәятләрен сөйләп жибәрә иде Куллары белән кечкенә
көяз паригын боргалап, гәүдә хәрәкәтләре белән хикәятләренең эчтәлеген
тулыландыра: йөзе дәртләнеп, кызарып китә; бик тә туры сүзле шушы кеше бу
минутларда үзенең гажәеп уйдырмалары уенына тәмам бирелеп китә иле.»
1781 елда «Күңелле кешеләргә юл күрсәткеч» дигән журналда «М-һ-з-п
әфәнде» дигән имза белән беренче хикәятләре басылып чыга. Англиягә качып
китәргә мәжбүр булган әдәбиятчы һәм немец галиме Рудольф Эрих Распе берничә
елдан якташының уйдырмаларын искә төшерә һәм «Барон Мюнхгаузенның Рәсәйдә
гажәеп сәяхәтләре һәм походлары» дигән күңелле китап яза.
Икенче елында ук Германиядә күренекле шагыйрь Август Бюргерның немец
телендә -Барон Мюнхгаутеннын дуслары арасында, шеша янында сөйли юрган
күнелле мажаралары, коры жирлә һем диңгездә гажәеп сәяхәтләре, сугыш
походлары» дигән— ул чакта мәдехле булганча озын атамалы китап басылып чыга
(1786. 1788) Бюргер менә шулай Мюнхгаузенны Германиягә кайтара, фантастик
маҗараларга сатира өсти, яна сюжетлар кертә (мәсәлән май кисәге бәйләнгән жсп
белән үрдәк аулау, сахзыктан чыгу, ядрәдә очу) Бюргернын китабы сәнгатьчә
эшләнеше ягыннан да камилрәк була. Әнә шулай икенче—ягъни уйлап чыгарылган
Мюнхгаузен барлыкка килә, ул чынбарлыктагысын каплап китә һәм чын хикәятчегә
кыенлыклар да китерә.
Мюнхгаузен чыгырыннан чыга. Анын фантазиясен ничек шулай бозып
күрсәтергә кирәк'! Ул бит тынлаучыларынын күнелен күрә иде. үзе дә алар белән
бергә күңел ача иде!
Соңгы мәзәк
Әнә шулай бароннын популярлыгы ана кыенлык та китерә Мюнхгаузенның
уйдырмаларын анын күршеләре, дуслары, туганнары, таныш язучылары, галимнәр
яратып кабул иткән. Ләкин «М-һ-з-н вакыйгалары (хикәятләре) тиз арала бюргерлар,
ягъни шәһәр халкы, һонәрчеләр, крестьяннарга барып ишетелә, ә алар ул хикәятләрне
бөтенләй башкача кабул итәләр Алар, бәлки, кычкырыбрак та көлгәндер, ләкин, баш
чайкап: һәй ялганчы да инде! Барон бит әле үзе! Бу гөнаһлы бәндәгә хәтере кала
боларнын.
Чүп өстснә чүмәлә дигәндәй. 1790 елда Мюнхгаузенның үзара килешеп-
яратышып, 46 ел бергә яшәгән хатыны вафат була. Барон ялгыз казуын бик авыр
кичерә. Ул дүрт ел тол яши. һәм кинәт Менә шушы кинәт сүзе анын хикәятләрендә еш
янгырый да инде!
Мюнхгаузен поместьссына анын дусты—отставкадагы майор фон Брун хатыны
һәм кызы белән бергәләп кунакка килә. Яшь кыз Бсрнардинага бароннын күзе тошә! Ә
менә фон Бруннар Мюнхгаузенның поместьссына бик тә кызыга 4 гак кына булса да.
жире нинди бит—тын Везер елгасы ярында, таяк төртеп куйсан да чәчәк атарлык! Ә
өе! Тагын оч йөз ел торачак (Чыннан да. хәзерге көнлә шул Йортта шәһәр
идарәсе—бургомистрат һәм Мюнхгаузенның кечкенә генә музее урнашкан )
Хужанын инде олы яшьтә булуы, бәлки, хәерлегә генәдер әле. тагын күпме вакыг
кеше көлдерәсе калгандыр анын''
Тик әлеге никах барысына да бәхетсезлек кенә китерә Бернарлина. -нәзакатле
чор» баласы буларак, жилбәзәк һәм акча туздырырга яратучан булып чыга Ул баштан
ук ир хатыны вазыйфдзарына әһәмият бирми Барон да картлык—шатлык түгел шул
Шуна күрә. Бернарлина балага узгач та. Мюнхгаузен базаны үзенеке игеп кабул итми
Шау-шулы аерылу мәшәкатьләре башланып. Мюнхгаузен бөтенләй бөлгенлеккә тошә
Шул -тетрәнүләрдән ул инде аякка баса алмый
Барон салкын, буш өендә ялгызы вафат буда Янында егерынын гол хатыны фрау
Нольтс гына була Бервакыт ул бароннын ике бармагы юклыгын күреп, аптыраштан
кычкырып жибәрә «Аптырама.— дип тынычландыра аны барон Рәсайдө ауда
йөргәндә, аю тешләп алды аларны •
Әнә шул сонгы мәзәге белән сонгы сулышын алгандай. Иероним фон
Мюнхгаузен 1797 елнын 22 февралендә—77 яшенә җитеп килгәндә вафат була Анын
бурычларын икенче буын туганнары гүләп бетерә Ләкин ул үзеннән сон үлемсез
Мюнхгаузенны- шәхси драмасы бәрабәренә туган комедияне калдыра Әнә шул
икенче Мюнхгаузен үзен тудырган автор исән чакта ук—әле атымын яргы гәүдәсенә
төялеп, әле галәмәт балык корсагына урнашын, я туп ядрәсен иярләп ерак илләргә һәм
киләчәк гасырларга мәнгелек сәяхәткә чыгып киткән Чын барон Мюнхгаузен үзенең
сәяхәтләрен башлаган илгә— Рәсәйгә дә әйләнеп кайтты һәм шул сәяхәтләрдән башка
анын шундый гажәеп хикәятләре лә тумаган булыр идс Ә болары инде—бөтенләй
башка тарих.