Логотип Казан Утлары
Публицистика

АВЫЛЛАРЫБЫЗ ТАРИХЫ


Кушлавыч
Кушлавыч авылы Арча районында. Арча эшчеләр бистәсеннән 24 чакрым ераклыкта утырган
Татар халкынын бөек шагыйре Габдулла Тукай Кушлавыч авылында 1886 елнын 14 (26) апрелендә дөньяга килә. Анын әтисе, указлы мулла—Мөхәммәтгариф Мөхәммәтгали улы Тукаев (1824—1886) Кышкар мәдрәсәсен тәмамлый. 1886 елнын август ахырында вафат була. 1890 елда шагыйрьнен әнисе Мәмдүдә Балтач районы Саена пүчинкәсе авылы мулласына янадан кияүгә чыга һәм улын үзе белән ала.
1955 елда Кушлавычта шагыйрьнен бронзадан эшләнгән бюсты куела (скульптор И А Новоселов). 1976 елда Тукайга багышланган музей ачылды.
Флера Гыйззәтуллина Кушлавыч турындагы шигырен Габдулла Тукай белән бәйләп язган Аңа Луиза Батыр-Болгари көй иҗат иткән Бу шигырь юллары йөрәк кылларын тибрәтә:
Куш каеннар шаулый Кушлавычта,
Йөрәкләрне ялгый сагыш-моң.
И. Кушлавыч, тәүге бишеге син Тукай моңы иңгән ятышның
Кушымта:
И, Кучилавыч. җырга юл ярганда Каеннарның чугын тарама Халык кичерешләре, тирән үкенечләре Сызлый йөрәктәге ярада
Юлчыларның, якты хәтер фалы Кушкаенга кунар кошлар ич!
Җырлап сулган ятим шагыйреңне Сагынасың, изге Кучилавыч
Тукай җаны төсле үрсәләнеп Уза еллар көрәш гамендә.
Гжыр.лардан әрнү саркып тора Каеннарның күз яшьләрендә
Авыл атамасы тарихи-географик, географик-статистик чыганакларда еш очрый
Алат юлы өстендәге бу авыл Казан ханлыгы чоры авыллары исемлегендә искә алына Авыл атамасы И П. Ермолаев хезмәтендә 1676 елнын 24 июль датасы белән теркәлгән
Д А Корсаков (1908) җыентыгында Кушлавыч авылы чишмә янына утырган дип телгә алына. Анда 89 йомышлы татар яшәгән Шунда ук—Кушлавыч пүчинкәсе дә искә алына, анда 18 йомышлы татар теркәлгән. 1761-1866 елларда үткәрелгән
Дәвамы. Башы журналның 2006 елгы 6 санында
Генераль ызанлау мәгълүматларыннан күренгәнчә. Кушлавыч авылында һәм Кушлавыч пүчинкәсендә йомышлы татарлар яшәгән А. Артемьев китабыннан < 1866) күренгәнчә, Кушлавычның 86 хуҗалыгында 384 ир-ат һәм 356 хатын-кыз исәпкә алынган, авылда мәчет эшләгән Кушлавыч авылы турында Н Н Вечеслав <1878) мондый мәгълүмат бирә Чишмә суы һәм коры чокыр янына утырган Кчшлавыч авылындагы 121 йортта 368 ир-ат һәм 342 хатын-кыз көн күргән Анда бер агач мәчет, кибет һәм тимерче алачыгы булган Кушлавыч авылы И А Износков китабында (1895) телгә алына. Анда 120 хужалык булып, ислам динендәге 411 ир- ат, 383 хатын-кыз яшәгән Халык бик тырышып умартачылык белән шөгыльләнгән 1898 елгы исемлектә Кушлавыч авылында татарлар яши дип искә алына К.П Берстель мәгълүматларына (1908) караганда, авылда барлыгы 798 татар кешесе яшәгән.
Нажия Борһанова язуына караганда. Кушлавыч. Югары Сәрдә һәм Урга Сәрдә авыллары июнь аеның 17-20 көннәрендә Сәрдә жыены бәйрәм иткәннәр Жыеины икенче төрле Кушлавыч дип тә атаганнар
ОЛЫ буын вәкилләре сөйләвенә караганда, борын заманнарда авыл урынына икс кеше килеп утырган. Аларнын берсе елганын бер як ярына, икенчесе икенче як ярына йорт торгызган. Тора-бара бер-берсснә бик нык ошаган ике урам барлыкка килгән һәм шуннан чыгып авылны Кушлавыч дип атаганнар Шуны да әйтеп китик. «Үзбәк энииклопедиясе»ндә «Кушлавыч» атамасы Кышлавыч рәвешендә бирелгән (Кышлак мәгънәсендә).
Бу тирәләрдә элек урман булганлыгын елга-инеш атамаларыннан күрәбез Каенлы елга тирәсендә, билгеле инде, каеннар үскән Ылыс елгасы исеме елга буенда чыршы, нарат агачлары күп үскәнгә бирелгән. Баланлы елга атамасының да килеп чыгышы бик аңлаешлы.
Кушлавыч авылы табигатьнең матур урынына. Габдулла Тукай язганча, тау башына салынган Ул Краена суынын ике ярына урнашкан һәм хәзер ике туры урамнан тора. Исемнәре Аргы як һәм Бирге як Элек авыл бик зур булган, урамнарын Эш урамы. Тегәрҗеп урамы. Түбән оч. Югары оч. Чүлмәк атавы дин йөрткәннәр. Хәзерге вакытта тулардан Чүлмәк агавы гына сакланып калган. Ул авыл читендә, тау башында. Элек бу атауда яшәгән халык чүлмәк ясаган, кызыл балчык ала торган урыннары әле дә билгеле Бу атауда сугышка кадәр 25 хужалык яшәгән, ә хәзер 4 хуҗалык калган Авылның Бирге як урамын сусыл коры елга кисә, ул Тимерче елгасы дип атала, чөнки елга башланган урында тимерче алачыгы булган Авыл эчендә Питрән чишмәсе һәм коесы бар Чардуган елгасының исеме бу елга янына бер юлчының күмелгән булуына бәйле Кабергә чардуган корылган һәм коры килгән елларда әбиләр, шул кабер янына барын, сәдака куялар, дога кылалар һәм Ходайдан янгыр сорыйлар. Җырлы елга ташлар1а бәрелеп монлы авазлар чыгарып акканга шулай йөртелә Кишет елгасы-шул исемдәге авыл ягыннан агып килгән өчен шулай аталган. Баткак елганын бу исеме тирәсе сазламык, юеш булып торган өчен бирелгән Чукрак елгасы чукракланган Зиннәтулла абзый ое янәшәсеннән үткән Авыл басуыннан Сыер, Үгез. Кече су елгалары һ 6 ага
Авылда, тау астында Тукай чишмәсе дип аталган чишмә бар Кунакка! килүчеләр бу чишмәгә күз салмыйча китмиләр Авылда тагын Котый чишмәсе бар Аны Хөснетдин исемле кеше карап һәм чистартып торган Халык Хөснетдин исемен кыскартып Котый дип атап йөртә икән Авыл кырыендагы болынлыкны Яшелчә бакчасы дип йөртәләр, элек анда бакча булган Казан арты районнарының гоньиктарак урнашкан һәр авылында диярлек чирмеш, әкәйләр белән бәйләнешле атамалар бар. Кушлавыч авылында да чирмеш каберләре дип аталган урыннар халык хәтерендә саклана. Авыл эчендәге зиратта Габдулла Тукай этисенсн кабере бар. Авыл халкы кабергә таш куйган һәм чардуган корган, аны даими карап торалар
Кушлавычта мәдәният йорты, медпункт, элемтә үзәк-, балалар бакчасы, китапханә бар. күмгән түгел генә башлангыч мәктән төзелгән, хәзер унбер еллык мәктәп салынып беткән. Мәктәп элек мәчет бинасына урнашкан булган Хәзер авылла яна мәчет җиткерелгән.
Казанның Насыйри урамында (19а йорт) М Вәлишин йорты бар Мәрждни мәчете динарлары белән әйләндереп алышан ике кат 1ы агач йорт \1\ гасыр уртасында М Вәлишин тарафыннан төзелгән. 1872елдайорт хуҗасы Захарьсв урамы сызыгында (архитектор Шмлков проекты буенча) беренче катында кибет урнашкан ике катлы кирпеч флигель төзеткән
Мифтахетдин Вәлишин (1811 — 1904) чыгышы белән Казан өязенең Кушлавыч авылыннан (Татарстанның хәзерге Арча районына керә) булган, икмәк һәм бакалея товарлары белән сату иткән. 1870 елда ул һәм сәүдәгәр Г. Абдуллин яңа татар бистәсендә кирпечтән мәчетләр төзелешенә матди ярдәм күрсәткән. Сәүдәгәрнең улы Мөхәммәт Вәлишин (туган елы—16.09.1881) 1915 елда Г Кармев чакыруы буенча «Сәйяр» труппасында актер булып эшли башлаган. Әтисе вафатыннан сон мирас булып йорт анын милкенә күчкән.
Кушлавыч авылы халкы үзәкләштерелгән газ яга, юлларга асфальт түшәлгән.
Халык әби-баба, ата-ана ята торган зиратны карап тора Анын тирә-юне койма белән тотып алынган, каберләр тазартыла, чардуганнар буяла.
Караучысы булмаган олылар халыкның игътибар үзәгендә торалар. Ялгыз олыларны махсус хезмәт хакы түләп караучылар да бар Хезмәт хакын авыл хакимияте түли.
Авыл халкы тырыш һәм унган. Тормышлары әйбәт, киләчәккә алар ышаныч белән карыйлар
Шагыйрь һәм прозаик Әнәс Касыйм улы Галиев Кушлавыч авылында туып үскән
Күәм
Авыл атамаларының һәрберсе диярлек чал тарихка барып тоташуы турында без әйттек инде Әгәр ономастика, топонимия мәгълүматлары тарих, этнография, археология, мифология, фольклор хезмәтләрендәге документаль информация һәм тел жәүһәрләре белән ныгытылып барылса, топонимның мәгънәсен ачу халыкның килеп чыгышын ачыклау өчен өстәмә материаллар бирә. Күәм атамасы да шактый серле һәм катлаулы бер дөнья тәшкил итә.
Күәм авылы Әтнә районында, район үзәгеннән 7 чакрымда, тимер юл станциясе Коркачыктан—37, Казан шәһәреннән 78 чакрым ераклыкта урнашкан. Күәм— җирле үзидарә советы үзәге. Анын даирәсенә Әйшияз, Дусым. Җилгелде, Каенсар, Казак Үртәме авыллары керә.
Атама тарихи чыганакларда, халык авыз иҗаты әсәрләрендә һәм башка хезмәтләрдә телгә алына.
Алат юлы өстендәге Күәм авылы Казан ханлыгы чорында ук булган. Казан өязенең теркәү кенәгәләрендә (1602-03 еллар) Күәм авылы искә алына, анда йомышлы һәм ясаклы татарлар яшәгәнлеге күрсәтелә. 1648 елның май ае белән Күәм атамасы И П Ермолаев хезмәтендә теркәлгән
„ Д А Корсаков (XVIII йөз) авыл турында түбәндәге мәгълүматларны бирә. Иске Йомышлы Күәмдә 39 йомышлы татар, Яңа Йомышлы Күәмдә 255 йомышлы татар, Күәм авылында 48 йомышлы татар яшәгән А. Артемьев җыентыгында (1866) да Күәм искә алына. Пүчинкәдән башланган Күәм (Кубян с починка) авылындагы 274 хуҗалыкта 901 ир-ат һәм 886 хатын-кыз көн иткән, бер мәчет булган. Күәм авылындагы 38 йортта 146 ир-ат һәм 132 хатын-кыз исәпләнгән, авылда бер мәчет эшләгән Күәм Пүчинкәсенен 9 йортында 21 ир-ат һәм 14 хатын-кыз яшәгән Иске Күәмдә 12 йорт булып, анда 43 ир-ат, 39 хатын-кыз гомер кичергән, бер мәчет булган. 1898 елгы хезмәттә Күбәндә (шулай язылган) татарлар яшәгәнлеге әйтелә. К П Берстель җыентыгындагы (1908) мәгълүматларга караганда, Күәм Пүчинкәсендә 566. Иске Күәмдә 67, Пүчинкәдән башланган Күәм (Кубян с починка) авылында 4128 татар кешесе яшәгән.
Н Борһанова мәгълүматларына караганда, элекке заманнарда Күәм, Әйшияз (Әшиасты), Үртәм. Казак Үртәме, Күлле Киме, Жилгелде, Бактачы, Каенсар авыллары халкы бергә җыелып июнь аенын беренче декадасында Калатау исемле җыен бәйрәме үткәргән.
Күәм атамасы нәрсә аңлата сон? Исемендә нинди сер саклый бу авыл?
И ке теллелек, ягъни татар һәм рус телләренең үзара бәйләнеше һәм бер-берсенә йогынтысы көчәйгән чорларда атамалар еш кына ике төрле итеп әйтеләләр һәм язылалар. Кайбер очракларда атаманын рус теле формасы борынгылыкны күбрәк саклаган булып чыга. Бу очракта русча Кубян атамасы борынгы формага якынрак Вакытлар үтү белән бу топонимның төзелеш калыбы бераз үзгәргән Куман ____________________________________________ кубан,
коман-кобан сүпәренен, ягъни этнонимнарынын параллель төрдәшләре булып кулланылуы академик Мирфатыйх Зәкиев хезмәтләрендә карала ... Урта Идел буйларына команнар болгарлар килеп утырганга кадәрге чорларда ук саркып кергәннәрдер һәм бу тирәләргә әле кыпчаклар килгәнче үк коман-кобан—кабан атамасы алган ойконимнар һәм гидронимнар барлыкка килүгә сәбәпче булганнардыр»,—дип яза ул.
Кыпчаклар—һуннар яшәгән чорларга кадәр үк билгеле булган борынгы кабилә- кавемнәр. Европала аларны команнар дип атап йорткәннәр Европалылар бу кабмлә- каиемнәр турында һуннар, торклар һәм бәжәнәкләр чорыннан ук хәбәрдар булса кирәк Бу хәбәрдарлык Венгриядә Коман исемендә ике өлкә һәм Македониядә Коман атамасы алган шәһәр булуы белән дәлилләнә Гарәп галиме Идриси географиясендә (XII йөз) кыпчаклар җирендә Ак, Кара. Тышкы Кумания өлкәләре кара-каршы куела. Б А Рыбаков фикере буенча. Ак (Көнбатыш) Кумания Днепр һәм Днестр елгалары ярындагы күчмә кыпчак кавем-кабиләләр җирен берләштергән. Кара Куманиянен үзәге Төньяк Донец елгасы булган Әхмәт Булатов язуына караганда, кыпчакларның бер варисы булган нугайларны морлва-эрэәләр кубан, губин, губан (коман) дип атаганнар. Мирфатыйх Зәкиев аларны кыпчак культурасын дәвам итүчеләр, гадәти төрки телдә сөйләшүчеләр һәм татар-мишәрләр арасына кушылып эрегәннәр (ассимиляиияләнгәннәр) дип карый Куман—кобан этнонимнары төркиләр элек һәм хәзер яшәгән урыннарда шактый күп очрый Элекке Казан өязендәге Кубан —Чур дигән авыл хәзер Плаксиха дип атала Бу ояга тагын Зоя суынын сул кушылдыгы Гобенә (Кубня) атамасы да керә Самара өлкәсендә татар авылы Губан-күл (Кубань куль). Ука суы бассейнында Коман күле, Кобан чокыры. Ульян өлкәсендә Губань авылы. Россиянен көнчыгышында һәм Төньяк Кавказда Кубань елгалары, Осетия һәм Аджария республикасында Кобан авылы. Әзәрбәйжаннын. Жәлилабад районында Команлы авылы бар Төньяк Осетиянен Кобан тарлавыгында Кобан исемле авыл билгеле Бу авылда Бикмурзаев. Татаров. Кангимсров. Апаен һ. б. фамилияләр күп очрый Осетия топонимиясен җентекләп өйрәнгән А. Цагаева бу атамаларны» коман этнонимы белән бәйләнгән булуын бик күп мәгълүматлар белән дәлилли «Тарихтан билгеле булганча, -дип яза А. Цагаева, —Кубанда, Зеленчук районында хәзерге осстиннарнын бабалары төрки кавем-кабиләләр белән бергә күрше булып яшәгәннәр һәм бу этнонимны аларлан кабул иткәннәр» Кумамда һәм Олы Куманда атамалары Таулы Алтаймын төньяк-көнбатыш районнарында, Украинада, Молдованы» төрки гагауз халыклары яши торган җирләрендә очрый. Джованьолинын «Спартак* романында «Коман юлы» дигән агама телгә алына.
Димәк, ӘТНӨ районындагы авыл атамасы Күәмнен тарихы тирәнгә китә
Авыл утырган урын бик матур. Аны икегә бүлеп Күәм суы ага Анын ярларын бөдрә таллар бизи. Жәй көне ул каз-үрдәк белән тула, балаларнын шат тавышына күмелә. Кояш чыгышында Таңатыр исемле агачлык күренеп тора Бу урынны гөмбә җыючылар бик ярата.
Авыл тирәсендә, ямь өстенә ямь өстәп. Чупай. Шәриф. Шомыртлы яки Үртим. Дусым, Арты күпер. Бирге күпер, Усаклы күпер. Күсәкәй. Танатыр. Кала асты. Казаклар. Татлы бай. Каенлык. Жалбәк. Балчык базы Ишчура. Коры елга. Күәм Казаклары, Шәриф һ б исемле елгалар ага Тирә-юнендә печәнлек, җиләклек Табигатьнең бу матур почмакларына килсән. моннан кайтып китәсе дә килми Авыл читендә Кала асты дигән урын бар Анда изге кешеләр күмелгән дип сөйлиләр Яныннан Изгеләр чишмәсе ага Һәр җәйне бу урынга аби-бабалар килә, изгеләргә дога кылып, сәдака калдыра, чишмәсеннән су алып эчә Элек монда кала булгандыр дигән фикер яши Авыл читемдә Казаклар дип йөртелгән елга һәм зират бар БУ тирәдә үз җирләре, үзәннәре, болыннары булган кечерәк кенә Казаклар авызы урнашкан булган Ана казак хезмәте итеп кайткан татар кешесе нигез салган дип сөйлиләр Авылда Моталлап исеше дан тоткан бай булуы да билгеле Колхозлашу елларында алар берничә урам булып Күәмгә кушылганнар Хәзер бу урамнар юк ул урынла ферма калкып чыккан Елганы һәм зиратны Казаклар исеме белән атап йөртәләр Авызда тагын бер истәлекле урын —Кәҗә гау башы Анын үзенә күрә тарихы бар Сугыш елларында барлык ирләр дә сугышта була Газизә исемле хатыннын берсеннән-берсе кечкенә алты баласы һәм бер кәҗәсе була Я> җитә Кәҗәгә ашатырга иске печән күптән беткән, ә янасы үсмәгән Гази ы үзән чыга башлаган калкулыкка кәҗәсен арканлый да. арба гартын район үзәгенә китә, ә
балаларына кәҗәгә күз-колак булырга кушып калдыра Балаларының өлкәненә дә 9 яшь кенә була. Алар уен белән мавыгып кәжәне бөтенләй оныталар. Ә әниләре районнан төнлә генә кайта. Бу вакытта кәжәдән җилләр искән—бер явызы урлап киткән була. Ятимнәр көн саен тауга менеп кәжә эзләгәннәр..
Хәзер бу тирәләрне сөргәннәр. Олылар аны әле дә Кәжә тау башы дип атап йөртәләр.
Авылдан ерак түгел генә, яна ай туган төнне көзге кичләрдә, кышкы бураннарда кешеләрнең башын әйләндереп, адаштырып йөртә торган тау итәге бар. Аны Айтуган тау итәге дип атаганнар. Бу тирәләрдә таза хәлле бик тату гаилә яшәгән. Аларнын татулыгына күпләр көнләшеп караган. Тавышлы гаиләләргә һәрчак аларны мисал итеп китергәннәр. Көннәрдән бер көнне, яна ай туган көнне бу гаиләне үтереп чыгып киткәннәр. Моңа күпләр шикләнеп караган һәм халык моннан күчеп киткән. Яна ай туган вакытларда бу тирәдән үтеп китәргә курыкканнар Юлы төшеп үткән юлчыларны гөнаһсыз үтерелгән кешеләрнең рухы һәрчак яна ай туган төнне алаштырып йөртә икән.
Авыл тирәсендә Жәмилә, Гарәфи. Чеберди. Чупай, Танатыр, Ишчүрә һ. б. чишмә- миләүләр ага. Каенсар авылы белән ике арада Чирмеш тау башы дигән урын бар Чупай тау башы дип аталган җиргә Чупай исемле кеше килеп утырган. Имәнсәр, Каенсар дигән җирләрдә элек имән һәм каен агачлары күп үскән. Тун ышна, Имәнсәр һәм Каенсар атамалары бу тирәләрдә элек калын урманнар булуын күрсәтеп тора.
Олылар сөйләвенә караганда, элек өч туган үзләренә йорт төзү өчен жир урыны сайлаганнар. Туганнарның берсе: «Әнә мин теге ялтырап торган җирдә урнашам»,— дигән дә. кояш нурларында ялтырап торган тау башына күрсәткән Шуннан бу тауны Жылтырый тау башы дип йөртә башлаганнар Авылда җылтырыйлар нәселе
әле дә бар.
Ике калкулык арасында Жаббар атлы кешенең имана җире булган, һәр яз саен ике тау арасында ястык кадәр җирдә генә кар калгач, ул кеше җир сукаларга керешкән. Бу басу шуннан Жаббар ястыгы исеме алган. Элеккедән калган гадәт буенча, колхоз хәзер дә Жаббар ястыгында ястык кадәр генә кар калгач, җир сукаларга тотына һәм язгы чәчүгә керешә.
Авылдан читтәрәк Хәсән күле дигән җир бар. Бу җирләр элек куе кара урман булган. Шушы урман арасында кечкенә генә алан һәм анда бер бик матур күл җәелеп яткан. Күлгә яз саен үрдәкләр һәм кошлар кайтканнар. Аның тирә-юнендә таң атканда сандугачлар сайраган. Шушы күл янына ике бертуган Хәсән белән Хөсни килеп чыкканнар һәм шушында төпләнеп калырга уйлаганнар. Бу урынны икесе дә бик яратканнар. Ләкин, гөнаһ шомлыгына каршы, алар мин урнашам да, мин монда урнашам дип, ызгышып киткәннәр. Нәтиҗәдә, Хөсни Хәсәнне үтерә һәм күлгә ташлый, үзе бу җирдә яши башлый Ләкин никадәр генә тырышса да, ул монда мантый алмый Үлгән туганы аның гел исенә төшеп торган. Ахырда ул түзми, бу җирне ташлап еракларга китеп бара. Күп сулар аккан, буыннар алмашынган Әлеге матур күл көннән-көн кечерәйгән һәм кипкән. Янындагы агачлар да корыган Хәзер ул җирдә берничә агач кына үсә. ә Хәсән күле дигән исеме һаман халык хәтерендә саклана. Төнлә белән бер авылдан икенчесенә барганда. Хәсән күле яныннан үткән кешеләр адашып та йөри дип сөйлиләр.
Олылар хәтерендә тагын бер истәлек сакланган. Авылдан ерак түгел генә урынга бер урыс кешесе гаиләсе белән килеп урнашкан. Халык аны Иван дәдәй дип йөрткән. Ул тегермән корып җибәргән. Уңган тегермәнченең даны еракларга таралган Тирә- яктагы авыллардан анын тегермәненә он һәм ярма тарттырырга күп килгәннәр. Иван дәдәйдән көнләшүчеләр дә булган. Иваннын Ибраһим исемле дусты һәм ярдәмчесе була. Бервакыт Иваннын тегермәненә кайсыдыр явызы көнчелектән ут төртә. Ибраһимның сизгерлеге белән тегермәнгә әллә ни зыян килми. Төзәткәч, тегермән тагын көйләнеп китә. Язнын матур бер көнендә Ибраһим дусты Иван янына килә. Ишегалдына килеп кергәч, ул тынлыкка гаҗәпләнеп тора Ишек кага, ачучы булмый Ишекне төртеп караса, ул ачылып китә Ибраһим өйгә керсә, үз күзләренә үзе ышанмый. Иванны, хатынын һәм алты баласын суеп чыгып киткәннәр Ибраһим барып бишектәге имчәк баласын карый, ләкин бала булмый Ул ишегалдына чыга. Тегермән ташы астында сабый биләнгән ак биләүне күреп ала Нарасыйның өстенә тегермән ташы бастырып киткән булалар Иваннын гаиләсен җирләгәннән сон, Ибраһим дусты истәлегенә һәм гөнаһсыз сабыйлар
төсе итеп шушы урынга шомырт агачлары утырта. Шомырт агачлары күп еллар буе ап-ак чәчәк атып утырганнар... Хәзер бу урында тегермән дә. шомырт агачлары да юк Ә халык хәтерендә тетрәндергеч шушы вакыйга һәм Шомыртлы тегермәне дигән атама сакланып калган Бу урын хәзер басу уртасындагы яшел чирәмле үзән Аны сукаламыйлар, иген чәчмиләр. Көрәк белән казысалар. көрәк сына, сука керми, имеш, дип сөйли авыл халкы бу урын турында
Күәм авылы зур, бер башыннан икенче башына кадәр өч чакрымга схэыла. Революциягә кадәр авылда дүрт мәчет һәм дүрт мәхәллә булган Мәчетләр каршында мәдрәсәләр эшләгән. 1930 елларда мәчет манаралары киселгән Бер мәчетне мәдәният сарае итеп калдырганнар Башкалары юкка чыгарылган
Авыл халкы чыпта суккан, чабата үргән, мунчала ясаган, такта ярган, чана, ат дирбияләре һәм кисмәкләр ясаган Бу кирәк-яракны хатык базарга чыгарып саткан Моннан тыш акча эшләү өчен читкә—Казанга. Әстерханга һәм шахталарга киткәннәр
Күәмдә базар эшләгән. Анда утын. ит. май, мал-туар. чана, чабата, себерке кебек кирәк-яраклар сатылган.
Авылда алты җил тегермәне һәм ике су тегермәне булган.
Күәм авылы Иске авыл. Югары оя. Яна урам. Тәтлек урамы. Баш аяк. Аргы як. Түбән оч дигән өлешләргә бүленә Күәмдә 300 хужалык исәпләнә.
Авылда китапханә, зур мәдәният йорты, унъллык мәктәп, медпункт һәм багалар бакчасы бар. Хәзерге вакытта авылга газ кертелгән, асфальт салынган, яна кибетләр эшли, пекарня һәм мәчет төзелгән Авыл янара. яшәрә һәм үсә
Күәм күп кенә югары белемле укытучылары, җир белгечләре, инженерлар, хәрби белгечләре һ.б белән дан тота. Язучы Самат Шакир, биюче Габярахман Сатимои республика күләмендә билгеле шәхесләр
Мәктәптә авыл тарихына багышланган музей бар Анда укучылар тарафыннан җыйналган борынгы әйберләр урнаштырылган Авыл тарихына багышланган альбомнар тутырылган, күренекле авылдашларның рәсемнәре куелган Музей яна экспонатлар белән тулылануын дәвам итә
Мәдәният йорты бик матур игеп төзелгән булган Кызганыч, игътибарсызлык аркасында, кышка җылысыз калып торбалары шартлаган һәм. ягылмаганга күрә, стеналары чатнап аерылган, түбәләреннән су үтеп ул хәрабә хәленә килгән дип ишеттек
Авылда биш зират бар: Казаклар зираты. Иске зират. Изгеләр зираты. Башаяк зираты һәм Яна зират Халык зиратларны карап һәм чистартып тора.
Күәм халкы ачык йөзле, кунакчыл Гадел лә. шул ук вакытта кырыс та була белә Яшьләр хәзер авылда кала. Авылның киләчәге өметле
Күәм авылына багышлап шагыйрь Самат Шакир сүзләренә Сари СадыЙкова кой язган
Прозаик һәм шагыйрь Самат Шакир (Самат Фәтхерахман улы Шакиров) шушы Күәмдә туып үскән
Авыл халкы ялгыз яшәүче олыларны хөрмәтли, һәрдаим ярдәм итеп тора. Аларга колхоз идарәсе һәм авыл хакимияте матди ярләм күрсәтә
Авыл халкы бер-берсенә күбесенчә гадәти кушаматлар кушкан аю. бүре, куян чокыр, мунча, каеш, үти, бака, сандугач, сыерчык, чәүкә, шекә. му иын. сары сакал, сары май, метри, оч колак, тана колак, әләү. әхли. чулак, бәби, анрак. карсак һ. б.
Дачамы киласе саннарда