МИЛЛӘТ ҖАНЛЫ КАЛӘМДӘШЕБЕЗ

Мәхмүт Әхмэтжановнын китапларын укыган сасн уйга катам иа Хода, нинди илдә тереклек итеп,
никадәр мәгънәсез хат-гамәлләр уртасында кайнарга, һәр атымда жан сызлавын гоеп гомер итәргә насыйп
булган безгә" Әитерсен лә. бу империя Жир йөзенә гаделссзлскләре, үз хат кын кырдыру өчен әледән-әле
сугышлар, торле жәфалар. бәхстсеапскләр тудырып торуы белән бөтен дөньяны чиркандыру. гыйбрәт
атдырту һәм «әстаП|фиру;ыаһ, мондый конгә катырта, мондый тормышта яшәргә язмасын'- яшертү өчен
яратылган.. Бу илдә сш кына торле милләтләрне, халыкларны канга батыручы, тар— герой, азатлык өчен
көрәшүчеләр—бандит, хезмәт ияләрен талап байлык туплаучылар—хөрмәтле олигарх, намуслы хезмәг
белән көн күрүчеләр—адәм актыгы (чернь, изгой), ялагайлар, ялганчылар—үз кеше, гадел фикер
йөртүчеләр һәм чынбарлыкны фаш итеп язучылар—дошман, экстремист дип танытыла Бигрәк
э генә сыман. 0 инде исәпләп
тә акыл ияләрен, зирәк сәясәтчеләрне,
халыкка дөрес
юл күрсәтүчеләрне сөйми бу империя!
Шунадыр
каләмдәшебез Мәхмүт Әхмәгжановны
коммунистлар
судтан судка йөртсә, ««демократик-
матбугатта «аны
һичшиксез агарга кирәк!» дигән
тәкъдимнәрдә күренде
Анын ижатын бик чамалы гына белгән яки
мотшрчы
белергә өлгермәгән укучының «Ни өчен?!*
дип I
гажәпләнүе ихтимал Ул сорауга, мөгаен, анын
|
китаплары һәм алегә кнгап буларак
чыкмаган—газета-
журнал битләрендә дөнья күргән йөзләрчә
язмалары |
жавап бирүе ихтимал. Тексмләп-анализлнп
укый акай,
албәггә
Шөкер. Мәхмүт ага әле дә исән! Алай тына да түгел, үткер каләме һәм
гомере буе
милләтенә кылган файдалы гамәле белән
яши-яши 80 яшенә жнгкән
Гомер диген... Аның белән беренче танышуым
ате кич.
каратач, ис китәрлек: кырык ел үткән дә киткән
Ул чакларда милләт өчен Татарстанда ике генә шәһәр бар иде сыман
шж һәм
Минэалә Икесе дә уку йортларының, күрлегс сәнгать үсеше бстән .ын
тота Миным
райкомының беренче секрсгарс-Сошшлисшк Хсияут герое шш .«ччшы
.ишы
кеше Шунл күрааер. баипишшн «урналистир. ятучылар, кашап, оПе-и.,'
тәкышм иттем. Ул утыра. ә мин (ашыгычрак материал әзерләргә тиеш булганмындыр, күрәмсен) язып
утырам. Үзем язам, үзем теге кунакнын карашы белән миңа текәлеп утырсын да тоям. Әледән-әле жәг
кенә күз дә төшереп алгалыйм тегенә: «Эһе. чибәр генә түгел, йөзе дә якты, карашы да нурлы икән әле
моның,- Әткәй әйтмешли, иманы килбәтеннән күренеп тора- Язуымны дәвам итәм. Ә үземне һаман
тутый кош каршында утыручы корымлы моржаоан чыккан чыпчык итеп тоям. Сонгы ноктамны куюга,
кунак телгә килде:
—Синен Казанда чыккан әйберләрне укып барам, энем. Республика матбугатына күбрәк яз. Синнән
күләмлерәк язмалар, очерклар көтәбез
Сөйләшә башлагач, мәгълүм булды: СССР журналистлар союзынын Татарстан бүлегеннән килгән бу.
Матбугатта очерк жанрын көчәйтү максаты белән җыелышлар, очрашулар үткәреп йөри икән
республика буйлап...
Урамга чыккач, парк аша атладык. Ямьле жәй, тирә як-чәчәктә... Шәхси тормышым белән, ничек
үсүем белән кызыксына сөйкемле абын
—Ничек таш инде Әткәй гомере буе репрессия чыбыркысын татып яшәде Сөргеннәр, төрмәләр,
конфискацияләр. Кулак, дин башлыгының улы. халык дошманы, имеш... Хәтта сайлау хокукыннан ла
мәхрүм ителеп яшәгән. Әнкәй дә «дошман хатыны* буларак төрмәдә булды. Шул вакытта сеңелләрем,
энеләрем ачлыктан, салкын тиюдән, кызамыктан үлеп бетте. Анадан берүзем калдым...
—Әй-е.—дип куйды кунак, үзалдына нәтижә ясагандай.—Балалар фаҗигасе күңелләрне генә түгел,
илләрне дә тетрәтә ул.
—«Тетрәндерә» диясездер инде сез?
—Юк... Сүземне сайлап әйттем... Тетрәтә!
—Ил булып ил тетрәмәстер...
—Бер гөнаһ та эзсез югалмый. Яши-яши, үзебездә күрербездер әле
Олыгайган саен сизәм: былтыр яки бер-ике ай элек кенә ишеткән сүзләр дә истән чыга. Ә менә бала
чакта, яшь чакта ишеткән хикмәтле, мәгънәле кәлимәләрнең сүзе-сүзгә хәтергә сеңеп кала икән. Алай
гына да түгел, күн очракта теге яки бу сүзне әйтүченең ничек сулыш алганына, карашының нинди
булганына кадәр гомер буе онытылмый.
Менә хәзер, дөресрәге, тетрәүләрдән һәм тетрәнүләрдән генә гыйбарәт шушы чорда аледән-алс
уйлап куям: кырык ел элек үк шушы хәлләрне алдан сизде микән әллә Мәхмүг Әхмәтжанов дигән агаем?
Әнә бит, бөтен кешелекне калтыратып торган, дөньяны фаҗигаләргә дучар иткән, бихисап олыларны
гына түгел, миллионнарча сабыйларның ла кырылуына сәбәпче булган большевизм, үз гөнаһларының
авырлыгына түзә алмыйча, тетри-тетри убылып төште. Йөзләрчә милләтләрне коллыкта, хурлыкта
яшәргә мәжбүр иткән СССР дигән явыздык империясе дә. аяк астындагы җире тетрәгәндәй, көне-сәтате
белән диярлек җимерелде, күп илләргә бүленеп таркалды.
Тарихның андый катаклизмнары бүтән кыйтгаларда да җитәрлек.
Әйе. яши-яши аларын да күрдек һәм инде менә Россиянен Америка, Израиль һәм башка илләр таны
астында олтыракка әйләнә бару чорын да күреп яшибез. Бу хәлләрне берәүләр, ягъни урыс
шовинистлары—кара коеп, империя богауларыннан котылуга сусаганнар—куанып күзәгә. Ә инде
кешелек тарихын, дөнья фәлсәфәсен һәм сәясәтен тирәнтен өйрәнгән Мәхмүг Әхмәтжанов кебек акьш
ияләре, кызмыйча-кайнарланмыйча, салмак кына анализ ясый: мондый дәһшәтле жимерелүнен сәбәбе
нәрсәдә? Үзләрен галим дип санаучы күпләр череп аву хәленә җиткән Россия дигән зур агачнын өске
ботакларына, яфракларына карап кына фикер йөртәләр:
—Икътисади яктан артта калганбыз,—диләр...
—Коммунистик системада озак яшәү зәхмәтенең сәбәбе бу.—лиләр. Яки бөтенләй киресенчә:
—Сүз ирегенә, демократиягә алланып, коммунистлар партиясенең абруен бетерүгә юл кундык. Ул
тыюлар әле хәзер дә кыршаулап тотар иде СССРны. —дип гә көенәләр...
Ә инде әлеге '■агачның* тамырына карап фикер йөртүче галим һәм язучы Мәхмүг Әхмэтжановның
фәнни-публицистик хезмәтләрен күпмедер дәрәҗәдә өйрәнгән, укыган милләттәшләр яхшы белә: урыс
империясен генә түгел, башка империяләрне дә аяктан еккан төп сәбәп—«великий-боек» милләтнең
башка милләтләрне түбәнсетеп, мыскыл итеп яшәве, аларны һәлакәтле язмышка илтүе, корбан сарыгы
игеп кенә күрергә тырышуы —бер сүз белән әйткәндә, тоташ гаделсезлек. Ә инде икътисад
җимерелүенә килсәк, анысы
инде шушы гаделсезлекләрнсн бер баласы гына: рухлары төшкән, кыерсытылган кешеләр икътисадны
күтәрүгә атлыгып торалармыни ”
Уйларым кабат. Мәхмүт аганын гыйльми-ижади юлын барлыи-барлый. безне таныштырган һәм
тора-бара фикердәшләр, якын дуслар иткән алтмышынчы еллардан бодайга—егерме беренче гасыр башына
таба—урап кайта. Әлбәттә, «коммунизм чәчәк аткан» тоталитар чорда СССРнын тетрәячәге турында
ышанычлы, акыллы кешеләр белән генә сөйләшеп була иле Анысы да саклык, сизгерлек сорый иде. Эзлик.
шул хакта матбугатта ниндидер язма бастырып чыгарырга омтылу гомереңне ахмакларча кисүгә генә
кашып калыр иде. Мәхмүт Әхмәтжановнын ла нәкъ менә сабыр, тотырыклы юл саклавы табигый хәл.
«Милләт» сүзен дә әйтергә ярамаган чорларда ул. кара цензура урманнарыннан сукмаклар габа-габа. уз
халкында милли горурлык тәрбияли Мәсәлән, беренче карашка гагггади темалар: өйләнешү-никах, гаиләдә
бала тәрбияләү, әтисез калган балалар, аналар кадере, гореф-гадәтләр .. Бер уйласан, камил акылы булган
һәркем язарлык, сыман Ләкин олуг галимнәр, язучылар арасында ярымшаяртып га. җилли лә итеп «аяклы
энциклопедия», «дөнья гыйлемен сыйдырган компьютер» дип йөртелүче Мәхмүт әфәнде кебек нечкәләп,
күнеленнс тәрбияләрлек, үзеңне зур халыкнын улы яки кызы итеп тойдырырлык хезмәте язу өчен аеруча
зур галант сорала. Кабатлап әйтү кирәктер анын татар тормышына багышланган я змаларын укыганда ла
бөтен дөньяны күргәндәй һәм шу л юшашын яналам- яна серләрен ачкандай буласын. Чөнки галим татар
мидләгенен кемлеген, миндале ген язганла да тылсымлы виртуоз кебек: бер карыйсын, тирән тарихка кереп
чыга, шунын белән мавыктырып олгерүе була, кешелек дөньясының зур акыл ияләренә морәжәгагь итә.
берочган, әдәби осталыгын ла жнгеп. синен башымны гыйбрәтле һәм кызыкгы вакыйгаларга чумдырып
ала... Кайсы ла булса әсәрен укын чыккач, адәм багасы рухи канашнын ныгуын, гыйлсменен аргуын,
гсунеленен сафлануын, үз мидләгенен коч. те. теген тоя Шушындый тәрбия алган кешегә: «Син әнә нинди
көчле, үзенне аямыйча, ашлык яула!» дип өгшәүнен дә кирәге юк. Ул кадәресе хакында үзе лә уйлый бе1срсә
оирәнә укучы мондый галимнәрнең хезмәтләрен укыганда'
Сәясәт белән кызыксынучылар Мәхмүт Әхмәгжановны — зур сәясәтче, мәгърифәтчеләр—олуг педагог,
тарихчылар—танылган тарихчы, каләм ияшре оста публицист яки әдәбият белгече лип исбатлыйлар. Һәм
шулармын берсе дә ялгышмый Чөнки бу академик фәнни-сәяси-ижтимагый тормышыбызда кимендә ун
шәхескә торырлык Бу очракта анын тирән һәм күпьяклы гыйлеме генә түгел, ким каганлы ижаты да күздә
тотыла Без инде хәзер анын яшенә жнткән күп язучыларны, сәясәтче һәм галимнәрне пенсия ашап ялучы
картлар игеп кенә беләбез. Бу хлхга көлмичә, гаеп ктичә айгәбез Табигый хәл чөнки. Әмма шул ук вакытта
агармын кордашы Мәхмүт агабызга карап сокланабыз: анын язмаларыннан башка нинди газит яки журнал
чыга ’ Юк сыман Ә инде Татарстан радиосыннан даими рәвегггтә яптырам торучы сәяси гәрбня «дәресләрен,
әзерләүгә каян вакыт һәм ныклык таба * Чыгышларының фикер тиргикме, тема ырымын байлытла.
мавыктыргач булуы гына лүгел. ягышы диктшисе дә күңелләрне әсир гпә_ Анын кин колачлы ижаты
хакында уйланган чакларымда китап кишгәмла. тибенә «МӘХМҮТ Әхмәгжапов» дип язылган күтпохиык күрем.
Ә.гбәпә. монысы тегәк һәм хыял
җырчылар .ла, яшь табиблар һәм каләм чарлый б
очен көрәшкән хәрбиләрдә РР шәхесюр итен би
Мәхмүг Рахимждну лыӘхмәтжднов булмый -Һар
белү ”» дигән Тукаебыз пггыгг бер мәртәбә хлкгы
И
.
.
к
1Ә1
Әлбәттә, ана карап кына исеме дә югалмый, абруе ла төшми гыйлем һәм каләм иясенең Чөнки ул
андый интригалардан артык өстен, артык югары. Язмалары дөньяның күп илләрендә басылып торган,
күп милләтләр хөрмәт иткән галимнең, бәлки, «ник мине Татарстанымда гына санга сукмыйсыз,
туганнар» дип зарланырга ;и хакы бардыр барын. Ләкин, нәрсә дигән әле борынгы бабаларыбыз'' Игелек
кыл да суга сал. халык күрмәсә балык күрер, дигәннәрме? Кайбер галимнәрне үз трәсендәге кешеләр генә
белсә, моны һәр авылда, һәр шәһәрдә беләләр. Бигрәк тә сәясәт, милләт турында сүз. бәхәс чыкса
—Бу хакта академик Әхмәгжанов бодай язлы, болаи диде! —дип. фикерләренә таяныч табалар.
—Ул әйтсә, дөрес әйтә шул инде!—дип тә өстиләр.
Һәм тагын бер бәя еш ишетелә: «Жанны, иманны ныгыта торган академик!»
Әхмәтжановның үзен халкы ныгыта, таланты күгәрә. Бүгенгедәй хәтердә, аны Язучылар берлегенә
әгъза итеп кабул иткән көннәрдә бер әдип балан дигән иде: «Язучылар берлегенә кабул ителмәгән
сурәттә. Мәхмүт ага күпме нәрсә югалтадыр —төгәл әйтә алмыйм. Ә инде берлекнен биниһая күп
югалачагын яхшы беләм. Халык хөрмәтен яулаган бу абруйлы шәхес безнен сафта булса, берлегебез абруе
тагын күтәрелер иде!»
Кабул иткәндә шунысын да онытмадык: кин кырлы башка хезмәтләреннән тыш. ике нөзләп
язучының ижат портретларын да (тормыш һәм ижат юлларын) гыйльми осталык һәм гаделлек белән
язган шәхес ул! Тагын... Әйе. тагын бер зур гамәл кылды каләмдәшләре өчен —ул әзерләгән сценарийлар
буенча 57 тагар язучысы турында фильмнар төшерелеп (һәркайсы сәгать ярымлык), аларнын тиражлары
республика уку йортларына таратъьлды.
Сиксән яшенә житеп лә малбугат мәйданының уртасында, хәлен әз генә дә югалтмаган батырдай
горур көрәшүче —милләтенең мәнфәгатен яклаучы Мәхмүт агай турында еш кына болай уйланам: Ходай
аның биниһая хезмәтләренә карап-карап торадыр да. «файдалы гамәлләре ташый бу бәндәмнең. Яшәсен
әле, яшәсен! Дөньяны гаделлеккә каратсын, диядер.»
Яшәү дигәннән, аны атарга тәкъдим итүчеләр язган бер мәкаләне укыгач, сорап куйдым үзеннән:
—Куркытмыймы үлем белән янаулар?
Монсу елмаеп жавап бирде:
-Һәркемнең үз үлеме белән үләсе килә... Ләкин бу жәһәпән безнен нәсел күнекте бугай инде ул
көтелмәгән афәтләргә. 1938 елда Сталин әнкәемнең абыйсы командарм Барый Тажетдиновны аттырды..
Генерал полковник дәрәжәсенә менеп җиткән иде татар башы белән.. Тагын бер якын
туганыбызны—Нигъмәт Хәкимне—«Идсгәй»нен тулы вариантын табып, күчереп алганы өчен аттылар...
Тагын...
Укучы белеп үтсен, аның бу истәлекләре үзе туган, үскән авылга —Башкоргстаниыи Салават
раинынлагм Нәсибаш авылына—андагы вакыйгаларга, шуннан чыккан шәхесләргә барып тоташа.
Азатлык очен көрәшләр корбансыз, кан коюсыз тына булмый шул. Газиз җиребезгә милләт
каһарман нарыбызның да каны күп сеңгән... Шунысын да күреп, аңлап торабыз тагын: Татарстанның
атказанган мәдәният хезмәткәре, танылган публицист. Кол Гали һәм Хөсәен Ямашев исемнәрендәге бүләк
иясе. РСФСРнын Халык мәгарифе отличнигы, академик Мәхмүт Рәхимжан улы Әхмәгжанов кылыч яки
аетомат күгәреп яу кырына чыккан, кан түккән кеше түгел. Әмма, изге Коръәнебез гыйлем ияләренең
кәгазьгә түккән (язган) язу карасының һәм азатлык өчен шаһит киткәннәр түккән каннын Аллаһы Тәгалә
хозурында тигез күрелүен әигә. Милли азатлык һәм гаделлек өчен гомер буе газапка тин борчылулар
кичергән Мәхмүт Әхмәгжанов кебек олуг затлар күздә тотыладыр Изге Китапта-
Монысы да Ходайнын рәхмәтедер: изге жанлы галимебез ошбу юбилеен да иман нуры сеңгән
матурлыгы, милләтенә изге нияте белән, яшьләрчә ижат рухы белән каршылый. Әле күп жаннарны
ныгытыр ул. анын хезмәтләре милләтебез азатлыгын яулауда күпләр өчен кулланма булыр, белем
чыганагы булыр!