МИЛЛИЯТ СҮЗЛЕГЕ

ТӨСЛӘРГӘ МӨНӘСӘБӘТ Мөс< шаннарда иягар Ьам билгесе булган. Шу на күрә. мәсәлән. Гөркиядә җәзалап үтерү гурынлагы фәрман зәңгәр кәгазьгә язылган. Яшел киемне шигыйлар яратып кигән Шәригать буенча ярларга жеге кызыл Ьам жете сары киемнәр киеп йөрү тыела. Шулай ук кара ашлама киен йнрү да (йаһүдлардяге кебек) тыелган Сөнниләрдә бәйрәм киемемен Ьам байракларның тосе кара булган Шарыкта кара төстәге хайваннар үзләренә бик күн кояш энергиясе сеңдергәнгә, кара сарык итен шифалы дип исәпләгәннәр. Пәйгамбәрнең “Сезгә акны кулланырга кушам, өммәтемнең тере кешеләре да акны киегез һәм мәетләрегезне да ак кәфенгә кәфенләгез . .дигән сүзләре билгеле Фәрештәләргә дүрт төрле ак. яшел, сары Ьам кызыл геслар хас икән.
ТӨФӘНГ, ТӨФӘҢ ф. Мылтык Үзенең чә иунь гаскәрен. тавышлары Фиргавен Нәмрус) сурәтле, имансыз Инан, башта булган битен /аек./ре гонгы / туплары, тофәңнәре. чама белән сигез йоз чеңлек гаскәре белән ки ии Казан шәһәренең әйләнә тирәсен сарыи. чолгап алОьиар. Кол Шәриф
Чаг ТҮФӘК
ТӨЧӨГӘН АТНАСЫ Икжы1ем 15-2.» ларенда үткәрелә торган жыгн Точо/.щ төчлегән, ягыш агачнын кайрысы астында барлыкка килгән йомшак, сыек каглау Соңыннан ул. катыланып, кабыкка әйләнә
ТУ (ТУГ) бар А/ ................................. .....тиш ясалган байрак Гунын башы ш урагы шию ш
ике җәпле булгән. Ул бик зур булып, аны егермешәр кеше бергә күгәргән С аблн түенын сөңгеле гаягын күтәрүне дә ту к утәру дигәннәр ё)хмәдзәки Вал ил» аны төркиләрдә гаскәрнең алдында тоткан байрак, төрки гаскәренең тугы ак яки кара ат койрыкларыннан ясалган булган дип аңлата. Ьорышы төрки телдә “ту” I үзенең 'ябу Мәгънәсе дә булган Ихтимал. "ту" ат огтено яба төргән ябынча итеп тә ку лланып айдыр
ТУ КИҢӘШ тар Ьлйраклар киңәше, хәрби шура
ТУАР бор. Порт хайваннары, терлек Мал туар, тер и к туар, туар кара кебек гомумилек төшснчәлә|>ендә катнаша "Товар" сүк- дә шуннан килеп чыккан дигән караш бар. ә русча “товарищ” сүзен төркичә “товар+иш аша аңлату .ы яши Шулай да "туар" сүзенең, әйтик, русча “тварь" яки немец телендәге Пег“ сүзләр»- белән фөрмаль һәм мәгьнәви охшашлыгын ничек аңлатырга днгән сорау барыбер кала Кайбер галимнәр борынгы горки “табург тоз сүзен туар Һем товар сүзләре белән бшлиләр, чөнки борынгы заманда тоз ин таралган товар всаоләнгән (Р •)\чәтъмипн)
Дәвамы. Сузлек журналыбызның 2004 елның 1нчс саныннан басыша ки и
ТУБӘ АГАЧЫ, ТУБА(Й) АГАЧЫ г. - Җәннәттә үсә (күктән аска таба) һәм җәннәткә күләгә биреп тора торган агач. Саргаймый, җимеше бетеп тормый Торек галиме Фуркани (XVI гасыр) "Туба агачы саф алтыннан, ул шулкадәр зур ки, ботен җир йөзен кояштан каплый алыр иде” дип яза. Сигез җәннәттә дә бу агачның ботаклары сузылмаган урын юк. Ботакларда төрле-торле җимешләр җитешә, җәннәт әһелләре кулларын сузуга, җимеш ал арның учына килеп төшә икән
/Илаһи, бу асыл кошны туба агачына кундыр. Г.Кандалый.
ТУГРА тар. - Каллиграфик тамгадан гыйбарәт мөһер, пичәт; монограмма. Шаһ фәрманнары языла торган махсус язу стиле дә, аннары фәрман (рескрипт) та тугра дип аталган. Тугра госманлы падишаһларның, Мисырда хакимлек иткән мәмлүк солтаннарның. XIV гасырдан Алтын Урда ханнарының, аннары Кырым ханнарының һәм ханзадәләренең гербы булып хезмәт иткән. Гомумән, хан туграсы һәм хаким нәселләр туграсы дигән ике төргә бүленгән. Хан туграсын куярга дүрт карачибәк һәм бәкләрбәге дә хокуклы булганнар.
Россия патшаларының да, ике башлы сәмруг кош сурәтләнгән мөһер белән бергә, гарәп хоруфатында язылган тугралары булган. Бу тугралар Шәрык илләре белән аралашканда кулланылган. Сакланып калган беренче рус туграсы 1620 елга нисбәт ителә (бу вакытта Михаил Романов патшалык иткән). Петр патшаның туграсы да билгеле (1695). Рус туграларының берсендә, мәсәлән, түбәндәге сүзләрне укыйбыз; “Тәңре Тәбарәк вә Тәгаләнең рәхиме вә гыйнайәте белән..."
Мәскәү патшаларының тугралары Кырым туграларына охшаган.
ТУГРЫ тар.— Ау кошын (лачын, бөркет) кундырып йөртә торган агач (тур. тургай вариантлары да очрый).
ТУГЫЗ — Борынгы төрки телдә тугыз-халык аңында зур, “түшәм" саннарның берсе. Мәс . "күкнең тугызынчы каты” дигәндә иң югары, соңгы каты күздә тотылган (электә3,7,9,10.12,40,60,70,80,90 Һ.6. саннарны “башка сыйдыру” кыенлыклар тудырган) "Тугыз сүзе" исем компоненты буларак та актив (Тугызай. Тугызбай. Тугызбәк, Тугызбикә исемнәре)
ТУ ДУ Н 1 .Каһанның җирле урынбасары (наместнигы, наибе), Хәзәр каһанлыгында ясак җыю өчен җаваплы кеше. Бу сүз рус теленә дә кереп, Тиунов фамилиясендә сакланган 2 Кырым йортында Алтын Урда ханы билгели торган олыс әмире.
ТУЗНАМӘ тф. - Неологизм: тузга язылган язу, русча — берестяная грамота XIV гасырга караган шундый бер тузнамә Иделнең сул як ярында Үкөккә (Увек) каршы Подгорный авылы янында 1930 елда табылган. Монгол телендә уйгур хәрефләре белән язылган бу кулъязманың эчтәлеге бер ананың улын түрәгә хезмәт итәргә озаткан вакыттагы әңгәмәдән гыйбарәт.
ГУЙ—Ирле-хатынлы булып гаилә корып яшәү дәверендә барысы 20 гә кадәр туй уздыру гадәте дә бар икән Ситсы туй - өйләнешеп бер ел үткәч уздырыла торган истәлекле бәйрәм Бу көнне бер-береңә ситсыдан тегелгән берәр кием бүләк итәргә кирәк. Агач туй—никахлашып 5 ел узгач билгеләп үтелә, бу көнне ир белән хатынга берәр агач әйбер бүләк итү яхшы Гөлчәчәк көне-гаилә коруның унъеллыгы. Бу көнне ир белән хатынга фәкать роза чәчәкләре генә бүләк ителә. Пыяла туй- 10 елдан сон билгеләп үтелә. Никахта яшәүчеләрнең үзара мөнәсәбәте пыяладай саф булсын өчен, аларга пыяла савыт бүләк итәләр. Фарфор туй - гаиләнең 20 еллыгына багышлана Бу көнне табынга фәкать фарфор савытлар гына куела. Көмеш туй -25 елдан соң бик зурлап бәйрәм ителә. Ир белән хатын бу көнне тәуге туйда алмашкан балдаклары янына көмеш балдаклар өстиләр. Энҗе туй-30 елдан соң билгеләп үтелә. Якут туй 40 елдан соң үткәрелә. Алтын туй -50 елдан соң, алмаз туй 60 елдан соң бәйрәм ителә. Тимер тун - 65 ел бергә гомер итүчеләр бәйрәме, ә таш туйны 67,5 елдан сон уздыралар. Затлы туй исә 70 ел бергә яшәгәч, ә гомер таҗы дигән туй
75 елдан сон билгеләп үтелә (2002 елга татар календаре буенча.) и "Кызыл туй’ төшенчәсе 1917 еллардан соң гына кергән, аныи мәгънәсе чыннан да кызыл . никахсыз һәм дини-традицион колаларны үтәмичә V»дырылганга аны шллай атаганнар Хәер, соңрак ул үзенең бу сәяси мәгънәсен жуя төшкән
Татарда тагын яраш туй төшенчәсе бар
ТУ КАЛ бор. Йорт хужасынын өченче яки дүртенче хатыны Нәкый Исәнбәт “Тукал кече хатын, бай бичә кулындагы кол хатын —дип аңлата. Тубылгыдан өй булмас, тукалдан (яки-колдан) туган би булмас
ТУЛАК бор 1 Болгар чорында сыер тиресеннән эшләнгән күн капчык, күнәк 2.Аяк астына җәелә торган тирене да тулак дип йөрткәннәр 3.'Аякка чорный торган калын материя’, тула (К Насыйрн) Р Әхмәтьянов аны тулгау-урау, чорнау сүзеннән дип аңлата (без монда “чолгау" сүзен дә өстәр идек) Бу очракта борынгы "тулак" сүзенең рус телендәге “чулак” сүзен хәтерләтүенә игътибар итик. Шул ук вакытта рус этимологлары "чулок" сүзенең төрки “чолгау" сүзе белән багланышы булу ихтичалын да кире какмыйлар.
ТУЛПАР Iөрки халыклар шул исәптән пгар һәм башкорт ха мифологиясендә канатлы ат. дөлдөл, пегас Халык ышануынча, ул ябык кына, юаш кына имеш Тулпар ат күзгә күренми торган канатларын кагып, таудан-тауга сикереп очып йөри икән. Арыгач, ул берәр аулак җирдә ятын хәл җыя. канатларын да шунда гына җәеп сала имеш.
"Тулпар" сүзенең кызыклы этимологиясен Р Әхмәтьяновта табабыз Ул “тулпар" сүзен тол/тул һәм чар бар өлешләренә таркатып карый "Сүлнең тамыры гомум төрки тул “кеше үлгәч, аның истәлеге итеп саклана торган сын. курчак" сүзеннән булса кирәк; к чыгтай, иске татар телләрендәге тул “тулпар. сугыш аты (Радлов) Элек сугышчыны күмгәндә төркиләр, бигрәк тә кыпчаклар, анын атын да бергә күмгәннәр, кайчакта атының итен ашап, баш аягын гына кабергә куйганнар Соңрак кабер остгнә атның тиресе генә эленеп куелган яки ат сурәтен (балчыктан һ.б ) ясан кына куйганнар Бу гадәт ат сурәтен корбан итү мариларда революциягә кадәр сакланган Марича корбанлык ат сыннары аргамак дин аталган Сугыш аты. әлбәттә, бик тиз үлә торган булган. Ул үлгәч, аның тиресеннән тул ясаганнар, пар өлеше борынгы төрки, монгол телләрендәге нар. бар "барыс. юлбарыс" сүзеннән "
Астрономиядә Пегас йолдызлыгы да тагар терминологиясендә Тулпар дип йөртелә
ТУЛЫМ бор - Елгада бусага ташлары Днепр тулымнары
ТУН Ворьгагы мәгънәсендә кием халат күлмәк Р.Эхматыгаои Гуи< ханнар кия торган киемне белдергән Соңрак тун дип туй киемен генә атаганнар (“туем узды, туным тузды" дигән сүз дә шуннан'), дип иза Ләкин борынгы төрки телдә тултон -тол хатыннар кия торган кайгы киеме Хәзерге Себер татарлары телендә тун өс киеме, ецке (эчке) ин/н костюм, тыш тун-татын, айактун ыштан ә туншк кәфен, кәфенлек (Д.Г Тумашева) Әтлж тун атлас халат Тимер тун көбә күлмәк, тимер җөббә, панцирь, Паласларын чыкариб тун кийурди. һлч тауадан иңдерди. ат бенде/нди Гупас кием урнына күлмәк кидерде. Дөядән төшереп, бер атка менгерде Кол Гали Аяк тунын чиш чи ки п .к ян./ да таяк белан ора ик.и, Кол Шәриф Тунын суеп киемен салдырып (Кол Галинең “Кыйссан Йосыф" поэмасында Йосыфның туганнары анын “тунын суеп 1үэеи| дар коюга салалар >
ТУП Гомумтөрки сүз 1. һаотх шаершшикалпи һмбфвр пр ппм сикерә горган уен юбабы Уенчык тупларны н» мал ябагасыннан омлап ясаганнар 2. Утлы коралның бер тере, артиллерия тубы, пушка Иект.» кечерәк туплар туфан, дип аталган Чөереп о/м кот ут Костырыр адәм утене. Карынына ут төртсаң. Кукка чыгар тотене Табышмак (җавабыборынгы туп) 3. Шул корал көпшәсеннән атыла торган шар. ядрә (нәдрә) Аларны элек таштан һәм чугниая ясаганнар У» нидеркем. /кни чанын ку/на. очар һач җаны юк. һлч тае юк.
һәм кцзе. Ни гаҗәптер, тән тишеп канын эчәр. Табышмак (җавабы —йәдрә). 4.Туплам, җыелма.
ТУПЛАН тар. - Бер туплам атлы гаскәр, эскадрилья, отряд.
ТУРАМ - Җәннәткә кертелгән ун хайванның берсе. Аллаһы ихтыяры белән бер мәгарәдә 300 ел йоклап үткәргән егетләрнең эте. Аллаһы аны, эт исеменнән чыгарып, тәкә сурәтенә куя. шуннан соң ул җәннәткә кертелә. Башкача Камтир/Кыйтмир яки һубан дип тә атыйлар.
ТУРАН ф Борынгы вакытларда күчмә иранлылар яшәгән өлкәләр. Иран белән туран чикләре Аму-Дәрья елгалары хисапланган. (Ш.Абилов.) Соныннанрак — иранлылар тарафыннан төрки халыклар яшәгән җирләргә бирелгән исем, Төркестан - Ираннан төньяк-көнчыгышта урнашкан төбәкләр. Бу сүз әдәбиятта гомумән "төрки халыклар” мәгьнәсендә дә йөри ("әкъваме турания”). Борынгы Туран иле атамасы һәм аның патшасы Әфрасиаб исеме легендаларда сакланган. 1916 елда Татарстанда Шәле авылында язып алынган бер әкияттә патша кызы Турандук турында сөйләнә. Бу исемне көнбатышка да билгеле төрки принцесса Турандот исеменең татар варианты дип карарга мөмкин.
/ Туранчы галимнәр. Пантуранизм.
ТУСНАК иск. - Бурычлы кол, тоткын кол (бурычын түли алмаганга кол булып калучы) Русча — "долговой раб". Р Әхмәтьяновта — “плениый раб" Габдулла килеп
безгә бер туснакыңыз юк диде. (Борынгы документган.)
ТУТ ИСЕ -Кыш көне тышта кипкән кердә була торган үзенчәлекле хуш исне Пермь татарлары шулай атыйлар (руста “морозная свежесть”). Шул ук якларда кыш көне ак керне агартыр өчен ачык һавада элеп киптерүне тутка эл у диләр. Күрәсең, монда кернең бозланып кату һәм сублимация күренешләренең роле бардыр
Кышкыда булса, төн кунган кердән тут исе килә. "Диалектологик сүзлек". Тутла у уңу, кояш ашау.
ТУТАШ Тута” сүзеннән татарча сүз ясагыч кушымча ярдәмендә ясалган яңарак" сүз (энекәш, сеңелкәш сүзләре үрнәгендә). Ризаэддин Фәхреддин заманында бу сүзгә автор аңлатмасы соралган әле (1898) “Сәлимә яки гыйффәт" дигән әсәрендә Р Фәхреддин бит астында түбәндәге искәрмәсен бирә: “Кызларның үз хозурларында һәм артларында, тәгьзыйм вә олуглап әГггеленәчәк бер хөрмәтле ләкабтер. Русларның “барышня”, французларның “мадмуазель”лэре урынында истигъмаль иделенәдер. Соң заманнарда гарәп җәридәләре истигмаль итмәктә улан “анса” сүзе бигайниһи “туташ мәгънәсендәдер" Ошся хатын-кыз). / Шәфкать туташы.
ТУТЫЯ, ТУТЫЙА тар. — Тутыяташ, цинк. Шәрыктә, шул исәптән төрки халыкларда, күкташны-бакыр купоросын да тутыйа дип атаганнар һәм аны, мәсәлән, күздәге трахома авыруын дәвалау очен кулланганнар. Цинклы мазьны (дару) да тутыя һәм тутыя мае дип атау очрый /Ак тутыя—тутыяташ, цинк шпаты (мәгъдән тутыя?). "Татарча-урысча сүзлек”гә (1931) русча ягы "гальменный камень” (?) дип күрсәтелгән. Тутыя йөгертеү-цинклау Тутыялы калай.
ТУФАН г. —Туфан суы, көчле ташкын, су баскыны. “Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге"ндә аның тагын “көчле яуган яңгыр" мәгънәсе дә теркәлгән. Гарәпчә туфан ун сүзеннән, мәгънәсе — “ил гизү, дөнья әйләнеп йөрү" (“тэваф" сүзе белән бер тамырдан).
Туфан туфындагы ривайәт Борынгы Ассирия башкаласы Ниневия хәрабәләрен казыганда табылган чөй язулы балчык җәдвәлләрдә бәян ителгән “Гильгамеш турындагы эпос"ка барып тоташа. Төрле җәдвәл кыйпылчыкларыи бергә тәртипләп тезеп текстны укыганнан соң, Библиядәге Нойның (Коръәндәге Нух пәйгамбәрнең) борынгы бабиллар ривайәтендә сурәтләнгән Утнапиштим булуы аңлашыла. Тарих
сәхифәләрен актарын, тагы да тирәнгәрәк төшсәң, Шумер чорындагы Зиасудра дигән тәкъва падишаһмын әлеге Утнапнтнмга һәм Номга тәңгәл булуын күрәбез. Гыйльми тикшеренүләр Шумерда (Икесу төбәгендә Месопотамиядә) моннан 5000-6000 еллар элек чыннан ;и» гадәттән тыш көчле су басу булганлыгын раслыйлар. Кыскасы, туфан турындагы коръәни һәм библияви кыйссалар асылда чынбарлыкны чагылдыралар, ләкин, шуның белән бергә. Коръәндә ту фан җирле масштабтагы күренеш булган (Аллаһы Тәгалә туфанны Нух пәйгамбәр каү.мен җәзалау өчен генә җибәрә), ә Библиядә тасвирланган бөтен дөньяны су басу факты фәнни мәгълүматлар белән расланмый Библиядә туфан 40 тәүлек дәвам итә дигән урын да. 150 тәүлеккә сузыла дигән урын да бар Ислам ривайөтләрендә исә Нух пәйгамбәр Рәҗәбнен 1 гендә көймәгә утырган һәм Гашурә көнне (Мөхәррәмнең 10 сында) Җүдн тавына килеп туктаган дип сөйләнә (барысы 187 кон килеп чыга). Коръәннен үзендә конкрет саннар күрсәтелмәгән
Ривайөтләргә караганда, туфан Мохәммәд Пәйгамбәр мигъраж кичәсендә өченче кат күктә очраткан гаять зур Бахрел Нукум дигән диңгездән чыккан имеш
Алтайлыларда да туфан турындагы мифлар бар икән Н П Дырснкова үзенең ' Ку льт огня у алтайцев и телеут" дигән хезмәтендә (1927) түбәндәгеләрне яза " Бөтен дөньяга җирдән, җир иясеннән туфан калка. Күккә каршы җир ияләре күтәрелә" (Н Фәттах буенча)
Тагын кара: НУХ ПӘЙГАМБӘР, БИБЛИЯДӘГЕ КАПМА КАРШЫЛЫКЛАР.
ТУФРАК ЙОЛДЫЗ -Сатурн. Зөхәл, Көйваи Кояш тирәсендә ераклык буенча алтынчы урында әйләнеп йөрүче зур планета Урта гасырларда аннан арырак планеталар (Уран. Нептун, Плутон) ачылмаган була әле Мәс Баласагуни "Котадгу белекитө Сатурнны башка планеталардан арырак урнашкан дип әйтә Гомумән, урта гасыр астрологлары аны җиденче кат күктә урнашкан дип күзал таганнар .Зөхәл йолды > кара кургашыига гуры килә дип исәпләнгән >'рта гасырларда гарәп агтрплотяо-ид.» Марс (Марих) белән Сатурн (Туфрак йолдыз. Знхал) бәхетсезлек китерә торган планеталар дип фараз ителгән Зөхәлне гарәпләр шайтан һәм гыйфритләр белән бәйләгәннәр
Сатурн планетасының тулы әйләнеш ясау вакыты 30 ел (хәзерге төгәл хисаплауларга караганда. 29,458 ел).
Борынгы теркиләр бу планетаның хәрәкәтен җентекләп өйрәнгән б> н аннар Байка > күле янындагы Мальта авылы тирәсендә табылган бизәкле сөяк пластинка шуны раслый. Җентекле тикшеренүләр һәм хисаплаулар пластинкадагы бизәкләр системасының чын мәгънәсендә мәңгелек календарь булуын, анда хәтта Сатурнның хәрәкәтләре дә исәпкә алынуын күрсәттеләр
ТУФРАК КАЛА тар Гуфрак кирмөн туфрак кальга (Эулия Чалабы юлъязмасыныи русчага тәрҗемәсендә зеччнная крепость)
ТҮБӘН ФӘННӘР Борынгы Шәрык гы гамакларында табигать фәннәр якн физика.
ТҮБӘНӘЙ \скыө1..................... бәч(русча кглбецУ, ндан асты, аскеләт подва
һем архитектура турындагы текстларда тцбапөй. гогбач гермнннлрынын кирәклеге СНЗДсрә.
ТҮБӘТӘЙ Татарларда бизәк и ЯКИ чигүле ситсыдан теге п.ж ...и <ын.. |ү|ә|мк баш киеме, кәләпүш Тел галиме Р.Эхмәтьянов "түбәтәй сүзенең моншл теленнән кергәнлеген әйтә
Урта Азия түбәтәйләре гадәттә дүрткел фирмада була
Шәригать хөкемнәренең дөрес үтәлешен күзәтүче мохтәсибләр гаепле дип тапкай кешегә җәза биргәннәр, камчы белән суктырганнар, башларына хурлык ,„ч< - - кидергәннәр.
Лавамы кимсе саннарда