Татар энциклопедиясе» битләреннән

ГОБӘЙДИ (Гобәйдуллин) Даут Гобәй дулла улы (1873, Вятка губ., Алабуга өязе Кыдрылы а. - 1919, шунда ук, Тәбәрле а., туган а. күмелә), шагыйрь, тәрҗемәче 1885- 97 елларда «Буби» мәдрәсәсендә укый Соңыннан туган авылына кайтып, җәдит мәдрәсәсе ача. 1905 тән Иске Кызыл Яр авылында имам булып тора (хәзерге Әгерҗе р-ны), мәдрәсә оештыра, үзе шунда укыта. Укыту' программаларында аеруча зур игътибарны татар матур әдәбиятын укытуга бирә 1912 дә «Бубилар эше» б-н кулга алына, 4 айга якын төрмәдә утыра. 1917-19 да Сарсак-Омга авылы волость башкарма комитеты рәисе урынбасары (хәзерге Әгерҗе р-ны), бер үк вакытта халык мәгариф бүлеге мөдире булып эшли, укыта. Беренче шигырьләре 20 йөз башында басыла башлый «Татар кызы» (1904), «Күке» (1905). * Шүрәле каргаган авыл» (1913) исемле шигъри җыентык, «Мөгаллим әл-хуруф* (1909) әлифбасы, балаларга атап язылып гигиена мәсьәләләренә багышланган «Хифзы әс-сыйхәт дәресләре» (1907) ки-табы авторы. «Җәһәннәм» исемле чәчмә романының кулъязмасы югалган Татар теленә Н.В.Гоголь, А.В.Кольцов, М.Твен әсәрләрен тәрҗемә итә Н.В.Гогольнең «Өйләнү» («Женитъба») пьесасы Г. тәрҗемәсендә 1919 ның февралендә Казанда куела Колчакчылар тарафыннан үтерелә.
Әсәр Шигырьләр. К., 1959.
Эд Ибраһимов Ф Иж-Буби шәкерте
Казан утлары 1991. N9.
А.М.Ахунов.
ГОМӘР (Гомәрев) Абдулла Закир улы (15-7.1906, Оренбургш. -7 7.1974, Казан), тәрҗемәче 1925-28 елларда Казан унтыңда укый. 1928-42 дә «Совет әдәбияты» ж-лы редакциясендә хезмәткәр, 1959-63 тә баш мөхәррир, 1942-59 да Татарстан китап нәшриятының матур әдәбият бүлеге мөдире Татар теленә Я.Гашекның «Егет солдат Швейк» («Похождения бравого солдата Швейка во время мировой вой- ны», 1932), Д А.Фурмановның «Фетнә» («Мятеж», 1934), П А Павленконың «Бар-рикадалар* («Баррикады», 1935) роман-нарын, А Г.Голубеваның «Уржум малае» («Мальчик из Уржума», 1939) повестен, М.А Шолоховның «Нәфрәт гыйлеме» («Наука ненависти», 1942) хикәясен һәм «Алар Ватан өчен сугыштылар» («Они сражались за Родину», 1946) романының аерым бүлекләрен, А.А Фадеевның «Яшь гвардия* («Молодая гвардия», 1950,
Г Әпсәләмев б-н берлектә) романын, А.С. Яковлевның «Конструктор хикәяләре» («Рассказы конструктора», 1952) китабын, Э.Войничның «Кигәвен» («Овод», 1957) романын, А Н Толстой, Л.Н.Толстой, Д.Н.Мамин-Сибиряк һ.б. хикәяләрен та-тар теленә тәрҗемә итә. 1950-60 еллар әдәби процессына караган мәкаләләр ав-торы
Әд : Гиниятуллнна А. Писатели Со- ветского'Гатарстана Биобиблиогр справ К., 1970, Даутов Р.Н., Нуруллина Н.Б. Совет Татарстаны язучылары Биобибли-огр. белешмә. К , 1986
ГОМӘР (Гомәрев) Гариф Мортаза улы (10 12 1891, Уфа губ , Бәләбәй өязе Кыргыз-Миякәа. -18.8.1974, Уфаш.), язу-чы, РСФСРның агказ. мәдәният хезмәт-кәре (1971) «Хөсәения» мәдрәсәсендә укын Укыту программаларына каршы чыккан өчен 1909 елда мәдрәсәдән куыла. 1910-15 тә туган авылында укытучы булып эшли. 1 нче бөтендөнья сугышында катнаша. 1919 да Кызыл Армия сафларына политхезмәткәр булып билгеләнә. 1920-24 тә «Кызыл юл» (Уфа) г-тасында, 1924-33 тә « һәнэк» ж-лында җаваплы сәркәтип булып эшли. 1934-40 та Баш- кортстан китап нәшриятында тәрҗемәче, мөхәррир, бүлек мөдире вазифаларын башкара « Кызыл усмалар* исемле беренче китабы 1925 тә басыла «Тулкын өстөндөге кала» (Уфа, 1954; рус теленә тәрҗемәсе «Городок на волнах», 1955) повесте сал агызучылар тормышыннан алып язылган, реаль картиналар аша тасвирлана. «Тупһанан түргә» (Уфа, 1954; рус теленә тәрҗемәсе «От порога в горницу», 1968), «Жаңыл» (Уфа, 1960; рус теленә тәрҗемәсе «Джаныл», 1975) повестьлары авторы И Крылов мәсәлләрен, М.Горь- кийның «В людях» («Ялсылыкта») повестен, Б.Л Горбатовның «Непокорённые» («Буйһонмаусылар) романын башкорт теленә тәрҗемә итә «Почёт Билгесе* ор-дены б-н бүләкләнә.
Әсәр Һайланма шигырьзар. Өфө, 1951; һайланма проза. Өфө, 1961
ГОМӘР Мохәммәд угылы (19 йөзнең 1нче яртысы), шагыйрь. Оренбург шәһәрендә яши Татар һәм фарсы теллә-рендә яза. Оренбург диния Нәзарәте мөфтиенә багышланган «Тәзкирәи мөфти Габдессәлам» (1832) поэмасы авторы Поэма 2002 елда «Габдессәлам мөфти:
Дәвамы Журналыбызның 2005 ел. 4 саныннан басылып ки.лә 162
Хәтер дәфтәре* исеме 6-н кабат басыла Ул ике телдә язылган: татарча тезмә текст фарсы телендәге чәчмә текст 6-н чиратла-ша 1837 дә Оренбургка килгән тәхет ва-рисы Александр II нең свитасында була. Бу вакыйга уңае б-и ул «Сәфәрнамәи шаһзадә Александр* (1837) исемле мәдхия яза. соңыннан ул аны Александр II нең үзенә тапшыра Ике поэманың да күчермәсе РФА Шәрекъне өйрәнү ин тының С.-Петербург бүлегендә һәм Ташкенттагы Бнруни исем Шәрекъне өйрәнү ин-тында саклана. 1783 тә Кавказга. Төркиягә кылган сәяхәте турында чәчмә сәяхәтнамә язган дип фаразлана
Әд.: Татар әдәбияты тарихы К . 1985 2 т.; Татар поэзиясе антологиясе. К.. 1992 I кит ; Рәхимкулова М Оренбургта берен че мәчет / Яна вакыт 1993 N 23 21
А7. В. Гайнетдинов.
ГОМӘРЕВ Мәшгар Фәхретдин улы (II 11 1927, Башкортстан АССР. Эскын р- ны, Кубияз а ). язучы. Казакъ телендә яза 1948 елдан Алма-Ата шәһәрендә яши Казакъ ун-тын тәмамлый (1953) 1954-56 да «Казахстан нионери» г-тасында әдәбият һәм сәнгать бүлеге мөдире. 1957-58 дә Ка злкытан әдәбият нәшриятында мөхәррир. 1958-75 тә «Жазушы» нәшриятында. 1975-77 дә «Жалын* нәшриятында Бетенче хикәяләре 1952 дә басылып чыга мәктәп тормышына караган, балаларга һәм яшүсмерләргә әхлаки тәрбия бирүгә, аларда мнлләтпәрвәрлек хисе тудыруга юиолтелгән әкиятләр, хикәяләр һәм повестьлар авторы. Аның әсәрләре аңлаешлы, мавыктыргыч һәм кискен сю-жетка корылган «Ана белән бала» («Ана мен бала*, 1956). «Тылсымлы дару* («Асыл дәр|*. 1960), «Сөяме, сөймиме* («Сүйе ме. сүймей ме*. 1967). «Упкын өстендә* («Шыңырау*. 1974). «Тугыз киртә* («Тогызтоскоуыл*. 1977). «Ерактан килгән кунак» («Алыстан келген котик». 1985), «Урганчыул* («Органшы үл*. 1990) хикәяләр һәм повестьлар җыентыклары Алма-Атада басылып чыга
Р. Р. Мусаблмнш
ГОМӘРЕВА Заһирә Бакир кызы (12 4 1930, Арча р-ны Чума-Елгла -3.1.2002. Яр Чаллы ш ). язучы Казан пед ин тын
тәмамлый (1959) 1948 .............................. р ы С абл р
кының Илабәр башлангыч, 1950-85 тә Эзмә урта мәктәпләрендә укыпмы б> лып эшли Балаларга адрестанган «Яшьлек таңы* дип исемләнгән беренче шигырьләр кита-бы 1964 тә басыла Аның «Чын герой* (1968). «Нәни врач* (1970). «Әниснең ал малары* (1980). «йөгерек е иа* (1991) җыентыкларына тупланган хикәяләрендә балаларны кече яшьтән үк тәвәккәл, бер-беренә ярдәмчел, туган җирне яратучы кешеләр игеп тәрбияләүнең әһәмияте ту рындл сүз бара Әсәрләр- мавыктыргыч, юмор хисе белән сугарылган
Әд Заһирә Гомәровага - 70 яшь Кыс- кача биография Казан утлары 2000 N4.
ГОНЧАРОВ Иван Александрович (6.6 1812, Семберш - 15.9.1891. С.-Петербург). язучы. Петербург ФАнең мөхбир әгъзасы (1860) «Гыйбрәтле язмыш» («Обыкновенная история*. 1847). «Обло- мов» (1859). «Текә яр* («Обрыв*. 1869) романнары авторы. 1822-62 елларда үтеп барышлый берничә мәртәбә Казанда була 1834 тә Буада туктап бер көн уздыруы турында «Ватанда* («На роднне». 1ЙЙ7) очеркында яза. 1849 да Казанга килгәндә мәчетләрдә була. Кремльне карап йөри Татарлар һәм Россиянен бүтән халыклары мәдәнияте һәм көнкүреше 6-н кызык сына, шул сәбәпле махсус рәвештә татар, чуаш. мари авылларында булып китә Казан турындагы истәлекләре «Университетта* («В университете* 1887). «Идел буйлап сәяхәт» («Поеадка по Волге*. 1873- 74). «Иске гасыр хезмәтчеләре* («Слуги старого века». 1887). «Көнчыгыш Себер буйлап» («По Восточной Сибири*. 1891) очеркларында очрый
Ж Ф Хакимова
ГОРОДЧАНИНОВ Григорий Нико-лаевич (1772. Түбән Новгород губ. Балах на ш - 22.12 1852. Казан). әдәбият галиме шагыйрь, тәрҗемәче Мәскәү ун-тын тәмамлый (1797) 1799-1804 е лларда С Петербургның Баш почта идарәсендә эшли. 1806 дан Казан ун-тында: рус әдәби яты адъюнкты (өзеклекләр 6-н). 1810 нан (Казанда беренче булып) экстраординар, 1814 тән ординар иросһ Карьерасының чәчәк аткан чоры Л.М Магницкий эшләгән елларга пт>ы килә. 1816-22 дә Г әдәбият бүлеге. 1822-24. 1826-27 дә әхлак- сәясәт бүлеге деканы. 1820-25 тә (өзек-лекләр 6-н) проректор вазифаларын баш кара. 1811-13 тә «Клзанскис известия» г- тасында. 1821-29 да «Казанский вестник» ж-лындл актив языша. 1832 лә «Занолжс кии муравей* ж-.шнда. 1843 тә «Маяк» ж л ы нда хезмәттәшлек итә 1806 дан Рус әдәбиятын сөючеләрнең Казан жәмгыяте әгь.сасы 1926-46 да рәисе Г Жнөзарха нк ншгьри с|>орчаллр тараешлары. Карам зин мәктәбен кабул итми Тантаналы па кыйгалар уңае 6-н язылган мәдхияләр һәм нотыклар ангоры Рус теленә Г Рейналь- нен « Европалыларнын ике һинде танда I ы оешмаларының һәм сәүдәсенен фәлсәфи һәм сәяси тарнхы*н («Фнло- софская н по.11ГП1ческая истприя о заяс- дс-ниях и коммернии евролейцев в обенх Пндиях*. 1805) тәрҗемә итә
Хезм Оныт краткого руководстнл к эстетическому разбору по части российс кой словесности. К 1813. Сочинения в ггихах и И|Х.к«е. .1 . 1816
Әд Загоскин II II Истприя Нмпера- горского Клзанского укиверсктета (180-1
1904): В 4 т К , 1902-04; Русские писате- ли. 1800-1917; Биогр словарь. М , 1989 Т. 1.
М.М.Сидирова.
ГОРЬКИЙ Максим (Пешков Алексей Максимович) (16.3 1868, Түбән Новгород ш. - 18 6.1936, Мәскәү), язучы, җәмәгать эшлеклесе «Фома Гордеев» (1899), «Ана» (*Мать», 1907), «Артамоновлар шөгыле» («Дело Артамоновых», 1925), «КлимСам- гин тормышы» («Жизнь Клима Самги- на», 1927-36), романнары, «Бала чак» («Детство», 1913-14 ) «Кешелектә йөрү» («Влюдях», 1916), «Минем университет-ларым» («Мои университеты», 1923) ав-тобиографик трилогиясе, пьесалар, хикә-яләр, шигырьләр, истәлекләр, очерклар, памфлетлар. әдәби тәнкыйть мәкаләләре авторы Ун-тка керү исәбе б-н 1884 елда Казанга килә, ләкин 2 еллык башлангыч белем б-н бу мөмкин булмый Елга пор-тында йөк ташучы, генерал Корнэ хаты-нында бакча караучы һәм ишек алды се-берүче, кибетче А.С.Деренковның некар- нясендә ярдәмче булып эшләп йөри. 1887 дә күңел төшенкеге кичерә (Мария Дерен- кова аның мәхәббәтенә җавап кайтармый, яраткан әбисенең үлгән хәбәре килә) һәм үзе үзен үтерергә тырышып карый. Соңыннан бу хәлне Г. «кабахәтлек пәм тормышның рәхимсезлеге каршында куркып калу» 6-н аңлата. 1885 тә ул народниклар түгәрәкләренә йөри, яшерен әдәбият укый башлый 1888 иең июненнән сентябренә кадәр Иделдәге Красновидово авылында (хәзерге Кама Тамагы р-ны) яши Казанда узган еллары Г. ның берничә әсәрендә чагыла: «Бервакыт көз көнендә» («Однажды осенью»), «Каптырма мәсьәләсе» («Дело с застёжкамн»), «Аку- лина әби» («Бабушка Акулина», барысы да 1895), «Коновалов» (1896), «Элекке кешеләр» («Бывшие люди», 1897), «Егерме алты һәм берәү» («Двадцать шесть и одна», 1899). «Макар тормышыннан бер вакыйга* («Случай из жизни Макара», 1912) «Хуҗа» («Хозяин», 1913), «Җиңел кеше* («Лёгкий человек», 1917), «Минем язарга өйрәнүем» («О том, как я учился писать». 1919) Һ.6. Татарлар «аек, пакьлек яратучы, хезмәт сөюче, максатка ирешү юлында күңел нечкәлеген үҗәтлек б-н берләштерә белүче халык» дип бәяли Казанда яшәгән елларын соңрак Г. үзенең кеше буларак формалашу чоры дип танып «Физик яктан мин Түбән Новгородта тудым, рухи яктан - Казанда. Казан - минем иң яраткан «университетларымның» бер-се»,- дип яза. 1928 дә Г кабат Казанга килә һәм шуннан башлап татар язучылары (К Нәҗми, Г.Кутуй, Г.Минский, III Усма- нов, Г Толымбайский һ 6 ) 6-н ике арада тыгыз дуслык урнаша. М Н.Елизаровага язган хатында ул болай ди. «Мин чын күңелдән татар поэзиясе һәм прозасының чәчәк атуын телим. Ләкин бу максатка әдәбият мәсьәләләренә таләпчән караган
да гына ирешеп була* Г. әсәрләренең күбесе татар теленә тәрҗемә ителгән Бу эш б-н күренекле язучылар Г Камал, Ш.Камал, А.Шамов, И.Гази, М Әмир, Г Ку- туй шөгыльләнәләр 1940 тан Казанда А.М Горькийның Әдәби-мемориаль музее, 1950 дәи Красновидово авылындагы музее эшли. Казанда бер урамга, Үзәк мәдәният һәм ял паркына аның исеме бирелә.
Әсәр Полн. собр соч. худож произ- веденнй: 25т. М., 1968-76.
Әд.: Летопись жизни и творчества А.М Горького М., 1958; Музей А.М.Горь- кого в Казани Путеводитель. К., 1980
Ф.Ф.Мирзина.
ГОСМАН Хатип Госман улы (21 5 1908, Пермь гүб., Усы өязе Сулмаш а - 12.1.1992, Казан), әдәбият галиме, фи- лол фән. д-ры (1962), проф (1964), ТАССРның атказ. фән эшлеклесе (1968) Казан пед. ин-тын тәмамлый (1939) Бөек Ватан сугышында катнаша. 1946-51 елларда Казан пед. ин-тында, 1951-91 дә Казан ун-тында (1951-75 елларда татар теле һәм әдәбияты каф. мөдире) Иҗат юлының башлангыч чорында шигырьләр («Кыр-лар лирикасы», 1931), хикәяләр һәм пове-стьлар («Йосыф», 1937, «Ялкынлы йөрәк», 1943; «Ут сызыгында». 1945) яза Фәнни хезмәтләре урта гасырлар татар әдәбияты һәм 20 йөз татар әдәбияты тарихына, әдәбият һәм шигырь төзелеше теориясенә карый. «Татар поэзиясе антологиясе» (1957), Котб, Х.Кәтиб, С Сарай, Г.Каңдалый, һ Такташ әсәрләре җыентыкларын әзерләүдә актив катнаша. Урта мәктәпләр өчен татар әдәбияты дәреслекләре авторларыннан берсе. Кызыл Йолдыз. «Почёт Билгесе» орденнары һәм медальләр б-н бүләкләнә.
Хезм : Такташ поэзиясе. К., 1953; Егерменче елларда тагар поэзиясе. К., 1964; Татар шигыре. К., 1964; Шигырь төзелеше К., 1975, Әдәбият теориясе. К , 1980 (автордаш); Олы юлга чыкканда К.. 1982, Тюркский стих в средние века К , 1987
Әд : Кашшаф Г Хатип Госман Казан утлары. 1968. N5; Мәһдиев М. Яшь йөрәкле аксакал Ялкын 1968 N5: Юзиев Н Җаваплылык Әдәбият хәзинәләре. К , 1978; Ягъфәров Р Хатип ага ядкаре Казан утлары 1998 N5.
ГОЛ НАР ХАНЫМ (Лебедева Ольга Сергеевка) (1854, Казан - ?), җәмәгать эшлеклесе, публицист. Император шәркы- ягь җәмгыятен (1900) төзүдә актив катна-ша, аның «мактаулы рәисе* була, Казан у-ты каршындагы Археология, тарих һәм этнография җәмгыяте әгъзасы Халыкара шәркыятьчеләр конгрессларында кат-наша. 12 нче конгресста (Рим, 1899) казан татарлары тарихы турында ике доклад б-н чыгыш ясый, алар соңыннан аерым китап булып басылып чыга Беренче док
ладта Казан ханлыгынын сәяси тарихы на. анын Мәскәү б-ц булган мөнәсәбәтенә күзәтү ясау 6-н бсррәттән. татар хаткмнын мәдәнияте торышын, татар хатын-кызы иын жәмгыятьтә тоткан урынын тәфсилләп яктырта, мөселман халыкларына карата Россия хөкүмәте тарафыннан алып барылган көчләп чукындыру сәясәтен тәнкыйтьләп чыга. Икенче докладта мөселман хатын-кызларынын төрле тарихи чорларда җәмгыятьтә тоткан урыны ныи һәм мөселман илләрендә аларнын хокукы өчен барган көрәшне яктырта И Ф Готвальд, I I Ф Катанов, К.Насрый. И Н Берсзин. В В.Бартольд. Н.И.Всселовский. В В Радлон, И Ю Крачковскнй 6-н хезмәттәшлек итә. Төрек теленә А.С. Пуш-кин. М Ю.Лермонтов. Л.Н Толстой әсәрләрен тәрҗемә кыла
Әсәр : Об эмансипации мусульманс- кой женщины СПб . 1900. ЛЬтеде с!е 1һ|з1о1ге с!е Кагап ОНсг1 аих шетЬгех с1и XII Сопдгек Оеь ОпепЦфЛе!» Коте. 1899
Әд. Карнмуллин АТ О.СЛебедева «Гульнар-ханум* Народы Азии и Африки. 1977. N3.
Ә. I. Кэримуллин.
ГРИБОЕДОВ Александр Сергеевич (4.1.1795. башка мәгълүматлар буенча 1790. Мәскәү - 30 1 1829. Гәһран), язучы, дипломат 1812 елда Мәскәү гусар полкына корнет хезмәтенә языла Ул полк 1913 тә Казанда тора. «Студент* (1817. 1889 да басыла) комедиясендә Казан искә алы на. 1824 тә язылган танылган «Акыллы лык бәласе* («Горе от ума*) пьесасы цен .чура тарафыннан тыела Декабрист Д И Завалишин аның кулъязма нөсхәсен Ка занга алып килә (Казан ун тының Фәнни китапханәсендә «аклана). 1834 тә комедия Казан шәһәр театры сәхнәсендә үзешчән актерлар тарафыннан куела. 1836
да аны Пиватп ........ .... ...... .... .... ..... про«|>е«
сиональ труппасы актерлары уйный. 1853 I I \ I ||| м н и и шш I ми ку) пышында уйнала һәм 19 йознец 2 иче яртысыннан 20 йөз башына кадәр Казан театры сәхнәсеннән төшми
Әд.: Аристов В В Нодарок декабри па К . 1970, Аристов В , Нрмолаева Н. Все началосьс путеводнтеля. К . 1975.
Ю.А.Благов
ГРИГОРЬЕВА Лидия Нмколаевна (12.8.1945. У краина ССР. Луган өлкнз Новосветловка а.). шагыйрә. тәрҗемәче Ка.ии1 ун тын тәмамлый (1969) 1972 ел ЪШ Мәскәүдә яши 1988-93 тә Бөтенсоюз радиосында (1991 дән «Радио-1») «Әдәби очрашулар» (« Пөәтическме вегречи*). «Шагыйрь цстахамәсг* («Мастсрская поэта») тапшырулар ңиктының авторы һәм алып баручысы 1993 тәм Лондонда. Ьи-Бн I и радиостанциясендә хәзерге рус шигърияте турында тапшырулар алып бара «Марина Цветаева Лондонда»
(«Марина Цветаева в Лондоне*). «Н.Гу-милёв Лондонда* («Н Гумилев в Лондоне*). «Лондонская станицасы* («Станица Лондонская*). «Мөселман Англиясе* («Англия мусульманская*). «Әхмәдия хатын кызлары» («Женшины Ахмадин*) Һ.6 телефильмнар авторы «Замана бил геләре* («Приметы века*. 1974). «Майае бакчасы» («Майскийсад*. 1981). «Виноград яктысы* («Свет виноградның» М. 1984), «Аралашу даирәсе» («Круг обще- ния*. М 1986) шигъри романы «Мәхәббәткәсусау* («Любовнын голод». М.. 1993) дүртьюллыклар китабы. «Акылдан язган бакчачы* («( умаешедшнн са- довник». М . 1999). «Ьакча тәрбияләү*
(« Воспитание гада». СП6.. 2001) китаплары авторы Рус теленә Дәрдемәнд. М .Җәлил. С.Хәким. Ә Давыдов Р Харис Р.Фөйзуллин. Абай шигырьләрен тәрҗемә итә Аның шигырьләре инглиз, француз, япон, венгр һ 6 телләргә тәрҗемә ителгән Р. Р. Мусаблкова.
ГУЛЯЕВ Николай Александрович (17.11.1914. Пенза губ . хәзерге Мордовия Респ-касы. Кызыл Бистә өязе. Красносло- бодск ш. -24.3.1986. Тверь ш ). әдәбият га лиме, фнлол. фән д-ры (1957). нроф (1958) Ленинград пед ин-тын тәмамлый (1938) Бск-к Ватан сугышында катнаша 1947 елдан Томск \ н тында. 1959 дан Ка зан ун-тында (рус һәм чит илләр әдөбия ты каф мөдире. 1972 дән чит илләр әдәбияты каф мөдире). 1977 дән Тверь ун тын да (әдәбият теориясе каф мөдире) 1940- 50 да чит илләр әдәбиятында классицизм һәм мәгърифәтчелек реализмы проблема-ларын. 1950 еллар ахырыннан рус һәм чит илләр әдәбиятлары романтизмының теориясен һәм тарихын, әдәби-тнрихи про-цесста романтизм 6-н реализмның үзара бәйләнешен тикшерә (романтизмны «зчке баланска ия булган эстетик система* дип саный һәм ана карата ике төрле: гносео-логик һәм тарихи караш барлыгын дәлилли) Хезмәтләре көнбатыш һәм рус мәгърифәтчеләре иҗаты һәм эстетикасы на. Г Лессинт иҗатының классицизм 6-н. В Г Ье тинскни эстетикасының 19 йөз чит ил әдәбиятлары эстетикасы 6-н багланыш-ларын өйрәнүгә карый Югары уку йорт-лары өчен дәреслекләр һәм уку куллан м алары авторы
Хеэм. Лсссннг н классицизм Томск. 1955. В Г Белинский н мрубежная эстетика его времени К . 1961, Лктсратуриые направления и метолы » рун кон и «ару бежной литературе ХУН-АКХ ВВ М . 19оЗ Теория литера туры М 1985
Әд Карташова II В Концепция ро чангизмл в трудах Н.А.Гу тяева һг мантнзм огкрытия и грлдипии Калинин 1988
II Н Карташова
ГЫЙЗЗӘТ (Гыйззәтуллин) Бәян
(Фәтхелбәян) Нурлыгаян улы (16.7.1918. Башкортстан АССР Кушнаренко р-ны. Талбазы а. -25.5.1991. Казан), әдәбият га-лиме. әдәбият тәнкыйтьчесе, филол фән канд. (1951). ТАССРнын атказ. сәнгать эшлеклесе (1989). Казан пед. ин-тын тәмамлый (1941). 1946 елдан Татар ака-демия театрында әдәби бүлек мөдире 1953-83 тә СССР ФА Казан филиалының Тел. әдәбият һәм тарих ин-тында (1968-81 дә сәнгать секторы мөдире). Г.Коләхмә- тев, Т Гыйззәт тормышын һәм ижатын өйрәнә. Г.Камат. Г Кариев. К.Тинчурин. М.Фәйзи. Ф Бурнаш. Х.Әбжәлилев. Р.Иш-морат. Г Кутуй. Һ.Такташ. Г Насрый һ.б. иҗат портретларын тудыра. Хезмәтләре татар театры һәм драматургиясе тарихы-на карый. Г «Татар совет әдәбияты та-рихы* («История татарской совегской литературы». 1965). «Совет драма театры тарихы* («История советского драматн чсскоготеатра», М . 1964-71). «Күпмилләт-ле совет әдәбият тарихы» («История со- ветскон многонациональной литературы». М . 1971-74). «Октябрьгә кадәрге татар театры* (1988) хезмәтләре авторларының берсе. Бөек Ватан сугышында катнаша Ике Кызыл Йолдыз ордены, медальләр б-н бүләкләнә.
Әсәр. Драматург Таҗи Гыйззәт. К . 1957; Гафур Кулахметов. К , 1981
Әд.: Гайнуллин М. Әдәбият һәм сәнгать белгече Казан утлары 1968. N7: Ишморат Р , Мәһмүтов һ. Бәян Гыйззәткә 60 яшь
Казан утлары. 1978. N 7.
ГЫЙЗЗӘТ (Гынззәтуллин) Тажн Кәлимулла улы (15.9.1895. Вятка губ.. Алабуга өязе Баржы Омга а - 7.3.1955. Казан), драматург. ТАССР. РСФСРнын атка) сәнгать эшлеклесе (1939. 1940) 1910 елга кадәр авыл мәдрәсәсендә укый. 1911- 13 тә төрле эшләрдә йөри. 1913-19 да Ижевск корал з-дында эшли. 1919-20 дә Кызыл Армиядә хезмәт итә һәм анда үзешчән сәнгатьтә катнаша, беренче ши-гырьләрен һәм пьесаларын яза Самара хәрби округы Сәяси идарәсе каршындагы татар драма студиясенә укырга җибәрелә. Укып бетергәннән соң 1921-29 да - Оренбург, Казан, Ульянов. Алабуга. Мәскәү театрларында һәм труппаларында актер һәм режиссер 1920-50 дә Татар академия театрында эшли. 1930 ның урталарыннан театрның сәнгать советы әгьзасе. 1942-44 тә ТАССР Язучылар берлегенең җаваплы сәкатибе. 30 еллык артистлык эшчәнлете дәверендә татар театрлары сәхнәләрендә ул татар, рус пәм чит ил классик драматургиясе пьесаларында күп рольләр башкарып. онытылмаслык образлар галерея- сен иҗат итә.
Татар театры тарихында Г. беренче чиратта драматург буларак билгеле. Ул - Татар академия театры һәм башка театр
лар сәхнәләрендә куелган 37 пьеса авто- ры Пьесаларының төп үзенчәнлеге - алар- ның социаль юнәлеше. Г татар халкы- ның милли һәм социаль изелүгә каршы алып барган көрәшенең әдәби елъязмачы- сы булып танылды. «Наемщик» (1928) драмасында 1861 елгы патша Манифес- тына каршы юнәлтелгән крестьяннар чы- гышы чагылдырыла. «Ялкын» пьесасын- да (1943) 1870 елларда татар авылларын- да дини изүләргә каршы башланган чуа- лышлар тасвирлана. «Чаткылар» драма- сында (1934) Столыпинның җир рефор- масына каршы юнәлтелгән крестьяннар чуалышы яктыртыла. «Ташкыннар» (1936-51. «Шомлы көннәр». «Даулы көннәр». «Данлы көннәр») трилогиясендә татар крестьяннарының 1 нче бөтендөнья сугышында. 1917 елның Февраль һәм Октябрь рев-цняләрендә катнашулары сурәтләнә. «Бншбүләк* (1938) музыкаль драмасында Гражданнар сугышы вакый- галары чагылыш таба. Г. 1920-1930 да илдә барган күмәкләшү б-н бәйле үзгәрешләр- не дә читләтеп үтми Бу еллардагы халык- ның тормышын һәм уй-фикерләрен тас- вирлаган «Ил үскәндә» (1930). «Бөек бо- рылыш* (1930). «Бөгелеш» (1930). «Көрәш» (1931). «Ударник Мохтар» (1932), «Җинү бәйрәме» (1933). «Мактау- лы заман* (1936) пьесаларын яза. Халык- ның Бөек Ватан сугышы елларындагы батырлыгын «Таймасовлар» (1941). «Төнге сигнал» (1941), «Изге әманәт» (1946), «Чын мәхәббәт» (1948) пьесала- рында чагылдыра.
Татар драматургиясендә Г М.Фәйзи һәм КТинчурни нигез салган музыкаль драма жанры традицияләрен дәвам итә Г. либреттосы буенча (башкорт язучысы X Ибраһимовиың шул ук исемдәге пьеса- сы нигезендә) «Башмагым» (1942) берен- че татар музыкаль комедиясе языла (Ж.Фәйзи музыкасы). Киң таралаган һәм танылган, күп еллар дәвамында Татарстан- нан тыш Мәскәү. Киев. Ташкент. Сверд- ловск һ.б. шәһәрләр сәхнәләрендә уңыш- лы барган «Наемщик*. «Бншбүләк», «Чын мәхәббәт*. «Алсу таң» (1949-54) драмаларының музыкасын С.Сәйдәшев яза. Г - матбугатта күпсанлы публицис- тик чыгышлар. Г. Камал. Ш Камал. К.Тин- чурнн, Н Сакаев. X Такташ. Г Болгарская һ.б. турындагы истәлекләр авторы Ике «Почет Билгесе» ордены б-н бүләкләнә
Әсәр. Әсәрләр: 4 томда. К . 1975-78
Әд История татарской советской ли- тературы М . 1965; Абдуллия Я.Хусаи- нов А Классик татарской драматургаи Коммунист Татарии 1985 N 8‘; Арсла- нов I Героико-романтические пьесы I Гиззата Татарское режиссёрское искусство. К.. 1996; Гыйззәт Б. Драматург Таҗи Гыйззәт. К.. 1957; Гыйззәтов К. Таҗи Гыйззәт. К , 2000
Ф. М. Мусин.