«Татар энциклопедиясе» битәреннән

БАЛАЛАР ӘДӘБИЯТЫ. Гатар телендә махсус балалар өчен язылган беренче асарлар 18-19 йөзларда барлыкка килә. Татар Б.ә гомуми адабн процесс кысала рында үсә Дини эчтәлекле китаплар ( Иман шарты", һәфтияк “Бәдәвам", "Кисекбаш китабы" һ.б.) б-н беррәттән дөньяви (мас., Габди шигырьләре) һам дидактик эчтәлекле (Колмөхаммәднен ' Мөһиммэтес-сыйбъян " Сабыйларның бурычлары-'. 1810. “Тагьрифел-вилдан" “Балаларга аңлатма". 1815) асарлар да күренә башлый. С.Хәлфинның беренче басма “Татар теле әлифбасы" (1778). Аллаһияр Суфиның балалар арасында популяр булган “Сөботел-гажизин" ("Гаҗизләрнең ныклыгы", 1802) китабы, М Ивановның “Татар хрестоматиясе" (1842). Таҗетдин Ялчыголның “Рисалөи Газизә” "Рисаләи Газизә" ( "Газизәгә хат1795). С Күкләшен нең “Динане хикаяте татар" (1859) китабы. Казан типографияләрендә дөнья күргән башка басмалар дөньяви татар Б.ә ның формалашуында һәм үсүендә гаять зур роль уйныйлар Татар Б ә на нигез салучы галим һам мәгърифәтче К Насыйри 1860 елда ул табигать күренешләре турын дагы кыска, мавыктыргыч хикәяләрдән тор ган "Буш вакыт" исемле җыентык чыгара (соңыннан күп тапкырлар кабатлап басы ла) "Кырык вәзир кыйссасы" (1868). “Әбу галнеина кыйссасы" (1872). “Кырык бак ча" (1880) китапларында, шулай ук тәрбия һәм әхлак мәсьәләләренә багышланган хез мәтларендә К. Насыйри балаларны белем ле. кызыксынучан. эшчән кешеләр итен тәрбияләү ихтыяҗы турында яза Балалар и м н 1 1 11 Радловңын “Белек" (“ЗяЯЙШС 1872). Г Яхиннын “Сабый вә сабыялар өчен мәргуб булган хикәяләр вә мәкальләр һәм олугларны тәнбнһ өчен гажәеб булган гыйбрәтләр" (1897) хрестоматияләре. шу лай ук Ф Халиди. Г Фәезханов әсәрләрен. Г Рахмаиколын шигырьләрен рус һәм шәрекъ телләренә тәрҗемә итү һәм алар- ны 19 йөз ахырында 20 йөз башында бастыру нәтиҗәсендә Б ә ның тематикасы һәм жанр даирәләренең кыса тары киңәя 1905-07 рев-ция аның үсүенә көчле этәргеч була. Балалар өчен вакытлы матбугат чыга башлый М.ккәүдә 1907 нең гыйнварын нан мартына кадәр беренче татар балалар ж-лы “Тәрбияи-әтфаль'. Казанда 1907 дә ата-аналар өчен "Тәрбия” ж-лы. 1913-16 елларда “Ак юл” ж-лы чыта. Балаларга багышлап Г Тукай. Ф.Әмирхан, Дәрдеманд. Г.Исхакый. Г.Ибраһимов. Н Думави, М Га- фури. 3 Ярмәкн. М Укмасый. Ш Әхмәдиев һ.б әсәрләр язалар. “Балалар календаре” (1908) басыла башлый Татар Б.ә ның эчтәлеге һәм жанрлары баюында, халыклашуында Г.Тукай иҗаты ның роле зур. Г.Тукайның ана кадәр яшәгән балалар язучыларынын һәм заман .ташларының рталнетик традицияләре нигезендә язылган кызыклы шигырьләре, әкиятләре. мәсәлләре, кыска хикәяләре Б.ә тын тематик һәм эстетик яктан яңа биеклеккә күгәрә Әсәрләрендә ул балаларны белемгә, хезмәткә өнди, сәнгать чаралары б-н алар- да миһербанлылык, ата-анага. туган телгә, табигатькә карага мәхәббәт тәрбияли Г Тукай балалар өчен дәреслекләр һәм хрестоматияләр төзи (“Яңа кыйраәт' “Яңа уку китабы”, "Балалар күңеле Мәктәптә мил ли әдәбият дәресләре") Аның иҗаты Б ә нынсыйфат ягыннан үз!эрүенә юл ача Г. Гукай балаларга карата кешелекле һәм гуманистик мөнәсәбәте б-н аерылып торган, үзенә күрә бер “мәктәп" тудырды Соңыннан аны М Гафури. Ф Әмирхан Н Думави. 3 Ярмәкн. М Укмасый. Ш Әхмәдиев дәвам иттерделәр 1917 ел вакыйгаларыннан сон балалар язучылары яңа вәзгыятьне һәм тематиканы үзләштерә башлыйлар Беренче пионер оешмалары гөзело (1923), вакытлы совет матбугаты оеша: Кечкенә итешләр" ж ЛЫ (1924 тән). "Яшь ленинчы" г-тасы (1924 тан) чыта башлый. 1920 елларда Б.ә ның үзәген рев-ция һәм Гражданнар сугышы (М.Гафуриның “Кызыл байрак С ириингн "Октябрь нурлары "Кызыл гаскәргә һ Такташның "Караборыннын дусты , К.Нәҗминең Яр буенда учаклар" әсәрләре), балалар ятимлеге (X Туфанның "Зәңгәр бүре”. Г Толымбайның "Үксезләр" әсәрләре), мәктәп тормышы ( һ Такташның "Ләйлә". "Пионерлар маршы". КӘмиринен Фабрнк баласы ". М Крыймов әсәрләре һ 6.) темалары били Балалар өчен беренче пьесалар языла (С.Эдһәмованыи “Авыл тормышыннан бер күренеш”. “Хәзер бул!*. КӘмирннен “Уңган кыл” "Урмандайөрү”. М.Фәйзинең “Коммунага”. К.Хисаметдиневнең "Кызыл чәчәкләр” әсәрләре), беренче спектакльләр куела, әдәбн-музыкаль радиотапшырулар эфирга чыга. 1934 тә оешкан ТАССР Язучылар берлегендә Ф. Кәрим житәкчелегендә Б.ә секциясе эшли башлый Б.ә. өлкәсендә әдәби тәнкыйть барлыкка килә. 1930 елларда язылган әсәрләрдә шул чор вакыйгалары тасвирлана: Гражданнар сугышы һәм авыл хуҗалыгын күмәкләштерү елларында олыларга ярдәм итүче балалар образлары туа (Г Гобәйнең “Маякчы кызы . Ялгыз йортта". “Каланча". Ә Айдарның “Ташбай". М.Әмирнең “Батыр исемле малай турын да хикәяләр" әсәрләре) А Алиш әкиятләре (“Сертотмас үрдәк”. "Нечкәбил". “Ана әкиятләре” циклы) һәм хикәяләре (“Әбиләргәкунакка" "Миндәү сипкеч кенә" “Утлы йомырка". “Уңышсыз рәсем") балаларны намуслы, эш сөючән. багыр. җаваплылык тоючы, бер-берсеиә яхшы иптәш, ватанны һәм табигатьне яратучы шәхесләр итеп тәрбияләүгә юнәлтелө. М. Җәлил ба лалар өчен язган әсәрләрендә күптөрле фикерләр һәм темалар күтәрә: белемгә омтылу ("Сәгать", " Беренче дәрес"), ватанга мәхәббәт (“Җилләр". “Туган ил”. "Яңгыр") ватанпәрвәрлек (“Шмидт бабай". "Безнең җыр"), хезмәтне сөю ("Уңыш бәйрәме". “Арыш кырында") Ул иң сабынлар өчен дә яза ("Бишек жыры". 'Маэмай". "Карак песи" әсәрләре) Бөек Ватан сугышы елларында балалар азучыларының күбесе фронтка китә, ләкин Ф.Кәрим ("Пионер* ка Гөлчәчәкка хат", “Тирән күл". "Ант" “Үлем уены"). А,Әхмәт (" Солдат балалары". “Зәңгәр конверт". "Карт солдат" әсәрләре). Г.Кутуй (“Рөстәм маҗаралары" повесте). М Җәлил (“Суык бабай”. “Чыршы жыры") балалар өчен актив язуларын дәвам итәләр Сугыштан соңгы Б.ә на темалар һәм жанрлар төрлелеге хас Ә Фәйзи ("Бал корты". "Кечкенә Апуш”). Ш.Маннур ("Миләүшә китабы". "Минем кошкаем", “Ямьле җәй”. "Елмаюлы кояш турында"). Н Исәнбәт (“Куянкай”. "Мырауҗаи агай хәйләсе"). Җ.Тәрҗеманов (" Кояшлы иргә”, Ямьле көн". Шуктуган". "Шаян белән Наян", "Көмешкойрык маҗаралары"). Ә Бикчәнтәева (“Бүләк". “Дәү әнием". "Бакча гөлләре". "Ана йөрәге". Мин аңлыйм сине". “Хужа Насретдин балалар янында"). Ә Кари (“Балаларга бүләк". "Гөлбакча". Дуслык"). Н Гайсин (“Зәңгәр күктә”, “Түтәлләр", "Безнеңмәктәп", "Таза Мортаза"). Г Латыйп (“Дусларым минем" “Язлар җитәр"), 3 Нури ("Син мәктәпкә йөрисең". “Бу безнең китап"). Б Рәхмәт (“Кем көчле". Нәниләр китабы". "Укыйсым килә". "Ялкау. Иренчәк һәм Кире”. "Курчак батыр") иҗатлары аерым урын алып торалар. 1950 елларда Д Аппакова ("Йолдызкай", "Шыгырдавыклы башмаклар". "Сөяк саплы пәке", "Сараның башыннан үткәннәре". “Гөлчәчәк белән сандугач". "Сөмбел". "Кечкенә Бану тарихы"). II Тук тар (“Нәни хикәяләр". "Җир җиләге"). А Шамов ("Каюмның балачагы" повесте) иҗатларында әхлак проблемалары күтәрелә Совет кешеләренең сугыш кырында һәм тылдагы батырлыклары темалары Г Бакир ("Партизан малай"). Г Гобәй (“Замана балалары "Маратның язмышы") повестьләрендә чагылыш габа. Г Гобәйнең “Без үскәндә" повесте гарихи-ре- волюцион тематикага багышланган. Яшүсмернең эчке дөньясы үзенчәлекләрен И Га- знның "Онытылмас еллар" романы гәүдәләндерә, кызыклы сюжетка корылган әсәрләр Г Кутуйнын "Рөстәм маҗаралары” повесте. А.Расихның “Бәхет орлыклары" фәнии-фантастик повесте. Г Галиевнең "Җил кошларны җыя", "Аю агачлар беләи сөйләшә" әкиятләре балаларны мавыктыргыч планда язылган. Балалар өчен драматик әсәрләр иҗат ителә: А.Алпамшаның "Тапкыр егет", "Илдус”. X Вахитның “Ышаныч". А Әхмәтнең "Үги кыз". Т Гыйззәтнең "Бердәнбер бала". Г.Бакирның "Ватык звонок”. Г.Нәбнуллинның "Алтын нарат". Г Насрмйиың " Ана күңеле" пьесалары дөнья күрә. Б.ә өлкәсендә әдәби тәнкыйть тә җанлана төшә (“Балалар әдәбияты турында". 1957). 1960-80 елларда Б.ә.нда балалар психологиясендә тәҗрибәле белгеч - III. Га- лиев исеме 6-н бәйле юмористик юнәтеш үсеп китә Аның изгелек һәм юмор б-и сугарылган шигырьләренә тормышны сөю хисе хас. Шәвәли 6-н Камырша образлары аеруча популярлык казана Соңыннан бу юнәлештә Р Миңнуллин. X Халиков. М Фәйзуллина һ б иҗат итәләр. Балалар поэзиясе өлкәсендә Ә.Исхак, 3.Мансур. М Садри. Ә.Бикчәнтәева, 3 Туфайлова. Э.Мөэминева. Г Нәбиуллин. И Юзеев. Ф Яруллин. Н Мадьяров. р фэйзуллин. Р. Харис. Р Мингалим, X Халиков. Ә.Габидн. Ра зил Вәлиев һ б . прозада Г Мохәммәтшин (" Бал чүлмәге". "Ун бәбкә". “ Бел әле җирдә яшибез" хикәяләре). И.Туктар (“Абыем бүреге". “Алма". "Батырлыкта матурлык" хикәяләре). Л.Ихсанова ("Җир астында җиде кон". "Сарадан малайлары". "Космонавтлар урамы". Очкын" “Наил һәм Фаил" повестьләре). Ф Шәфигуллин (“Тагын икеле”. "Командир" Мин дә үсәрмен эле" хикәяләре. “Өй салуның ние бар". "Ак манганлы бүреләр'' повестьләре). Р Хафиэова. Б Камалов. Р Бәшәр. Л.Лерон һ 6. зур уңышларга ирешәләр 1980-2000 еллар Б.ә тематиканың һәм жанрларның төрлелеге б-н аерылып тора Балалар очен X Халиков. Җ Дәрзаманов. М.Фөйзудлина. Р Миигалим. Ф Яруллин. .1 Лерон. З.Гомәрева. Р Корбанов. Р Газн- юв. Ә Нигьмэтуллин уңышлы язалар Г.Ту- кай. Ә.Фәйзи. Б.Рәхмәт. Ш Галиев традицияләрен үстереп, онытылмас балалар образларын Р Миңнуллин иҗат итә Аның шигырьләрен үзенчәлекле юмор, кешелеклелек. бала психологиясе нечкәлекләрен аңлау, сәигати камиллек аерып тора ( "Олы булсам". "Алма бабай". “Кояш алмасы". "Сөенсеннәр әле сабыйлар") Әкият (Р Ха физова. Ф.Яруллин. Р Батулла, Р.Минга- лим). хикәя (Гәрәй Рәхим. II.Фәттах. 3.Хөснияр, Л.Сабнрова, Ш.Маннапов). повесть (Л Ихсанова, Б Камалов. Р Бәшәр Ж Дәрзаманов) жанрлары уңышлы яшәп килә Сугыш-патрнотик тематика С Шакир. Ш.Рәкыйпов. Разил Вәлиев, Ш.Мостафин ижатларында. фәнни фантастика А Ти мер|алин әсәрләрендә, сәяхәтнамә жанры М Юныс китапларында чагылыш таба, туган табигатькә мәхәббәт б-н Ә Баян, I' Хәгәнов, Ә Хәсәнов әсәрләре сугарылган Драматургия өлкәсендә Т Миңнуллин. Р Батулла. Р Мингалим. Р.Корбанов. II Фәттах. Гәрәй Рәхим. М Гыйлаҗен, А Гыймадиен, Р.Гыйззатуллин һб ижат итәләр 1980 елда басылган “Татар балалар поэзиясе антологиясе" (тоз II Исәнбәт. Гәрәй Рәхим. Р Рнхманн). 1984 елда донья күргән "Балалар фольклоры Һәм җырлы сүзле йол торле уен" (тол II Исәнбәт) җыентыгы татар. Б.ә тарихында күркәм күренеш була. Әдәби тәнкыйть өлкәсендә л(әфи мәсымюлорсн тирәннән яктырткан, фәнни һәм әдәби кыйммәткә ия поэмасы өчен автор хас-хажиб - сарай вәзире итеп билгеләнә Төрки телле шигърияттә беренче булып гаруз шнгьрн үлчәм системасын куллана. «Котадгу белег» поэмасы енгез буынлы кыскартылган мөтәкариб (сд-и-и-о-) вәзене б-н язылган 6722 бөйттан. шнгьрн һәм чәчмә кереш сүзләрдән 85 бабтан һәм өч бүлекле сонгы сүздән тора. Әсәрнең тоташ сюжеты юк. Башындагы 4 бабта. Шәрекъ шигърияте традицияләренә хас булганча. Аллаһыны мактаудан. Мохәммәд пәйгамбәр, беренче дүрт хәлиф һәм караханилар идарәчесе Табгач Богъ- ра ханга мәдхия укудан гыйбарәт 5 иче бабта Бруж йолдызлыгы тасвирлана. 6-11 бабларда шагыйрь Игелеклелек. Акыл. Белем һәм Сүз бөеклеге, мэнгелеге турында фикер йөртә. Поэма әлеге сыйфатларны чагылдыручы персонажларның үзара бәхәсе рәвешендә корылган: Көнтугды. Антулды. Угдулмыш (Зирәк) Шәрекъ дөньясының мәңгелек рухи кыйммәтләреннән булган Гаделлек, Акыл һәм Бәхет не гәүдәләндерүчеләр Дүртенче символик образ - Үлгәрмеш суфичылык тарафдарлары алга сөргән кеше гомеренең кыскалыгы. үлемнең котылгыгьмлыгы турындагы фикерләрне чагылдыра Поэмада Караханилар дәүләтенең иҗтимагый тормышы сурәтләнә, сарай әһелләренең һәм феодаль клерикаль ак сөякләрнең әхлакый йөзе тасвирлана, җәмгыятьнең социаль төзелеше мәсьәләләре күтәрелә «Котадгу белег» урта гасырлар торки әдәбиятында кешенең бөеклегенә дан җырлаучы, дәүләт б-н гадел һәм акыллы идарә итү идеалын чагылдыручы, закон хакимиятен остен куючы беренче классик әсәр. Поэмада торкн халык иҗаты үрнәкләре (мәкаль һәм әйтемнәр) зур урын алып тора. Анда борынгы торки. һинд-кытай, гарән-флрсы әдәбиятларындагы нн камил әхлакый этик традицияләр бергә кушылган, торки әдәбиятта дидактик юнәлешкә нигез салынган. Поэма 20 нче йо н эчә торкн халыклар әдәбияты үсешенә кочле йогын ты ясый Татар әдәбиятында «Котадгу белег» әсәренең йогынтысы Кол Гали. Мәхмүд Болгари Котб. Мохәммәдъяр. Мәүла Колый. Утыз Имэнн. Акмулла. Дәрдсманд. Г Тукан М Гафурн I ПсхакыЙ һ 6 әдипләрнең иҗатларында чагылыш таба Әсәр Наука быть счастлнвым М 1971, Благалатное шание М 1983 Әд Валнтсгва А А К вонросу о фольклорных мотивах «Кутадгу билиг» Советское востоковсдениг 1958 N 5. Аби лов III «Кутадгу бнлнг» в булгаро-татар- ской литературе / / Советская тюркология 1970. N 6; Ганиева Р К Восточный Ренессанс и поэт Кул Гали. К., 1988. Р К. Ганиева. БАЛЛАДА (франц Ьа11ас1е - биим), поэзиянең лироэпик жанры. Традицион Б. нигезендә гадәти булмаган героик, тарихи, фантастик яки көнкүрештәге вакыйгалар ята. Аерым үзенчәлекләре б-н (хикәяләү һәм сюжетка ия булуы) Б. поэмага тартым. Хикәяләүченең кичерешләре Б.га тирән тойгылык һәм лирикалылык өсти Татар әдәбиятында Б.га нигез салучы булып Г.Тукай тора («Шүрәле», «Су анасы»). 1930 елларда күп кенә Б.лар иҗат ителә, мәе.. Ә.Фәйзинең «Дала һәм кеше», «Кара таш ник дәшми?» Соңрак Б. жанрына М.Җәлил («Сандугач һәм чишмә». «Кызыл ромашка»), Ф.Кәрим («Тимер һәм тимерче», «Үлем уены») мөрәҗәгать итәләр Сугыштан соңгы елларда Б жанры үсешенә X.Туфан («Упкыннар өстендә»), С Хәким («Күргәннәр аны», «Сары капкалы йорт»), Ә Давыдов («Солдат турында баллада») үз өлешләрен кертәләр Хәзерге татар әдәбиятында Б. жанры Ә.Баян («Төнге бәхәс»), Роберт Әхмәтҗанов («Соңгы танк», «Таш елады», «Фидаи»), М Әгьләмов («Шагыйрь турында баллада»), Р.Зәйдулла («Каләм турында баллада») һ 6 иҗатларында уңышлы дәвам иттерелә. Әд.: Гильманов Г Татарская баллада К , 1989, Әдәбият белеме сүзлеге. К.. 1990. Т.Н.Галиуллин. БАСЫЙРОВ Кәшфи (Ка шшаф) Хәбир улы (17.4 1906, хәзерге Башкорт- стан Респ-касы, Бәләбәй р-ны Мәтәүбаш а 16 1 1943). язучы, тәрҗемәче Бәләбәй пед. техникумын тәмамлый (1927). Кук- марада һәм Казанда мөгаллимлек итә. 1934-42 елларда Татарстан дәүләт нәшриятында мөхәррир, әдәби тәрҗемәче була Беренче хикәяләре 1925 тән «Белем». «Безнең юл», «Советәдәбияты», «Азат хатын» ж-лларында басыла. «Танышлар* исемле сайланма хикәяләр җыентыгы 1958 дә Казанда нәшер ителә. Татар теленә М.Ю.Лермонтовның «Герой нашего времени» романын («Безнең заман герое», 1937), К Г.Паустовскнйнын «Колхида» (1938) повестен, А П.Чехов хикәяләрен (1940), Н В.Гогольнен «Мёр- твые души* («Үле җаннар», 1947) романын, ш.у В П Катаев, А.Серафимович. В Г Короленконың кайбер әсәрләрен тәржемә итә. Бөек Ватан сугышында һәлак була. Әд Даутов Р Н., Нуруллина М Б Совет Татарстаны язучылары: Биобиблио- график белешмә К , 1986; Алар сафта (Төз. С.Шакир). К., 1961. БАТТАЛ (Батталов) Салих (Салих җан) Вазыйх улы (5.8.1905, Казан губ , Спас өязе Зур Тигәнәле а. - 12.3.1995, Казан), язучы Чистай мәдрәсәсендә укый. 1921 елда акча эшләү теләге б-н Мәскәүгә китә. Оренбург очучылар уч- щесын тәмамлый (1929). 1929-35 тә хәрби очучы буларак Брянск һәм Казан авиаотрядларында хезмәт итә, Мәскэүдә Хәрби һава Көчләренең махсус конструкторлык бюросы каршындагы сынау отрядында эшли. Бөек Ватан сугышы башлангач Тын Океан флотының авиация частьларында хезмәт итә Әсәрләре 1924 елдан басыла «Еллар җыры» исемле беренче шигырь җыентыгы 1929 да дөнья күрә. Ул «Очучылар» (1935) романы, «Сигезенче кем?» (1965, русчага тәрҗемәсе «Кто же восьмой?, М , 1974) маҗаралы повесте, шигырь һәм поэмалары тупланган «Илем анам» (1944), «Тылсымлы балдак» (1980), «Төрле еллар мозаикасы* (1983) җыентыклары, «Олы юл буйлап» (икенче исеме «Газзә», 1953; русчага тәрҗемәсе «По столбовой дороге», М., 1956) поэмасы, Гражданнар сугышы елларында татар авылларында социаль үзгәрешләрне, татар крәстиәннәренең рухи көчен һәм әхлакый йөзен чагылдырган «Чирмешән якларында» шигъри романы (1967), «Баштан үткәннәр* (1974) автобиографик повесте, «Сынау* (1938), «Киртә* (1959), «Яңа өйгә күчкәч» (1959), «Үтеп барышлый» (1960) исемле пьесалар авторы. Б ның поэзиясе янача фикерләүгә, ритмик аһәңнәргә, төрле рифмаларга, үз төбәге сөйләшеннән алынган сөйләм берәмлекләренә бай. Прозасы характерларның һәм конфликтның катлаулылыгы б-н билгеләнә, мораль-этик проблемаларның кис кен куелышы б-н аерылып тора. Б А.С. Пушкин, Н.Н.Никитин, В В.Маяков- ский һ б ның кайбер әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итә Хезмәт Кызыл Байрагы ордены, медальләр б-н бүләкләнә. Әсәр.: Сайланма әсәрләр: 2 томда. К , 1972-74 Әд Мәҗитов 3. һәр шагыйрьнең үз тавышы / Сугышчан поэзия. К., 1975; Фәйзуллин Р Сайланма әсәрләр. К., 1998 Т.4, Батулла Р Халыкның үсеше Татарстан 1995. N7,8. Дәвамы киләсе саннарда