ТАТАРНЫҢ ИЛЕ КАЙДА?

Ринат Зиннур улы Закиров 1948 елда Чистай районы Нарат-Елга авылында туган. 1972 елда Казан химия-технология институтын тәмамлаган Фәнни дәрәҗәсе—педагогия фәннәре кандидаты } н еллап дәверен ул комсомолның Татарстан өлкә комитетында <инструктор бүлек мөдире) һәм аннары КПСС өлкә комитетында (инструктор. бүлек мөдире урынбасары) эшли. Бүгенге көндә ул—Казан мипи мәдәният )ләге директоры. Бөтендөнья татар конгрессы башкарма комитеты рәисе Журналыбыз өчен Ринат Зиннур улы Закиров белән әңгәмәне язучы Марсель Галиев әзерләде
—Белгәнебезчә, гятяр халкы Кария пан алып Татар бугазыллача кн/иек/ әр л > та- ралып яшн. Һәр төбәктә булып, елла-күлләрен, тау -урманнарын. злза-кырзарын )3 күзләре белән күрмәгән, андагы халык белән якыннан аралашма/ан кеше өчен бу кн/и/екләр географик билгеләр төшерелгән каргага каран кына кү /алларлык абст- ракт төшенчә булып тоела. Сезгә, Ринат ,/ф.знле, Татар конгрессын җитәкләгән ке- шегә. күп төб>)кләрдә булырга, иорт-кура җиткереп, ут-учак тергезеп яшәп/н халкы- бызны// ун/ык-ун/ык ватаннарын күрергә туры киләдер. Шушы тәэсирләр белән уртаклашсагыз иле.
Татар ул Сахалиндамы яки Уралдамы. Америкадамы яки Төркиядәме —бер- кайда да югалып калмый; үжәт. тәвәккәл. чыдам, булдыра торган, үт консн үте күрә белгән эшчән халык ул. Тормыш итүгә килгәндә башка халыклар арасында бер дә ким-хур түгел. Әмма, үз-үзен саклау мәгънәсендә, күп кенә объектив сәбәпләр аркасында бүген теле, моны, тарихи хәтере, рухи көче бетә барган авыру хәлендә Ье 1 генә шундый халәттә дип әйтергә җыенмыйм. Совет чорынын милләтләрне корыткан идеологиясе арка-
сында күп кенә милләтләр нык
авыруга сабыштылар. Омм
белән чирнек аермасы бар Без- нен милләттә дәвалап булмас- лык чир түгел әлегә. Сонга кол - мыйча, коч-дәрманы какшаган милләтебезне савыктырырга
кирәк Бу эшкә барыбыз
бергә тотынсак кына унай I нәтиҗәсе булачак. Аерым- [
аерым алганда бик бәхетле, житеш, канәгать яшәргә мом-
кинсен, ләкин милләтеннен I ерак гасырлардан килгән рухи байлыгын, иманын байрак и ген
күтәрә алмыйсын икән. син. кеше буларак, гади бер җан ас- раучы мисалында каласын. Дин
әһелләре әйтә бит әле “Бст-
Аллаһнын кальбендә". дип Шунын кебек, һәммә шәхес үч милләтенен к&тьбендә булырга тиеш
ии(ш ч<щнәр ( \ »юм скрипкачы Растай .Һипи*.
Гәтә/кпшч Фәннәр академиясе президенты М Ләгәнле.
Президентыбыз Ч Шаймиев һәм Р Закиров 2003 с з
—Милләтебез авыру хәлендә...—дигәнне, ничектер, кабул итүе авыр. Акыл-зи- һен бу ачы хакыйкатьне сизенсә дә, җан, сыкрап, карыша...
—Нишлисең, дөреслекне яшереп яшәргә безнең вакыт калмаган Тукаебыз әйткән бит әле "Татар үлгәнме, әллә йоклаган гынамы?''—дип. Әйе. милләтебез кайда тар- кау. кайда көчсез, кайда—үлеп бара Казаннан торып, безнен халык бөек. дип. узган дәверләр белән мактанып ваемсыз яшәү җиңел дә бит Ә урыннарда—аяусыз хакый- кать ачыла... Без бит ничә дистә еллар буена үз Казаныбызда гына кайнап, респуб- ликадан ерактагы татарларга карата битараф хәлдә яшәдек, дөресрәге, рәсми идео- логия шулай яшәргә өйрәтте Эчтән, йөрәктән борчылсак та араларыбызны якынай- тырга мөмкинлекләребез юк иде Шулай итеп, туганлык җепләре әкренләп өзелә
торды. Мина монын аяныч нәтиҗәләрен, төбәкләргә баргач, үз күзләрем белән кү- рергә туры килә. Ми- салга. Кузбасс яки Донбасс шахталары- на китеп урнашкан милләттәшләребез язмышын алыйк. Кайчандыр милләте- безнең меңәрләгән сау-сәламәт асыл егетләре махсус юлла- ма белән, илнен ча- кыруы буенча шул якларга барып ур- нашканнар, җир ас- тында күмер чапкан- нар. Донбасста "Про- летар" дигән гатар га-
зетасы чыккан. Сугышка кадәр язучылардан Шәйхи Маннур монда балалар укыт- кан, газетада эшләгән. Нәби Дәүли, Зариф Бәшири, Максуд Сөндеклеләр шул газета тирәсенә тупланган булган Әле 50-60 елларда да һәр татар авылынын, күп татар гаиләләренең шушы шахталарда эшләүчеләр белән элемтәләре нык иде. Татар теат- ры сәхнәсендә бүген дә йөзек кашы булган “Зәңгәр шәл" спектаклендә дә үзәктә шахтада эшләп авылга кайткан егет образы бит. Хәзер инде бар да беткән.. Донбасс татарлары өченче буында телсез, хәтерсез калган кавемгә әверелеп бара...
Конгресста эшли башлаган 2002 елны миңа Татарстан Президенты Минтимер Шәрипович җитәкчелегендәге зур делегация белән Чиләбедә булырга туры килде. Губернатор сараена махсус очрашуга Чиләбе өлкәсенең күренекле татарлары җыелган иде Бар да тук кыяфәтлеләр, ләкин татар рухы юк Ә бит дәрәҗәләре кечкенә дип әйтеп булмый, кайсы генераль директор, кайсы бизнесмен, кыскасы, зур урыннар биләгән шәхесләр. Шунысы гаҗәп: алар губернаторга мәдхия җырлаудан ары уза алмадылар. Боларда милли рух тамчы да калмаган, өлкәдә иозмеңнәрчә татарнын, милләт буларак, үз йөзе бетеп барганлыгын уйлаудан бик өстен иде шул алар. Шуна күрә губернатор каршында. Президентыбыз каршында бер генә проблема да күтәрә алмадылар Барыбызнын да йөрәген әрнеткән хәл иде бу. Мин үзем бу өлкәне эчтән уятып булмасмы дигән уй белән гаҗизләнеп кайттым. Эш башлап җибәрдек. Менә хәзер, өч елга якын вакыт эчендә Чиләбе төбәгендә зур җанлану сизелә Димәк, үз милләте өчен жан атып йөргән шәхесләр бар, аларны эзләп табарга, атарга өметләнергә була икән әле. Өметсез шайтан диме. Узган ел Донбасс җирендә лә 20 елдан сон беренче тапкыр Сабантуй бәйрәмен оештырдылар.
—Матбугатта, радио-телевидениедә күбрәк төрле төбәкләрдә узган тантаналар, жыр-биюле кичәләр хакында хәбәрләр бирелә, үзебезнең иҗат көчләре дә төрле та- рафларга барып, шаулы кичәләр үткәрү белән генә мавыгалар шикелле. Татарнын яра.ты бәгырен ачьт күрсәтмәс өчен игътибарны читкә юнәлтү, хәлиткеч мәсьәләләрдән читләштерү, тынычландыру атымы түгелме бу дип шикләнүчеләр дә күп...
—Кешене усал кычкырып яисә шомландырып уятмыйлар, шулай бит Күпме гореф-гадәтләре җуелган, рухы сүнә башлаган халыкны да йокыдан сак кына уяту кулайрактыр Зур эшләр, гадәггә. бәләкәй эшләрдән башлана. Узган ел гына без Россия һәм БДБ илләренә 90 ижади торкем оештырып эл бәрдек Анда язучылар да. журналистлар да, галимнәр дә. артистлар да бар иде. Алар халык белән очрашуга, андагы мәсьәләләрне өйрәнүгә жәмгысе 1109 көн сарыф иттеләр. Кемгәдер бу жыр-бию белән мавыгу кебек кенә тоеладыр. Әмма шушы очрашуларда күзләренә яшь тулган ил агаларын күргәч, бер дә алай уйлыйсы килми Үз милләтен яратудан, анын монын сагынудан сыкраган йөрәкләргә митингта сөйләнгән дөрес сүзләргә караганда сәнгать осталары алып килгән жылы хисләр юлны эте тизрәк тә таба торганнардыр, бәлки
Ә инде Сабантуйларга килсәк.. Татармын бу тарихи бәйрәмен дөнья мәйданына чыгаруга Президентыбыз Минтимер Шәймиевнен эчке сизгерлеге һәм көчле рухлылыгы зур ярдәм итте Узган ел илебезнең 53 төбәгендә. 11 чит нлнек 30 шәһәрендә татар бәйрәме зур күтәренкелек белән узды Шулай итеп, без Америка. Австралия. Азия. Европа кыйтгаларына түбәтәй кигездек.
Сабантуй—шаулы бәйрәм генә түгел, ул—фәлсәфи мәгънәгә ия. тарихи тамырлары тирәндә яткан ярыш мәйданы; ул—бердәмләшү, туганлашу, көч сынашу, батырынмы ачыклау, сәнгатеңне күрсәтү, гыйбрәт алу. бу дөньяда барлыгынны раслау бәйрәме! Шагыйрь Мөдәррис Әгьләмовнын яшьлегендә язган шигыре бар бит әле;
Сөлгеләр тотыла, һәр авыл Ьагырын күзәтә, билгеле Мәйдан күк кысыла йөрәкләр — Бирмә, биленме'
Ьирмө!
Шулай, без. Сабантуй мәйданында гына түгел, бу шаулы-даулы лөньяла милләт буларак та. билебезне бирмәскә, егылмаска тиешбез
- Татар холкының башкалар алдыма нинди сыйфатлары калку чашлыр/а тиеш?
—Сабырлык һәм тәвәккәллек. Татармын эчке омтылышы кайнар, ана гиз булсын, әкияттәге кебек ыргыттык таракны—урман булып калка, ыргыттым көзгене—күл булып җәелә, ыргыттык картузыңны—тау булып чоелә. Тормышта алай булмый шул. Әйе, Россиянен Екатеринбург. Санкт-Петербург. Томән. Чиләбс. Ырынбур, Әстерхан, Ульян кебек татарлар күпләп яшәгән төбәкләрендә милләттәшләребез өчен милли мәктәпләр, класслар, тел курсларын, якшәмбе мәктәпләрем кичекмәстән ачу кирәк. Бу—безмен төп бурычыбыз, алга куйган олы максатыбыз. Нәкъ менә шундый хәлиткеч мәсьәләләрме гамәлгә ашыруга карап, без киләчәктә Конгресска кергән оешмаларның эшчәнлегенә бәя бирәчәкбез Бу очракта, чын-нан да, жыр-бию оештырган өчен генә түгел. Әмма мәктәпләр бу.иыру коточкыч авыр мәсьәлә Без туктаусыз көрәшә, сөйләшүләр алып бара торгач, ниһаять, узган ел Димитровград шәһәрендә (Ульянов өлкәсе) тагар гимназиясе ачуга ирештек. Бу юллагы киртәләрне саный китсәм кеше ышанмас Юкса ирекле илдә, ирекле халыклар гаиләсендә яшибез түгелме сон? Чиләбс шәһәремдә дә бу яктан зш кузгал - ды Чит өлкәләр дибез, ә үзебездә. Татарстанның 16 район үзәгемдә бүгенге көнгә хәтле татар мәктәбе яналам торгызылмаган. Дөрес, кайбер мәктәпләрдә татар класслары эшли, әмма бу бармы-бар өчен генә. Ата-аналар ягыннан да каршылык зур Атармын күбесе тагар мәктәбем тәмамлаган балам надан калачак дип совет чорында баш калкыткан курку өянәгеннән интегә. Шунысын да онытмаска иде заманында чын татар мәктәпләре бетереп, төрле югары уку йортларына кереп, хәтта Сорбонна университетын тәмамлап, дипломат, фән эшлеклссе. академик, генерал дәрәҗәсенә җиткән йөзләгән татар зыялылары барлыгын да беләбез, көлеп әйтәләр бит әле: русча укудан гына торса, һәр урыс академик булыр иде. дип Змма эш кем булуда гына түгел шул. Теленме, рухынмы саклауда, аны алдагы буыннарга тапшыра баруда.
Соңгы елларда без Татарстанда урнашкан югары уку йортларына Россия һәм БДБ илләреннән абитуриентлар кабул игүне оештырабы» Әйтергә кирәк, бу киләчәктә чит жнрләрлә татар телен саклауның төп чарасы бу лачак. Быел ачылачак Тагар дәүләт гуманитар университеты да бу эшне һичшиксез күпкә җанландырыр.
Әзерлек курсларына кереп бер ел буена татар һәм рус телләренә өйрәнергә мөмкинлек бар Яшәр өчен уңайлы кунакханәсе дә әзер Бу араларда без хәтта ерак Кытайдан килгән ЗОдан артык татар абитуриентларын кабул итәргә әзерләнәбез. Алар татар телен Казан дәүләт технология университеты базасында оешкан курсларда өйрәнәчәк. Ә бер елдан Татарстанның төрле вузларына укырга керәчәкләр.
Узган ел шаулатып Бөтендөнья татар яшьләре форумы үткәргән идек. Дөньяның кайсы гына почмагыннан килмәгәннәр иде. Казанны. Татарстанны күрделәр, өйрәнделәр, таныштылар. Без элек татар булып саналган гына икәнбез, менә хәзер инде үзебезнең нинди халыктан булуыбызны аңлап китәбез, диделәр. Күбесе югары уку йортларына Казаныбызга укырга килергә дигән ныклы ният белән киттеләр.
—Россия төбәкләрендә таяныр шәхесләр күпме?
—Аз, әмма бәрәкәтле эшләребез ныклап кузгалган урыннарда көчле шәхесләр үзеннән-үзе калкып чыга. Бүгенге көндә татар дөньясында милләт өчен игелекле эшләре белән дан казанган шәхесләрдән мин Рәсим Акчурин(Мәскәү). Камил Аб- лязов (Сарытау), Фәнис Гатауллин (Ханты-Манси). Фәрит Ляпин (Иваново). Жәмил Вәлиуллин (Тольятти). Кязим Дебердиев (Пенза). Шамил Бикмаев (Саранск). Рамил Вафин (Йошкар-Ола). Фәрит Гыйбатдмнов (Чувашия). Мөдәррис Әбакнров (Новосибирск) исемнәрен атар идем.
Татар матбугаты да җанланып килә. Мактап телгән алырлык татар журналистларының исемнәрен дә әйтеп китәргә була: Ильяс Мөслимов (“Татарские ново- сти” газетасы. Мәскәү). Фәвия Сафиуллина ("Медия-Холдинг". Екатеринбург). Исхак Хәлимов (“Өмет" газетасы, Ульяновск), Рәмие Сафин ("Чишмә” телетап- шыруы, Ульяновск). Рәфгат Әһлиуллин ("Бердәмлек" газетасы. Самара). Тамир Әлимбаев (“Татар дөньясы" газетасы. Омск). Ирек Шәрипов (Удмуртия. "Яңарыш матбугат үзәге). Нургали Яруллин( “Төп йорт". Магнитогорск). Рәүф Абдуллин (“Туган як". Түбән Новгород өлкәсе).
Сонгы елларда Бөтендөнья татар конгрессы тирәсендә төрле буын галимнәре тупланып, милләтебез өчен байтак эшләр эшләп киләләр. Әле күптән түгел генә Конгресста Төмәндә яшәүче милләттәшебез галимә. фәннәр докторы Халисә Али- шинанын Себер татарларына багышланган монографиясен, танылган галимебез Илбарис Надыйровнын "Татарстан-Төркия” багланышлары турында язылган китабын тәкъдир итү булды. Чит төбәкләрдә дә татар галимнәре актив эшли. Сарытау эшмәкәре Камил Аблязов татар дини мәктәпләре турында бик кызыклы диссертация яклады Шулай ук Мәскәүдә, Уфада. Төмәндә. Б1рынбурда. Самарада яшәүче галимнәребез шул төбәкләрдә яшәгән татар тарихын өйрәнеп, фәнни хезмәтләр чыгаралар Шулар арасыннан күптән түгел генә бик вакытсыз арабыздан киткән хөрмәтле татар галиме, профессор Радик Сибагатов исемен искә алып аның якты истәлегенә баш иясе килә Ул язган китаплардагы милләтебез тарихы, анын нәфрәт тулы ачы жан авазы әле күп еллар халкыбызга маяк булып хезмәт итәр, аны нык булырга өйрәтер.
Берлинда яшәүче ватандашыбыз татар-башкорт мәдәни үзәгенен рәисе урынбасары Венера Вәгыйзова-Герасимоффны күпләргә үрнәк итеп куярлык. Ул анда милләтебезгә кагылышлы күп чаралар үткәрә, татар тарихын чагылдырган хезмәтләрне алман теленнән русчага тәржемә итә. Белгәнебезчә, рус белгечләре, галимнәре чит илдә сакланган күп төрле чыганакларнын татар тарихын бәян иткән мөһим урыннарын үгләренә яраклаштырып тәржемә иткәннәр. Шуңа күрә, чыганаклар белән турыдан-туры эш итүче белгечләребез Гөлсара ханым Исмаилова (Канада). Жүнәит әфәнде Чапаноглы. Рокыя ханым Сафа. Вил әфәнде Мирзаяновларнын (АКШ) гадел тарихыбызны дөньяга чыгарудагы эшчәнлеген аерым бәяләргә кирәк
—Матбугат дигәч, без инде беренче чиратта газеталарны күз алдына китерәбез, аннары журналлар, китапларны... Канчандыр, иң күп укучы ил, дип мактана идек. Хәзер укучы елдан ел кими бара, дип уфтанабыз. Шушындый, сүз кодрәте бетә барган шартларда төбәкләрдәге тернәкләнеп кенә килгән татар матбугаты нишләр?
—Телибезме-теләмибезме, гатар матбугат чаралары бүтән информация чыганаклары белән ярыш шартларына килеп керә. Әйтик, газета кыюсыз, сай фикерле икән, аны татарча басылган өчен генә алмаячаклар Шуна күрә безгә матбугат органнарының саны белән түгел, сыйфаты, тиражы белән мактанырга кирәк.
Сонгы өч елла без гагын бер шундый игелекле эшкә алындык Россия төбәкләрендә татарлар тупланып яшәгән жирләрдә спутник тәлинкәләре аркылы "Татарстан- Яна гасыр ' телевидениесен карау мөмкинлеген булдырдык 2004 ел дәвамында Сверлловск өлкәсенә—31. Курган өлкәсенә—2. Ульянов өлкәсенә—5. Махачкалага—I. Волгоград өлкәсенә—2. Башкортстанга—10. Чиләбегә—3. Ивано- во каласына— I спутник тәлинкәсе куелды. Болар төбәкләрдәге татарларны мәгълүмат белән тәэмин итеп тора. Беренчедән, бу татар телевидениесенең техник яктан галәм югарылыгына күтәрелүен күрсәтсә, икенчедән, бөтен татар дөньясы өчен үз те- лендә мәгълүмат кыры барлыкка килүе турында сөйли. Хәзер инде Казаннан та- ралган милли тапшыруларыбыэнын ла эчтәлеге, сыйфаты, фикри байлыгы, зәвыгы ягыннан шулай югары дәрәжәгә күтәрелүен телисе кала.
—Без бәләкәйлән, мәктәптән үк тоеп үстек: кая барма — шунда берәр энтузи- аст, башлап норүче, бөтен коллективны кузгатып, үз-үзен аямыйча эшләүче фи- дакарь зат була тор- ган иле. Байга, ярлы- га—социаль катлау- ларга аерылгач җәм- гыятьтә энтузиастлык га бетә бара түгелме?
—Әйе. безнен та- тар дөньясында энту- зиастлык һәрчак мил- ләтне алга алып бару- да зур көч булды.
Киләчәктә дә андый куәткә ия шәхесләр, сирәк булса да. калка
торыр дип уйлыйм Әлбәттә, һәр хәрәкәтен финанска корылган җәмгыятьтә үзешч- әнлек белән генә алга китеп булмый. Безнен конгрессның башкарма комитеты үзе нен эшчәнлегсн фәнни нигезгә корырга тырыша, замана шуны таләп итә Менә ничә ел инде башкарма комитетыбыз һәм Тарих институты каршында этнологик мониторинг үзәге (милли проблемаларны өйрәнә торган структура) лиләп килә.
Бер төркем татар галимнәре милләтебезне үстерү концепциясен төзергә алындылар Бу эш унышлы тәмамланса, тагар корабы хәвефле океанда җилкәнсез, кыйбласыз калмас иде. бәлки. Шулай ук без башкарма комитет каршында юридик төркем булдырдык Монда галимнәр, халыкара хокук белгечләре, юристлар тупланды Алар күп игелекле эшләр башкардылар Алда да эшләр байтак латин алфавитына күчү буенча да. дәүләтчелегебезне саклауда да. Башкоргсгандагы кыерсытылган милләттәшләребезнен мәнфәгатен яклауда да зур тырышлыклар куярга туры киләчәк әле
Әлбәттә, бу гамәлләрдән рсспубликабызның дәүләт структуралары—ягъни ми-нистрлыклар ла читтә калмаска тиеш Төрле төбәкләр белән икътисадын элемтә* ләрнс ныгытуда, татар эшкуарларына аякка басарга ярдәм итүдә сәүдә министрлы 1ы аеруча нәтижәле эшләп килә.
Мәгариф өлкәсендә дә төрле жирдә яшәүче татарлар турында кайгырту, федераль үзәк белән Россия төбәкләрендә татар мәктәпләре ачуга кагылышлы мәсьәләләр әлеге министрлыкның төп эшләреннән саналмый бугай Юкса яна министрның алега бу турыда фикерен ишетергә насыйп булмады
Ә менә Мәдәният министрлыгы гомумән әкрен кыймылдады Татарстаннан читтә яшәгән талантларны барлау, укыту, үстерү әлегә аларнын беренче чираттагы эшләре рәтендә йөрми әлегә Шуна да нәтижатәр агтәни мактанырлык түгел Икенче тапкыр ушырылган Илһам Шакиров конкурсына да чит төбәкләрдән килгән кат
СүлОан уңга: Ричат Закиров. Ильяр Габитов (кытай татары). Мишпимер Шаймиев, Турсунтий Габитов. Ринит Һит\ пи 2043 ел
нашучылар санаулы гына иде. Шуна да биредә жинүче исеменә лаек булырлык жырчы да табылмады.
Хәзерге көндә Мәдәният министрлыгына яна җитәкче килде Ниһаять, бу олкәдә эшләр алга китәр дигән өметтә калыйк.
—Шәхсән үзем, Тагар конгрессы делегациясе белән Төмәндә берничә мәртәбә булып. Себер га гарларын якыннан күрдем. Телләре бетеп бара. Җир шарында төрки халыкларнын ыруы Себер җиреннән башланган, без аерым милләт дип саташып йөрүчеләре, идеологлары да юк түгел. Мин боларга карап, безгә кирәкме сон бу кавем, татарнын саф, көчче буыны боларсыз ла берни дә югалтмый бит, дигән уйга килгән идем.
—Тамырдан ялгыш фикер бу. Милләтнең үзәге, төше—фәкать Татарстанда яшәгән татарларда дигән, тәкәбберлектән туган уйлар бу... Чынбарлыкта исә халыкның яшәеше, үсеш менталитеты—татар яшәгән бөтен жирдә, һәм моны Казаннан еракта яшәгән милләттәшләребез, минемчә, көчлерәк тоялар. Татарның көче— Казанга карап, шуннан бөтенесен көтеп ятуда түгел, ә киресенчә, кайда яшәсә дә тулып торган татар тормышы белән гомер итүдән килеп чыга. Халкыбызны диалектларга яисә географик төпләнүгә бүлгәләмичә, бербөтен итеп карау йоз еллар элек кенә дә аныбызда табигый төшенчә булган. Тукайны гына мисалга китерик: япь-яшь үсмер егет еракка—Уральскига китеп типографиядә эшли, иҗат итә Ул дәверләрдәге чыганаклардан Уральск татар зыялылары тупланган шәһәр булып тоела. Казанда гына түгел. С. Петербургта, Ырынбурда, Әстерханда, Уфада—һәр жирдә татар тормышы кайный. Тукай әдәбият-сәнгать мәнфәгатьләре белән төрле төбәкләргә бара. Чит-ят жирләрдә түгел, үз өендә йөри Тукай.
Хәтерләсәгез, узган гасырның сиксәненче елларында әдәбият-сәнгатькә чит олкәләрдән килүче яшь талантларның бик нык сирәгәюе турында борчылып олкән әдипләребез чан кага башлаганнар иде. Уйлаган кешегә уйланырлык иде шул. Унтугызынчы гасыр азагыңда, егерменче гасыр башында шаулап күтәрелгән татар дөньясы искиткеч унышларга ирешкән. Уфа, Ташкент, Ырынбур, Баку, Әстерхан, Мәскәү һәм тагын күпме шәһәрләрдә татар театрлары гөрләп эшләгән Табигый сайланыш булган: сәләтледән сәләтлеләрен Казан үзенә тарта белгән
Заманында әдәбият мәйданына кайлардан гына килмиләр: Заһир һәм Муса Бигиевлар (Ростов-Дон), Кәрим Тинчурин, Һади Такташ, Шәриф Камаллар (Пенза олкәсе), Газиз Иделле, Габдрахман Минский, Газизә Сәмитовалар (Әстерхан), Гадел Кутуй (Саратов өлкәсе). Муса Жәлил (Ырынбур өлкәсе), мин инде Уфа- Урал якларыннан килгән ут күршеләребезне әйтеп тә тормыйм.
Күрәсез, татар әдәбиятынын, жыр сәнгатенең үзәге булган Казанга тартылып, халкыбызнын алтын баганаларына әверелгән шәхесләребез бихисап булган Шулар арасыннан Рәшит Ваһапов исемен генә дә искә төшереп китү җитәдер Шушы бәрәкәтле ташкынның күзгә күренеп сүнә бару сәбәпләрен, әлбәттә. XX гасырнын сиксәненче елларында ачыктан-ачык күтәреп чыгу мөмкин түгел иде әле. Бу аяныч хәлнен асылы төрле төбәкләрдә татар мәктәпләренең ябылуы, телнен. милли аң- тойгынын бетә баруы икәнен күпләребез белә, эчтән генә сызлана идек югыйсә. Кызганыч, милләтебезнең күп кенә бөек шәхесләре безнең күз алдында шушы сызлану хисләре белән мәңгелек йортларына күчтеләр. Шушы татар баласы өчен язылган китапларының беркемгә дә кирәге калмавын күреп, гомерләрен багышлаган ижат эшенен мәгънәсе калмавын белү алар өчен бик авыр булгандыр. Менә шулай дистә еллар буена өзелә килгән кан тамырларын ялгау бүгенге көнлә дә бик авыр бара.
—Өстән, Мәскәү тарафыннан кискен каршылыклар юкмы?
—Аллага шөкер, бүгенге көйдә без демократик үзгәрешләрнең уңай йогынтысын тоеп яшибез һәм эш итәбез, федераль үзәктән ачыктан-ачык каршылыклар юк дәрәҗәсендә. Әлбәттә, сез татарлар Россиядә сан ягыннан икенче урында торасыз, зур халык сез дип. Урта гасырлардан килгән мөнәсәбәт, мәктәп дәреслекләрсннән ялган тарих белән сеңдерелә килгән караш тиз генә үзгәрер дә безне учта гына күтәреп йөртерләр дип уйламыйм. Күп нәрсә үзебездән тора!
Бөтендөнья татар конгрессының II корылтаенда милли автономияләр төзү мәсьәләсе күтәрелгән иде. 1988 елда федераль татар милли-мәдәни мохтарияте оештырылды Ләкин әлегә анын эше мактанырлык түгел. Россиядә бүгенге кондә 20
төбәк Һәм 7 шәһәрдә милли-мәдәни автономия булуы шул турыда сөйли Россиянен 89 төбәге өчен бу. әлбәттә, бик аз. Кызганыч, эш авыр бара. Бүгенге көнлә жярле үзидарә системасы төзелеп килгән чорда, һәр төбәк бюджетынын 30 процентын шул структураларга юнәлдерү мөмкинлеге ачылган дәвердә бу эшкә тәвәккәлрәк тотынырга кирәк иде. Татарлар тупланып яшәгән төбәкләрдә, җирле үзидәрә структураларына үтеп кереп, бик күп мәсьәләләрне үз көчен белән чишәргә мөмкинлекләр туа
—Элекке елларда Илһам Шакиров, халкыбызнын илчесе кебек, бөтен ил бу йлап концертлар куеп йөри, татарларның яшәү шартларын кайтып сөили иде. Канда авыр эш—шунда татарлар, дип әйтә иде. Хәзерге көндә ничек икән; белемгә омтылу, дәүләт структураларында урын биләп, өскә калкырга омтылу сизеләме?
—Бу проиесс көчле бара Күрше-тирә республика парламентларында һәм хөкүмәт даирәләрендә, төрле төбәкләрнен жирле үзидарәләрендә, сайлаулар юлы белән, шактый милләттәшләребез депутат мандатлары алды. Шәһәр администрацияләрендә дә жаваплы эшләрне җитәклиләр.
Шулай да Мәскәү сагаеп һәр адымны күзәтеп тора, федераль үзәктә төрле көчләр бар: Жириновский, Рогозин ксбекләрнен партияләре милләтләрнен үсешенә кул чабып тормаслар Сайлауларга реформалар кертү нәкъ менә шул милли кадрларның көчәюен, активлыгын туктату өчен түгел микән әле Аларга бирешмәү астыртын көчләрне фаш итү, милли кысуларга каршы тору—үзебезнсн фидакарьлеккә бәйләнгән
—Эшлекле сәяхәтләрнең төрлесе булгандыр. Их, дип, очынып, җанга рухи егәр алган мизгелләр лә булгаштыр бит?..
—Әйе, булды Чит өлкәләрдә биш. жмдс. ун мен кеше яшәгән гажәеп зур. саллы татар авылларын күргәч шундый хисләр кичерергә туры килде Шаккаткыч хәл' Үзе бер феномен! Мондый авыллар—океан уртасында бернинди цунами да алал- мый торган гранит кыялар кебек. Гөр килеп яшиләр. Берничә мәчет эшләп тора Борынгыдан килгән гореф-гадәтләр, гел лөгать сакланган Байлар да. авылны кулда тоткан хуҗалар да өлкәннәргә, аксакалларга буйсына. Һәр эшне алар белән кинәш-табыш итешеп башкарып чыгалар Һәркайда—тәртип, олыны олы. кечене кече итү; буыннар арасында итагатьле бәйләнеш, рухи бергәлек Аларнын яшәү рәвешен, ата-бабаларнын тәрбия алымнарын бүгенге галимнәргә өйрәнергә дә өйрәнергә әле Тагын бер мисал; узган ел Дәүләт Советы Рәисе Фәрит Мөхәммәтшин җитәкчелегендә без (галимнәр, язучы-журналистлар. эшмәкәрләр сәнгать көчләреннән торган зур бер төркем) Алтай өлкәсендә булдык Алтай—Саян төбәге. Халкыбызнын кояш чыгышы Карпатка кадәрге кыйтгаларга җәелгән төрки дөньясының кайнап чыккан бишеге Анда, тарихыбызның чишмә башында нинди гаярь, мәртәбәле халык булуыбызны бөтен тән күзәнәге белән сизөсен Дөрес, күп кенә курганнар таланган, борынгы истәлекләр юк ителгән, урланган Әмма исән калган тарихи ядкарьләрдән генә дә дөньяви халык икәнебезне күзалларга була. Шуна күрә, инкыйразга җиткәнче, бүгенге көнгә исән калган тарихи җәүһәрләрне торгызырга, сакларга, аларнын иминлеген кайгыртырга кирәк Үткән зурлыкларыбызны бүгенге заманга тәңгәл куеп карый алганда гына без халык буларак үзебезне раслый алабыз.
-Казанның мен е.иык бшр/ме якынлаша, конгресс күпмерәк, ниндирәк кунаклар чакырырга уйлый?
—Казан каласы—ул бөтен гатар галәменә башкала. Бу олуг бәйрәм чорында без тагын, зурлап, халкыбызнын барлыгын, анын яшәвен дөньяга бәян итәчәкбез Гатар мохитен саклауда, яшәү көче, рухи этәреш бирүдә Татарстанның роле бик зур Гадәттә цивилизацияле илләр үзләренең дәүләт башлыгы тирәсендә туплана, аны шәхес буларак күтәрә, хөрмәтли белә Без дә әкренләп шундый мәдәни итагатьле- леккә өйрәнеп киләбез. Президентыбызны татар халкының яклаучысы, лидеры игеп тану, аны шәхес буларак олылау—безне бермә-бер көнлерәк итә Ә б\ тарихи бәйрәм халкыбыз өчен бердәмлек тантанасы булсын иде!