Татар энциклопедиясе» битләреннән

АФОРИЗМ (грек. арһопзшо5 - ачыклау. кыска гыйбарә),төп контексттан тәэсир көче 6-н аерылып торган, кыска, гому- миләштерелгән фикер, гыйбарә Шулай ук мөстәкыйль әдәбият һәм фольклор жанры буларак та яшәп килә Әйтемнәр һәм мәкальләр дә А га карый Алар борынгы чорлардан ук билгеле. А. күләме буенча кыска булган саен тәэсирлерәк һәм мәгънәлерәк: мәс.. "Ут мут". Күл - күз" мәкальләре ике сүздән генә тора Аның күпчелеге 3-4 сүздән тора, мәс С Сарай да “Йймеше күп агачка таш атарлар". Г Тукайда “Эш беткәч уйнарга ярый". Иң мөкатдәс нәрсә эш". Халык Л ы мисал лары: “Усал булсаң асарлар, юаш бул-саң басарлар". “ Безнең урамда да бәйрәм булыр әле". “Кеше урыны белән күркәм түгел, ә урым кеше белән күрекле" Әдәби, фжни һәм сәяси публицистик әсәрләрдә тирән мәгънә белдерү һәм үткен сүз кертү өчен еш файдаланыла Мәкальләрдән аер малы буларак. А нар танылган авторларның сүзләре. Дөнья әдәбиятында А оста лары Ф до Ларошфуко, И В Гёте. А С Пушкин. И А Крылов. Татар әдәбиятын да Кол Галинең “Кыйсса н Иосыф"ында. Мөхәммәдьяр .көрләрендә үк очрый. Соңрак А .ның күренекле осталары булып Г.Кандалый. Акмулла. Г Тукай. Дәрдемәпд. М Җәлил танылды
Әд Мәхмүтов X Афористик иҗат төрләре Жанры татирского фолькло ра. К . 1978, Литсратуриый нщнклопеди ческий слонарь М . 1987. Әдәбият белеме сүзлеге. К.. 1990
3 Д/. МӘҖИТОВ.
АХМАДУЛИНА Белла (Изабелла) Әхәт кызы (10.4.1937, М.ккәү), шагыйрә Әдәбият ин тын тәмамлый (1960. Мәскәү) Әсәрләре 1954 елда басыла башлый. А. шигъриятенә тирән фәлсәфилек, нечкә пснхологизм хас Аның шигырьләрендә кеше җаны дөньявилык белән тыгыз һәм гаять дәрәҗәдә катлаулы мөнәсәбәттә би ремә. Иҗатында табигать зур акылга ия.
үзе бер бөек дөнья булып килеп баса Лирик герой ул табигатьне аңларга омты ла. А ның поэзиясендә гармониягә омты лу көчле, бер үк вакытта аңа ирешүнең мөмкин булмавын аңлау сизелә Аның шигъри фикерләвенә метафоралар байлы гы. музыкаль аһәңлелек хас Бу үзенчәлекләр А ның беренче шигъри җыентык ларында: “Кыл" ("Струна". 1962). “Дерелдәү" ("Озноб", 1968), "Музыкадәрес-ләре" (“Уроки музыки". 1969). соңгы ел ларда чыккан җыентыкларында ла ачык күренә “Шәрехләүче аваз" (“Звук ука зующий". 1995). Гомернең мизгелләре ("Миг бытия". 1997) Казан белән А ның туганнары тормышы бәйле. Әнисе ятын нан әбисе А.М. Стопшшшн кече сснлесе Әтисе ягыннан чыгышы казан татары Әхмәдулладан килә Аның турында “Минем шәҗәрәм" ("Моя род<н-ловная") поэмасында “кысык күзле лар кабиләсендә ул иң кысык күзлссс иде" ("в узкоглазом племени своём так узкоглаз. что все дава лнсь диву"), диелә Үзе турында ул “миндә саф азия рухы кайный" (“Поза питнлнныи дух алиатства тяжело ко.тоб- родит во мне"). дин яза Бөек Ватан су гышы елларында А Казанда яши. Аерым шигырьләрендә шәрекъ традициясе си зелә.
Әсәр Собр. соч Т 1-3 М 1977. Избраннос Стихи М . 1988. Стнхотворс ния. М.. 1988
Әд. Мустафин Р “Всем. ктоесть. при хожусь блнзнецом": Мир поэзнн Б.Ахма- дулиной Татарстан 1992 N 5-6
Т. Г Прохорова
АХМАТОВА (псевл . чын фамнлнжс Горенко) Анна Андреевка (116 1889 Одесса ш 5.3 1966. Мәскәү өлкәсе. До модедово ш . С Петербург тирәсендәге Комаровода җирләнгән), шагыйрә, тәрҗе мәче Псевдонимы чыгышы белән татар морзаларыннан булган әбисеннән алын ган Бу турыда А “Көндәлек битләре~ндә
12. .к У • м в
(“Листки дневника") һәм “Кара балдак турындагы әкият”тә (1940) искә ала 'Әбием, татар карчыгыннан Бүләк сирәк була иде кулларыннан /, Зәһәрләнә иде кайвакытта // Чукындырылган булганымнан" ("Мне от бабушки та- таркн Были редкостью подарки И зачем я крещена Горько гневалась она ”). Иҗатының төп үзенчәлекләре инде беренче җыентыкларында ук (“Кич" “Вечер", 1912, "Дисбе”- “Чёт- ки”, 1914; "Ак көтү” — “Белая стая”, 1917) барлыкка килә Бу үзенчәлекләр: тасвирлауда төгәллек һәм аныклык, стильдә ачыклык һәм гадилек, шигырьнең сюжетка корылуы, сөйләм теле интонациясе, рухи кичерешләрнең ышандыру көче 1910-20 елларда мәхәббәт темасы үзәк урынны ала. Алга таба тематик һәм жанр диапазоны киңәя, фәлсәфилек һәм гражданлык үзен нык сиздерә башлый (“Алты китаптан " - "Из шести кииг”, 1940; “Геройсыз поэма" — “Поэма без героя". 1940-62, “Вакыт чабышы" — “Бег времени”, 1965). Гомумән, А иҗатына дөньяны аңлауда драматик кискенлек хас 1941 нең октябрендә Чистай ш енә эвакуацияләнә (тиздән Таш кентка күчеп китә). 78 телдән 150 шагыйрьнең ш и. Г Тукай, М.Җәлил. Ф.Кәрим әсәрләрен, рус теленә тәрҗемә итә
Әсәр Вечер Стихи. М , 1988; Сочи- нения: Т.-2 М., 1990; Чётки. Стихи М., 1990
Әд : Жирмунский В Творчество Анны Ахматовой Л .. 1973; Павловский А Анна Ахматова: Жизнь и творчество. М , 1991 Т Г Прохорова
АХУНДОВ Мирза Фәтхгали (тәхәл- лүсе Сәбухи) (30 6 1812, Шәке ш., хәзер Нуха ш , Әзербайҗан Рес-касы — 26.2.1878, Тифлис), әзәрбайҗан язучысы, мәгърифәтче. публицист, философ, җәмәгать эшлек- лесе. Ганҗә шәһәрендә мәдрәсә тәмамла гач, укуын Шәке шәһәрендәге рус училе- щесендә дәвам иттерә Төрки телләрдән тыш. гарәп, фарсы һәм рус телләрен яхшы белгән Шәрекъ һәм Көнбатыш мәдәният дөньясының күп кенә күренекле шәхесләре б-н аралашкан, Казандагы татар укы- мышлылары б-н хатлар алышкан Әдәби иҗат эшчәнлеге 1830 елларда башлана. Беренче иҗат җимеше-“Пушкинның үлеменә" (1837) дигән романтик поэма-мэрси- ясе. урта гасыр Шәрекъ поэзиясе канун
нарына таянып, фарсы телендә языла (мәрсия 1962 елда Зәки Нури тарафыннан татар теленә тәрҗемә ителде) А төрки әдәбиятлар. Якын көнчыгыш әдәбиятлары тарихында европача типтагы драматургиягә нигез салучы булып тәкъдир ителә 19 йөзнең урталарында А. патри- архаль-феодал чынбарлыкны, артталыкны, искегә ябышып яту, иҗтиһадсызлыкны мәгърифәтчелек идеяләре күзлегеннән тәнкыйтьләгән 6 комедия иҗат итә: "Ибраһим Хәлил мулла, алхимик, фәлсәфә ташы иясе" (1850), “Мусье Жордан, бота ник вә дәрвиш Мәстәлишаһ, мәшһүр сихерче” (1850), “Ленкорань ханлыгының вәзире" (1850), "Юлбарысны җиңгән аю" (1851), “Карун маҗаралары" (1852), “Гаделлекне яклаучылар Тәбриз шәһәрендә” (1855) Комедияләрен А рус теленә үзе тәрҗемә иткән, алар ш.у француз, инглиз, немец, фарсы һ.б телләргә дә тәрҗемә ителгәннәр 1864-65 елларда А. Кончы гыш халыкларының иҗтимагый-икътиса- ди, рухи-мәдәни яктан артта калу сәбәпләрен ачуга багышланган " һиндстан шаһзадәсе Кемал әл-Дәүләнең Персия шаһзадәсе Җэлал өл-Дәүләгә өч хаты һәм соңгысының ул хатларга җавабы" (1864- 65) исемле фәлсәфи трактатын яза А әдәби тәнкыйть һәм әдәбият белеменә караган хезмәтләр авторы буларак та билгеле ("Тәнкыйди сәхифәләр", "Шигърият һәм чәчмә әдәбият турында" һ.б.). Халыкны мәгърифәткә якынайтуда аңа дөрес тәрбия бирүдә әдәби жанрлардан иң тәэ- сирлесе итеп ул романны һәм драманы саный; әдәби әсәрнең эчтәлеге б-н шәкли ягы бербөтен яңгырашта булырга тиеш дигән фикерне алга сөрә; иҗатта сюжетларны реаль тормыштан алырга чакыра, язу стилендә иске үрнәкләргә, традицион образларга ябышып ятуны, шигърияттәге купшылыкны тәнкыйтьли А Төркия ака демиясендә гарәп алфавитын латин алфавитына алыштыру турында үзе эшләгән проектны игълан итә. А иҗаты Идел төбәге, Урта һәм Кече Азиядәге төрки әдәбиятларның реалистик юлдан үсешенә уңай йогынты ясады Г. Камал фикеренчә, А. әсәрләре яшь татар театры һәм драма тургиясенең формалашуы процессында "озак вакытларга кадәр зур азык булып килде". Үз вакытында көндәлек татар матбугатында ("Вакыт". "Шура”, "Совет әдәбияты" һ.б.) А ның тормышы һәм иҗаты турында Р Фәхретдин, Б.Шәрәф,
С.Рәмиев, Г.Камал, Н Юзиев кебек күренекле әдип һәм галимнәрнен мәкаләләре басыла
Әсәрләре Избранные философские произведения Баку, 1982; Комедия Проза. Поэзия. Литературно-критические ста- тьи. Баку. 1987
Әл Азиз Шариф Мирза Фатали Ахундов Жизнь. Художественное твор- чество. Эстетика. // История литерату ры народов СССР М . 1986. Камал Г ӘзөрбаЙжан драматургы Мирза Фатали Ахундов // Кызыл Татарстан. 1928 11 март. Юзиев Н Высокая духовность пи сателей сближает народы / / Әдәбият чыганаклары һәм текстология. К.. 1982 Р.К.Ганиева
АХУНҖАНОВ Илдус Хәниф улы (23.4.1930. Ижевск ш. — 16.3.1990. Казан), әдәбият тәнкыйтьчесе. Казан ун-тыи тәмамлый (1953) ' Совет әдәбияты ж-лында. 1958-64 елларда ТАССР МС каршындагы Радиотапшырулар һәм телевидение комитетында, Казан кинохроника студиясендә эшли. Мәкаләләре 1950 елларда басыла башлый Алар М.Җәлил. Ф Кәрим. Ә Фәйзи. С.Хәким, шулай ук Л.Н.Толстой, А П Чехов. В Г Короленко. Н.А.Островский. У.Шекспир, М.Сервантес Һ.6. язучылар иҗатына багышлана
1970 елларда Россия халыклары әдәбият ларының үзара бәйләнеше һәм йогынтысы проблемалары өстендә эшли “Художник һәм аның сүзе" (1978) исемле мәкаләләр җыентыгында М.Рәфыйков. Ш.Анак, Р Мостафин, Р.Кутуй. Д.Валиев. Р.Солнцев иҗатлары анализлана.
Әд Даутов Р Н . Нуруллина И Б Совет Татарстаны язучылары Биобибли- ографик белешмә. К . 1986
АХУНОВ Гариф (Гарифҗан) Ахунҗан улы (18.9.1925. ТАССРның Арча кантоны Өчиле а. 4.6.2000. Казан. Арча шти. нда күмелгән), язучы, җәмәгать эш леклесе. РСФСРның атказ. сәнгать эшлек лесе (1985). ТРның халык язучысы (1993). ТР ФАнең шәрәфле әгъзасы (1998) 1952 елда Казан ун тын тәмамлый. 1951 56 елларда 'Совет әдәбияты" ж-лында. 1963-65 һәм 1967 68 ТАССР Язучылар берле генен Әлмат бүлегендә җаваплы сәркәгнб.
1971 74 Казан утлары" ж лының баш
мөхәррире. 1974-84 - ТАССР Язгылар берлеге идарәсе рәисе, бер үк вакытта. 1975- 84 елларда РСФСР Язучылар берлеге сәркатибе 1951 елда беренче язмасы 6а сылып чыга Беренче зур күләмле әсәре - студент яшьләр тормышыннан алынган "Яшьлек яме" повесте 1956 елда дөнья күрә. А. төрле жанрларда иҗат итте: ул романнар, повестьлар, пьесалар, хикәяләр, очерклар, публицистик һәм әдәби-тән кыйть мәкаләләре, мемуарлар һәм доку менталь характердагы әсәрләр авторы Аның әдәби геройлары нефтьчеләр, авыл хезмәтчәннәре. хужалык җитәкчеләре. иҗат интеллигенциясе вәкилләре. 1956 елда А. республиканың нефть үзәге булган Әлмәт ш. енә китә. Ун елдан артык нефтьчеләр арасында яши. аларның тормыш - көнкүрешләрен, хезмәт казанышла рын өйрәнә, аларга багышлап күп санлы очерклар, хикәяләр, повестьлар нҗат итә. Бигрәк тә “Хәзинә" (1963. русчага тәрже мәсе “Клад". 1963. Свердловск кнносту диясендә шул исемдә нәфис фильм. 1977) һәм "Хуҗалар” (1968) романнары попу лярлык казана. 1973 елда А.ка "Хәзинә романы һәм "Чикләвек төше" (1973, рус чага тәрҗемәсе “Ядро орсха 1982; Татар акад. театры спектакле. 1974) повесте өчен ТАССРның Г.Тукай исем. Дәүләт премн ясе бирелде. Административ һәм җәмәгать эшләре белән даими мәшгуль булса да, А ның нҗат активлыгы кимемәде, бер-бер артлы “И кадерле туган як" (1971. М.За- рипов белән бергә язылган). “Йолдызлар калка" (1980) исемле очерклар һәм доку менталь повестьлар. “Утлар яна учакта" (1976) дигән пьесалар. "Чишмәләр белән сөйләшү" (1985) кебек әдәби тәнкыйть мәкаләләре җыентыклары басылып чык ты. хәзерге әдәби процесска багышланган аналитик мәкаләләре, язучылар һәм сәнгать эшлеклеләренеи иҗат поргретла ры респ ка матбугатында Һәм үзәк басма ларда дөнья күрде “ Ардуаи батыр” (1974. Минзалә татар драма һәм комедия геат ры спектакле. 1982) документаль повесте. “Идел кызы" (1 нче китап 1978. 2 нче китап 1986) дилогиясе белән тарихи темаларга мөрәҗәгать итте 20 гасырның беренче яртысында Урта Иделдә 6ар1ан вакыйгаларның һәм нҗтимагый-социаль процессның җанлы картиналарын күз алдына китереп бастырды
А драма әсәрләре авторы буларак та
танылды. “Чулпы җыры” (1959, Әлмәт татар драма һәм комедия театры спектакле. 1959), “Тынгысыз йөрәк" (1959, автордашы Ф Мостафин; Татар акад. театры, 1959), Ш Камалның "Акчарлаклар” повесте буенча (Татар акад. театры спектакле, 1971) драмалары сәхнәләштерелде. А. татар теленә М.А.Шолохов, А Н.Остров- ский, А.С.Макаренко, В А.Закруткин әсәрләрен тәрҗемә итте. Аның повесть һәм хикәяләре рус. украин, әзербайҗан. үзбәк, кыргыз, казах, башкорт, удмурт, чуаш, мари, якут, даргин телләренә тәрҗемә ителде. 1974-84 елларда СССР ЮС депутаты. Хезмәт Кызыл Байрагы, Халыклар Дус лыгы орденнары белән бүләкләнде.
Әсәр : Клад. М , 1963; Әсәрләр: 4 томда. К., 1981-84
Әд Галимуллин Ф Чишмә җыры
Инешләр Иделгә кушыла. К., 1985, Ну- руллин И. Үз яктысы бар икән бит Шәһри Казан. 1995 11 авг : Әхмәтҗанов М. Үзе тапкан хәзинә Мирас. 1997 №12; 1998. №1.
АЧКАСОВА Людмила Сергеевна (28.9.1922, Тамбов губ-сы, Хлыстово а ), әдәбият галиме, филол фән. д-ры (1985), проф (1986) Казан ун-тын тәмамлый (1945) 1948 елдан шунда ук укыта. Хезмәтләре рус совет әдәбияты, 20 йөз рус әдәбиятында романтизм тарихына, К.Г.Па- устовский иҗатына карый.
Хезм.: О романтнзме в советской лите- ратуре Филологические науки. 1970 N2; Гуманизм в творчестве К.Иаустовско- го. К., 1972; Человск как иравственная цен- ность в эстетике К Паустовского. К.. 1977
Дәвамы киләсе саннарда