ШАГЫЙРЬНЕҢ ҖАН ЭЗЛӘНҮЕ

Сонгы елларда тагар классик шигъриятенең фәлсәфи-метафизик асылына игътибар көчәя бара. Дөнья һәм урыс әдәбиятында барган процесслар да шуна ишарәли: аларда еш кына метафизик реализм турында сүз алып барыла. Россия Язучылар берлегендә хәтта метафизик реализм секциясе эшләп килә.
Метафизик реализм тарафдарларының фикере мондый социаль- тарихи яктан, психологик яктан тулысынча өйрәнелгән инде һәм гадәт, көнкүреш кешесен сурәтләүне дәвам итү әдәбияты ту пикка китерергә мөмкин Шуна күрә хәзер кешенең, доньянын метафизик асызына игътибар итәргә вакьп җиткәндер
Билгеле, метафизик реализм методы да әдипнең чынлыкны, реальлекне анлау-сурәтләүгә омтылышы, теләге булып тора Элекке елларда реализмга омтылу тәнкыйди реализм яки социалистик реализм кысаларында алып барылса, бүген инде метафизик реализм турында сүз бара. Әмма, монда сүз, билгеле, “изм "нарда яки "яна" әдәби модаларда түгел, ә әдипнен чынлыкны яна бер әдәбн-фәлсәфн биеклектән танып-белергә омтылуында
Биредә Сәтыйть Рәмиен шигъриятенең метафизик асызына игътбар итеп, без анын бүгенге яна әдәби-фәлсәфн эзләнуләргә аваздаш икәнлеген дә, төрле биеклектә алып барызган фәзсәфи-метафизик эзләнүләрнең татар әдәбиятында яна күренеш түшлеген дә искәртәбез
Дөньяга мәхәббәт һәм үпкә
Һәрбер олугъ шагыйрь кебек Сәгыйть Рәмиен тә дөньяга икс төрле карый йә ул аны ярата, үз итә, йә ул ана үпкәли, әрни Монын, әлбәттә, үз сәбәпләре була. Мәсәлән, сөйгән кызыкның сине ярату-яратмавы. халкыңның ирекле-ирексез булуы, якын кешеләреңнең сәламәт булу-булмавы Болар барысы да көчле хис-тойгы Әгәр бу яктан алсан, Рәмисв "мин'"е дә үзенчә бәхетле-бәхетсез кебек Әйс. анын кайбер шигырьләрендә без дөньяга, андагы тормышка Соклану. Мәхәббәт, Шатлану ("Авыл", “Жәмилә”, “Театр") табабыз Ә кайберләрендә (“Алданган". "Дөньяга", “Көлсеннәр!") дөньяга Үпкә, Әрнү, Рәнжү кебек хне-тойгы хуҗалык итә
Сүз дә юк. шагыйрьләр матурлыкны, гүзәллекне, сафлыкны ешрак күрә, ана ешрак игътибар итә Моннан—аларнын сокланулары, мөкиббән китүләре. Iашыйк булулары, онытылып сөюләре Ә шулай да дөньядагы ин гүзәл мизгелләр Мәхәббәт хисе белән, сөю һәм сөелү белән бәйләнгән Нәкъ менә сөйгәнен белән бергә уздырылган тинееэ м и пелләр—кул га - кул тотынышып йөргән якты кичләр, диңгез ярларында янәшә басып торулар, бергәләп һәртөрле бәйрәмнәр уздырулар, монсу аерылышулар һәм шатлыклы канышулар күнелләргә бәхетле чаклар булып кереп кала да Һәм нәкъ менә Мәхәббәт аша доньянын матурлыгы, кыйммәтле ачыла
Кашлары—ай аның, яңа туган.
Йөзе—айның тулган көннәре.
Керфекләре—нурлар, киң чәчелгән.
Ике к)-зе —шул кичнең күлләре.
— дип яза Рәмиев “Ул” шигырендә, сөйгәнен табигатьнең иң гүзәл чакларына тинләп.
Әмма. Саф. Чын Сөю һәркемгә дә бирелә микән?!. Мәхәббәт—изге ил Ана, мөгаен, нечкә күнелле, саф йөрәкле кешеләр генә үтә аладыр. Һәрхәлдә, сафлыкны югалтмаган, эгоистик кысалардан өстен булган кешеләр генә гашыйк була алалардыр кебек. Сәгыйть Рәмиевнен шигъри “мин”е—шуларнын берседер Чөнки. “Җәмилә" шигыреннән күренгәнчә, ул сөйгәнен үз “мин 'ен онытыр дәрәжәдә ярата ала:
Әллә син юри яралган
Бер күнәме минем өчен ?
Тереләм. улам, торамын.
Барсы да тик синең өчен!
Синең өчен укыйм, язамын.
Синең өчен сөенәм. кайгырам,
Синең өчен бик күп вакытта
Хисләремнән дә аерылам.
Әйе, дөньяда кешегә бәхетле булу өчен, шатлыкта яшәү өчен сәбәпләр аз түгел төсле. Анарда сөю-сөелү ләззәте (“Җәмилә", “Син”, “Ул”), милли яңарыш шатлыгы (“Театр"), авылларның соклангыч ямьле табигате (“Авыл”), кешенең туктаусыз яхшырак тормышка омтылуы (“Тан ата, эшлик туганнар!”) бар. Димәк, дөньяны яратырга һәм анда шатланып-ләззәтләнеп яшәргә була?..
Ләкин без Рәмиев шигъриятенең фәлсәфәгә, фәлсәфи лирикага караган өлешендә күбрәк дөньяга Үпкә, Әрнү, Рәнҗү һ. б. ш. хис-тойгылар табабыз кебек. Рәмиев “мин”енен үзе белдерүенчә:
Күңелле булмадым, булмам гомергә.
Тугаямындыр тугандук кайгы берлә...
("Күңелле булмадым ...')
Ни өчен?
Бу, бәлки, шагыйрьнең артык тәнкыйдилеге белән аңлатыладыр? Сәгыйть Рәмиев шигырьләрендә җәмгыятькә, дөньяга булган үтә тәнкыйди мөнәсәбәт күзгә тиз ташлана. Моннан чыгып, ул аны яки яхшырак, камилерәк, изгерәк итеп үзгәртергә тели, омтыла, яки ул ана турыдан-туры сәер Үпкәсен, Рәнҗүен белдерә .
Дөньяны яхшыракка үзгәртү Рәмиев “мин"е өчен ул беренче чиратта мәгърифәткә һәм рухи азатлыкка чакыру булып тора. (“Уку”, “Хәзрәтләр эше”, “Тан вакыты", "Кин иман”) Шундый юл аша ул җәмгыятькә, кешеләр яшәешенә Бәхет һәм Гармония кайтыр дип ышана төсле. Шул ышанычы өчен ул күпмедер дәрәжәдә көрәшәдер дә.
Әмма, дөньяны яхшы якка үзгәртү җинел түгел икән. Кайбер чакларда дөньянын “төзелүенә", “яхшылануына”, ягъни, кешеләрнең бәхетле яшәешкә ирешәчәгенә өмет тә аз гына кала Мөгаен, шулвакытга, дөньянын кайбер асыл, котылгысыз сыйфатлары аңлашылгач та, Рәмиев “мин”енең дөньяга карата атаклы сәер Үпкәсе туадыр да Һәм ин кызыгы шунда: без Рәмиев “мин”енен дөньяга карата Үпкә, Әрнү кичерүгә китергән конкрет сәбәпләрен еш кына белмичә калабыз! Мона заманында татар әдәбияты белгече Ибраһим Нуруллин да игътибар иткән “С. Рәмиев шигырьләрендә шәхесне кыскан, изгән, таптаган көчләр конкрет күрсәтелми",— дип язып калдырган ул.
Дөресендә, без—Сәгыйть Рәмиев фәлсәфи лирикасында ниндидер тирән
метафизик Үпкәне очратабыз түгелме?' Тагын ла дөресрәге, бәлки, батай дию булыр иле билгеле бер шартларда Рәмиевнен Үпкәсе менталъ яссылыктан (әйтик, изге дингә тап төшерүче надан хәзрәтләргә Үпкә) олы метафизик яссылыкка (әйтик, тулаем бер чынбарлыкка Үпкә) күчә
Монда безгә Рәмиев "мин"енен Үпкә алды. Рәнжү алды тарихы да яшерен кала. Кайчандыр Рәмиев "мин"е, һичшиксез, дөньяны яраткан, ана ышанган. Әмма, вакытлар узгач, дөнья анын бу ышанычын жмтәрлек какшаткан Хәзер ул үзен дөнья тарафыннан "алданган" итеп тоя. Әмма ул ничек "алданган" сон * Ә.гтә аны бу дөньяда булачак Яхшылыкка. Яктылыкка. Ләззәтлеккә артык ышандырган булганнармы? һәм ышанып ул дөньяга килгәч тә. анын "мин"енә тискәре бер мөнәсәбәт күрсәтеп, аны алдаганнармы'’ Хәер, бу "алданганлык" турында ана акылы түгел, ә күнеле сөйли кебек. Анын күнелс кыен вакытларда алданганлык тоя ата
Рәмиев "мин”е үзен илаһи кыйммәткә ия дип сизә, һәм дөньянын. Атланын үзенә карата тулысынча миһербанлы булуларын тели Тик ни өчендер анын бу фундаменталь, асыл теләге искә алынмый Дөнья Рәмиев “мин”енә Тулы. Абсолют Ләззәт бүләк итми Рәмиев “мин"ен әйләндереп атган дөнья ана каршы тоела
Бетте Төштем. Үлде рухым.
Калмады һич рәхәтем,
Көн-авыр, төн—бер кабер, бер Ел тоела сәгатем
Бу—“Атланган" шигыренең беренче юллары. Һәм ул безгә Рухнын матдилсккә Егылуы турындагы олы фәлсәфәне искә тошерә кебек Анарда Рухнын матдилсккә Егылуы ("үлүе") һәм Асыл бәхетне югалтуы бу дөнья өчен хас сыйфат дип аңлатыла Ягыш, монда сүз Мәңгелек Чиста Ләззәтне югалту турында бара
Рәмиев “мин"е үзенә никадәрле авыр һәм газаплы булуы турында әйтеп бирә һәм моннан соң кинәт олы фәлсәфи Сикереш ясый ул бу газаплануларында үз “мин"снен "алданганлыгын" таба һәм тирән Орнү хис-тойгысын белдерә Дөресрәге, ул башта “алданганлыгы" өчен Ачына, ә аннары Ачулана
Ачынам, ачуланам һәм Каш җыерам дөньяга һаман алдый Юк хакыйкать'
Мин су дим. ул—йон ага.
Монда тагын бер кызыклы фәлсәфи үзгәреш табыла Рәмиев “мин*е үэенен “алдану" хисен ботен дөньяга күчерә Рәмиев "мин"сн коточкыч алдаганнар бу донья үзе ялган икән. Анда бит бер генә нәрсә дә чын гүгел Асылда, бер генә чынлап торып тотынырлык, таянырлык, үз күнсленнс бирерлек нәрсә күренми Рәмиев “мин”с белдерүенчә, аны дөньяны шәкелләштерүче күренешләр-Кояш. Галәм. Күкләр бар дип алдаганнар гына, чынында алар юк икән
Юк б\ дөнья кашаган күк.
Юк бу җирир берсе дә'
Юк табыйгать. юк кешеләр.
Үлеге дә юк. те/>есе да!
Юк чыны бернәрсәнең дә'
Чын "юк " )ле дә хәзер'
Беттем Алдйндым Инамын'
Бар тормышым ут хәзер
Сүз дә юк. Рәмиевнен һәрнәрсәне кире кагуында анын тирән Әрнүе. Ачыргалануы күренә Әмма, шушы дөньяны кире кагучы хис-тойгылар артында инде фәлсәфи фикер катламы да ачык сиземләнә' Шуны аңлау мөһим шигырьдә
булган бар дөньяны ялган дип санау моменты гиперболик сурәт кенә түгел, ул искиткеч тирән фәлсәфәгә дә китереп чыгара.
Бу дөньяны ялган, иллюзия дип санау, белгәнебезчә, күп төрле фәлсәфәләргә һәм диннәргә хас Берәүләр өчен бердәнбер Чынлык ул—Алла (Исламда), икенчеләр өчен—Нирванна (Будда динендә), өченчеләр өчен—танып-белү аша ачылучы Чын Мин—Үзеннен мәнгелек Чынлыгын (һинд метафизикасында, аерым алганда Рамана Махаршида). Әмма аларнын барысына да бер күзаллау—идея хас кеше “мин”е кайчандыр, ничектер әнә шул ниндидер Илаһидән—Мәңгелек Чиста Ләззәттән аерылып китеп дөньяга—иллюзиягә ташланган һәм кире үзенең Чынлыгына табылганчы вакыт-вакыт жәфа кичерергә мәжбүр Рәмиев “мин"енең үзен дөнья тарафыннан '■алданган" итеп сизүендә, һәм аның тирән әрнүендә без әнә шул олы фәлсәфи күзаллауны тотып алабыз.
Рәмиев “мин”е тирән әрни, рәнҗи, әмма ул үзе өчен Бәхеткә чыгу юлын эзләргә ашыкмый кебек. Әйтерсен лә, ул барысының да үзеннән генә тормаганлыгын аңлый һәм жанын борчыган соравын бирә:
Мәңгегә шул көйгә барырмы Кара таплы бәхет?
Әллә әйләнер микән җил һәм исәр татлы вакыт?.
Ләкин, Рәмиев “мин”е җавапсыз да кала алмыйдыр Анын дөнья тарафыннан “үпкәләтелүгә” өч төрле реакциясе—җавабы билгеле: яки ул үзенең җәфаланулары өчен гаепленс табарга омтыла, яки ул үз “мин”ен танып-белүнең Бәхеткә илтүче юл икәнен аклауга килә, яки ана үз яшәешенең Иң Югары Илаһи Көчтән торганлыгын танырга һәм Ана ахыргача бирелергә кала..
Түбәндә әнә шулар турында сүз барыр.
Дөньяга һәм Аллага каршы метафизик Бунт
Дөньяга һәм Аллага каршы күтәрелгән Бунт кыен халәткә очраган Рәмиев “мин"енен беренче фикри җавабы булып карала ала. Чөнки, Бунт бит, асылда, өлгермәгәнлек, яшьлек, кабалану белән бәйләнешледер. .
Чыннан да, Рәмиев “мин”е үзенең беренче мәлендә Ялвару, Зарлану, Сыкрау кебек хис-тойгылар аша үзен кызгандырырга ашыкмый, анын күнеле әле Олы Елауга—Моңга килми. Ул яки моны бушка, мәгьнәсезгә дип саный, яки үзен артык хаклы дип тоя. яки ул үзен көчсез дип уйлауларын теләми. Иң мөһиме, ул үзенең җәфалануы аша дөньяга Рәнҗү сизә, һәм Ачулануын яшерми
Йөрсеннәр дә көлсеннәр! Син ак тик,
Агып бар җир йөзен капла да ят тик!
Булыр бер көн, ачык антым, торырмын,
Бөтен дөньясына ләгънәт орырмын ( "Көлсеннәр”).
_ Монда кыен халәткә очраган Рәмиев “мин”е метафизик Бунтка бер ымсыну белдерә Һәм монда мөһим сорау туа ала: кайсы традицияләргә нигезләнә бу метафизик Бунт?
Б\нтарлык рухы татар шигъриятенә, асылда, Көнбатыштан килә дияргә мөмкин Көнчыгышта чын мәгънәсендә Бунт шигърияте табыла алмыйдыр. Шул ук Гомәр Хәйям—кем ул—Бунт вәкилеме? Юк, анын шигъриятендә матдиятлелек белән мавыгу табарга була, әмма ул Бунтарлык түгел.
Традицион көнчыгыш җәмгыятьләрдә Бунт өчен җирлек тә табыла алмыйдыр. Чвнкп. көнчыгыш жәмгыяпдәре асылда сакраль, ягъни. Изгелек тошенчәсе белән яшәргә омтылучы жәмгыятъләр булып торалар (Гарап-мөселман, һинд, инка һ. б ш жәмгызпъләр) Мондый жәмгыятыгәрдә нәрсәнең изге, ә нарсәнен изге түгеллеге
күптән ачыкланган, аларда газаплы рәвеилә дөреслек эзләү алып барылмый. һәм аларда изге төшенчәләргә шәрехләүләр генә була ала.
Франиуз язучысы, фәлсәфәчесе. "Бунт күтәргән кеше" китабы авторы Альбер Камю белдерүенчә. Бунтарлык рухы асылда десакральләшкән. ягъни Изгелек төшенчәсен югалткан, традицион булудан туктаган жәмгыятькә хас Мондый жәмгыятькә мисал итеп ул Көнбатыш жәмгыятен ала:
“Метафизик бунт—ул кешенен үз язмышына һәм бөтен дөньяга каршы баш күтәрүе Бу бунт метафизик, чөнки ул кешенен һәм бөтен дөньяга сонгы максатларын инкарь итә Кол үзенә әзерләнгән кол язмышына буйсынырга теләми, метафизик бунтар кешелек ыруы вәкиле буларак үзенә әзерләнгән язмышка каршы протест белән чыга “
Нәкъ шундый бунтарлык апофеозын, кешеләр язмышы Хужасынын изге кыйммәтлелеген кискен кире кагуны без Рәмиев шигъриятендә табабыз да кебек Ул Рәмиевнен “Мәжид сүзе" шигырендә табыла
Масайма син. Равием' Кодрәтеңә,
Тартып алып ни пар бәхетемне Булыр бер кон ватар кол итәрмен Гаршә. корей, сәмаң, тәхетеңне'
Күргәнебезчә, монда кешеләр язмышы Хужасынын—үз Раббыннын изге кыйммәтлелеге кискен кире кагыла. Рәмиев “мнн"е өчен үэенен кыен хагаә булуы, үпкаләтелгәнлеге барыннан да мөһим Ул кыерсытылган икән, ул жәфалана икән, димәк. Алла анын белән хаклы түгел Ул Алладан Гаделлек. Миһербанлык таләп итә һәм үзенчә метафизик Бунт белән "яный" Әйтерссн лә. Рәмиев "мин"е үз сүзләрснсн тормышка ашачагына ышана ала Әмма Рәнжетелгәнлек хисенә нигезләнгән бу ышану (әгәр ул бар икән) дәвамлы түгел
Без моны “Дөньяга" исемле шигырьне караганда ачык күрәбез Монда, нн беренче, “үпкәләтелгән мин" үзенен хыялдагы Бунтын белдер.»
Аһ. әгәр бу күңелем үткен Сон. е йә ук булеае.
Яисә \л бер уй белән п Яндырыр ут булеае.
Әмма соң бер эт итеп бу Данияны атар иде м Җир -суын да яндырыр һәм Күюәрен ватар идем'
Әмма, ик кызыгы шунда Рәмиев “мин"е үзенен әрнүендә үзен хаклы дип сизсә дә. үзенен кочссзлсгсн танырга мәжбүр Әйе, “мин" үзенә килгән авырлыкларны үзгәртә алмый кебек, ул зәгыйфь
Юк шул уя кач бу күңелдә.
Ул эәгыйфһ. ул кечкенә.
Уйласам уй. сыный күңлем.
Сынын .ясан <йэ эч кенә Бигрәк артык иэдэ" (һэнья Кагмады сабыры м. Оетам.
Тик аэаккы тамчы яшьнең Җиргә тамганын катам'
Шулай итеп, монда хис-фикер Сикереше ясала: Ачулану. Янау бер мизгелгә үз урынын Зарлануга. Ачыргалануга бирә. Ягъни, бунтка ымсынган Рәмиев "мнн"е ДӨНЬЯВИ чынбарлык каршысында үзенен кызгазздыргыч кочссзлсгсн танырга мәжбүр Ул. әйтерссн инде. \ зенә тискәре мөнәсәбәт күрсәтүче дөньяга бирелер!ә дә әзер Әмма бу урында тагын бер хис-фикер Сикереше ясала Олы Ачыргалану
кинәт Өмет катыш Каһәрләүгә үсеш ала. “Үпкаләтелгән мин" жир өстенә тамган
соңгы күз яшенлә үч алачак "идеал йолдыз"н күрә:
Бу яшем, юк. җиргә сеңмәс.
Бу калыр, бу ялтырар' һәм. караңгы көн бетеп бер.
Мәңге якты ай туар!
Тугмый кагмас. бер туар ул.
Идеалым күренер әле.
Шунда эчкән яшенә дөнья Тончыгыр, күбенер әле!
Ник исәпсез калдырыр җан Елгалап аккан канын?
Юк. алыр һәр тамчы канга Дөньяның мең кат җанын!
Шулай итеп. Рәмиев *мин”е үзенең дөнья алдындагы көчсезлеген танырга өлгерми, шунда ук Бунт белән бәйләнешле яна Өметен белдерә. Үзенен ' үпкәләтелгәнлек' хисендә ул Бунт өчен туктаусыз көч табып тора кебек Анын үзен үпкәләтелгән. рәнжетелгән итеп тоюы ни өчендер дөньяның хаксызлыгы турында сөйли. Азаккы тамчы яшь-кыерсытылганлыкнын олы символы. Ул анын аша үзен хаклы икәнен тоеп тора, һәм Бунт белән Янау өчен яна көч таба.
Соңгы юлларда кискен Янау булса да. ул инде "үпкәләтелгәнлекнен соңгы каһәрләү авазы төсле генә тоела Бу вакыт күпмедер дәрәжәдә Аллага яисә дөньяга каршы күтәрелгән Бунтнын нәтижәсезлеге. мәгънәсезлеге ачыла Башка шигырьләрендә ул Бәхеткә ирешүнең—кайтуның сафырак. изгерәк, турырак юлларын эзли.
Кайгы-хәсрәттән һәм сагыштан котылу юлы
Кем ул андый, сәгыйд иткән Мине һәм урнымы, белмим.
Беләм тик бу җаным аннан Яратылган, мин—ул. ул—мин.
-дип яза Сәгыйть Рәмиев “Алла” шигырендә. Ни аңлата бу шигъри фәлсәфә? Әгәр без Сәгыйть Рәмиевнен "Мин". "Алла”. Ямь" шигырьләренә кагылсак, без аларда искиткеч олы фәлсәфә—күзаллау табабыз. Бу фәлсәфә үзенең асылы белән Ислам суфичылыгына. Көнчыгыш метафизикасына һәм күпмедер дәрәжәдә неоплатонизмга илтә. Шулай ук ул бүгенге заман Рухи Укытучыларынын (Рамана махаршинын. Жидду Кришнамуртинын. Абд-әл-Вахд-Яхъянын (Рене геноннын) укуларына аваздаш Рәмиевнен "Мин". "Алла" шигырьләрендә "Әнәл—Хак" дигән искиткеч тирән мәгънәле фәлсәфә күренеп китә "Мин—Чынлык". "Мин— Хакыйкать" дию ул. билгеле, кеше белән аны бар иткән Алланы белдексез, абсурд гиңзәштерү түгел Чөнки, бу янә Иблиснең баш күтәрүен хәтерләтер иде. "Әнәл— Хак" дию ул суфичылык һәм Һинд метафизикасы өчен үзенне белдексез рәвештә тәнен, психикан. менталитетын белән бер үк дип санаудан, яраштырудан котылып үз эчендә булган яшерен илаһи "Мин"не ачу. табу Үз-үзенә. үз хакыйкый Чынлыгына ахыргача Кайту аша “эго" белән бәйләнешле рәвештә туучы теләсә нинди жәфадан. кайгыдан, сагыштан, авыртудан азатлык табыла
Бәлки, бу урында Көнчыгыш метафизикасы белгече, фәлсәфәче һәм язучы Юрий Мамлеевның “ Вопросы философии" журназына (1992. №9) биргән интервьюсыннан бер өзек китерү фарыз булыр:
Үз эчендәге, кешегә хас булган һәммә нәрсәне юк итеп, тән белән, акыл, психика, “эго" белән ярашудан баш тартып, кеше үзендә ниндидер илаһи бер нәрсәне ачарга һәм әлеге илаһи “Мин"гә үз хакыйкый, чын “Мин"енә килгән кебек килергә мөмкин Шулай итеп, кеше Аллага "әверелми”, ә бары тик үзендә Чын "Мин~не ачкан кебек итеп Алланы ача.”
Югарыдагы юллар һинд метафизикасына да. күпмедер дәрәжәдә неоплатонизмга да. һәм ин мөһиме. Ислам суфичылыгына ла карыйлар
Мөгаен, монда тажик белгече Әхмәтжан Мөхәммәтхоҗаевнын суфичылыкка биргән аңлатмасын да китереп үтү әһәмиятле булыр:
“Танып-белү проблемасы суфичылык тәгълиматынын мөһим бер ягын тәшкил итә Суфичылык концепциясенә караганда, гностикнын (арифнын) төп бурычы югары максатка-хакыйкатьне танып-белүгә ирешүдән гыйбарәт Әлеге максатка үз-үэеннс камилләштерү һәм танып-белү юлы белән ирешелә Үз асылын танып- белү процессында кеше үзендә ниндидер илаһи нәрсә барлыгын. Апаны танып- белүнен бердәнбер дөрес чарасы кешенсн үз-үзен танып-белүс икәненә төшенә башлый
Әмма танып-белүнен мондый баскычына күтәрелер өчен юлчыга үзенсн бөтен барлыгын үз "Мин"ен танып-белүгә багышлау зарур Ана суфиларча яшәү рәвешен сайларга, мистик танып-бслүнен төп баскычларын шәригать, тәрикать. хакыйкать һәм топ тукталышларны (мәкамнәр) үтәргә, хакыйкатькә бару юлында юлчы алдында куела торган башка төр таләпләрне башкарып чыгарга кирәк була "
“Суфичылыкта гадәттә ике юнәлеш күзәтелә: кискен һәм салмак юнәлешләр Салмак юнәлешкә Мухосиби. Кушайри. Газали һ б —суфи шәригать чикләреннән чыкмаска тиеш, анын бөтен әйткән сүзләре һәм кылган гамәлләре Коръән кушканнарга. Мөхәммәт пәйгамбәр хәдисләренә туры кнлергә тиеш дип санаучылар керә
Кискен юнәлеш тарафдарлары булган суфилар хакыйкать бердәйлеге карашында торалар, хакыйкать (Алла) белән табигатьне бердәй итеп күрәләр Табигать илаһи эманация нәтиҗәсе, кеше әлеге эманация чылбырының ин соңгы буыны булып тора Ул хакыйкатьне (Алланы) танып-белүгә генә ирешеп калмыйча, үзе дә “Хакыйкать—Алла" булып җитә Халлаж. Бистоми. нбн ал-Гарәби һ б кискен суфичылардан
Әмма кискен һәм салмак суфичылар арасында Хакыйкатьне эпәүдә уртада калучылар—башта үзенне танып-белү баскычына, аннан инде Апаны танып-белү баскычына омтылучыларда булган Бу категориягәСанои. Руми.Жәмиһ б кертергә була "
Шулай итеп, бер нәрсә ачык суфичылык өчен Чынзыкны (Ананы) танып белүнен топ юлы—ул үз-үзенне танып-белү
Билгеле, үз-үэсн ганып-бслү аша Чытыкны (Алланы) ачкан кешеләр бик аз Чөнки, монын өчен чын мәгънәсендә рухи тормыш, рухи әзерлек, рухи үсеш сорала Шундый кешегә мисал итеп, мәсәлән, атаклы Рухи Укытучы метафизик даһи, ссйдж Рамана Махаршины (1879-1950) алалар Ул бүгенге көндә Көнчыгышта да. Көнбатышта ла ин абруйлы Рухи Укытучылардан санала Алга таба без нәкъ менә анын укуына, фәлсәфәсенә күбрәк тукталырбыз Ни өчен? Чөнки. Рамана Махарши фәлсәфәсендә борынгы суфилар Бистоми. Халлаж. Руми. ал-гарәби фәлсәфәләре белән олугь уртаклык табарга булыр иде Азармын -Ислам суфичыларының һәм һинд Рухи Укытучысының. Изгесенен фәлсәфәләре бер үк Хакыйкатькә кайтып калалар Тик шунысы әһәмиятле Рамана махарши укуы тулысымча язылып алынганлыгы белән, һәм шул килеш саклап казынганлыгы белән аерылып тора Күлмедер дәрәжәдә Рамана Махарши укуы тулы эшләнгәнлеге белән кыйммәтле дияргә дә була Шунын өчен. “Әнәл-Хак “Мин-Чынлык" фәлсәфәсенә кагылганда бег Махарши укуына тукталуны кирәк табабыз
Мәгълүм булганча. Рамана Махарши Чытыкны ачар өчен "Кем уз Мин ди1ән мегол. Згләнү тәкъдим итә Бу метод метафизик булып тора Чөнки, ментоль яссылыкта уз мәгънәсез булыр иде Б> метод фикерләүдән остсн булган, анын Чыганагы булган югары, хакыйкый, илаһи ”Мин"не ачуга китерергә тиеш Б>
Чыганак—"Мин” Мәңгелек Ләззәт булып тора да инде.
Бәлки, шушы урында Махаршинын үз сүзләрен китереп узу урынлы булыр: "Чынында сезгә канәгатьсез һәм бәхетсез булу өчен сәбәпләр юк. Сез үзегез башта чиксез Чынбарлык булган табигатегезгә чикләнүләр куясыз, ә аннан үзегезне чикләнгән бер жан дип елыйсыз. Шуна күрә мин сезгә әйтәм дә: үзегезнең чынында чиста Барлык. Абсолют Мин булуыгызны танып-белегез. Сез һәрвакыт шул Мин Ләззәт сезнен табигатегезгә өстәлми, ул бары тик сезнең Мәңгелек һәм Җимерелмәс, чын һәм табигый Халәтегез буларак ачыла. Сезнен өчен кайгы-хәсрәттән китүнен бердәнбер юлы—ул Үз-үзенне танып-белү һәм Үз-Үзен БУЛУ."
Ә хәзер без Сәгыйть Рәмиев шигъриятенә әйләнеп кайтыйк. Рәмиевнен “Мин" исемле шигырендә нәкъ менә шул—кеше "мин"енен. фикерләүнең Чыганагы булган югары "Мин” Халәтен сурәтләү күренә.
Шигырьдән бер өзек:
Кайвакыт мин үләмен.
Сөймим үзем дә үземне.
Күрми торсам ул "мин "емне
Йә ишетми сүзене. (...)
Әмма соң кайчан күземә
Ул "мин "ем оер күренә.
Менәмен күкнең югары.
Иң югары түренә...
Дөньяда бар су—минеке.
Бар кара җир—минеке.
Бар тау. урман, бар матур кош—
Барысы да минеке!
Рәмиев “мин”е башта югары "Мин” Халәтенең илаһи кыйммәтлелеген, анын нинди олы Ләззәт икәнен әйтә, ә аннан, шул Халәттән чыгып, “барысы да минеке!” дип белдерә Болай дию—дөньяда булган бөтен нәрсәне үз югары “Мин”енә кайтарып калдыру, аларны “Мин”нен чәчелгән кисәкләре дип санау һинд Упанишада”сын (б.э.к. Х-УП г.г.) искә төшерә.: Аннан өзек: “Бөтен нәрсә үзенен тулылыгында ул Мин. һәм Миннән башка бүтән берни дә яшәми”.
Гомумән, бу һинд метафизикасының үзәк идеясе булып тора Бу вакыт “Мин” дөнья. Галәм белән генә тиңләштерелми, ә гомумән бу дөньяны. Галәмне тудырган трансценденталь Барлык белән тиңләштерелә. Ягъни. Чын Мин бу дөньянын. Галәмнен Чыганагы Бу идея Ислам суфичылыгына да хас. Мисалга “Мин—Аллага" дигәне өчен мөселман догматиклары тарафыннан тереләй тиресе салдырылган Көнчыгышның бөек шагыйре, суфые Имаметдин Нәсимине (1370-1417) искә төшерергә булыр иде. Сәгыйть Рәмиевнен “Мин” шигыренә кадәр ул берничә гасыр алдан югары “Мин”не шигъри аңлата:
И тот кто доставяяет, и доставляемое.
И тот. кто вращивает. и то. что растет.
Все—Я. все—Я И бедняк. и мир—ничто и все.
И сокрытое сокравище—Я. и вселенная—Я
Шундый ук фәлсәфә белән сугарылган, югары “Мин”не сурәтләүче, белдерүче шигырьләрне без Көнчыгышның башка суфи шагыйрьләрендә дә таба алабыз Мәсәлән. Көнчыгышның ин бөек шагыйрьләренең берсе булган, атаклы “Мәснәви” авторы Жалалетдин Руми (1207-1273) шигъриятендә. Ул шигърияткә суфичылык идеяләрен уздыру урыны дип караган диләр. Кеше “мин”енен. фикерләүнең дөньянын Чыганагы булган югары. Чын “Мин“не сурәтләү, белдерү анарда да ачык табыла. Румидан бер өзек: 1
“ Житмеш ике төрле инану һәм секта дөньяда юк: Алла белән ант нтәм. һәрбер инану һәм секта—ул Мин Жир һәм һава, су һәм уг, ул гына түгел, тән һәм жан— бу да Мин Чынлык һәм ялган, яхшылык һәм явыхтык. башыннан атып ахырына кадәр жинеллек һәм авырлык, белем һәм өйрәнү, аскетлылык, изгелек кылу һәм иман—Мин Ышан, утлы жәһәннәм авызы, һәм тәмуг уты ла, жәннәт тә. андагы хур кызлары да—Мин Жир һәм һава, һәм анда булган һәрнәрсә дә—фәрештатәр. пәриләр, җеннәр дә һәм бар кешеләр дә—ул “Мин"
Әгәр без Рәмиевнсн "Мин" шигыренә әйләнеп кайтсак, анда да шундый ук фәлсәфә табабыз. Шуна күрә. Рәмиевнсн югары. Чын "Мин"гә кагылышлы метафизик күзаллаулары Көнчыгыш суфичылык шигърияте аша кабул ителгәндер дип уйларга мөмкинлек бар Сәгыйть Рәмиев фарсы телен яхшы белгән, һәм фарсы шигъриятен тәрҗемәсез укый алган Билгеле. Мансур Халлаж. Гаттар, Руми. Жәчи кебек суфи шагыйрьләренен иҗатлары ана таныш булган. Әмма мондый тирән фәлсәфә Рәмиевнсн үз метафизик эзләнүләреннән дә туган булуы мөмкин Чөнки, һәрбер кешедә “мин" хис-тойгысынын илаһи кыйммәткә ия икәнен тою бар Ә “Мин" шигыренен суфичылык фәлсәфәсе белән бәйләнгәнлеген Рәмиев үэс дә белдергән Хәтта революция, гражданнар сугышы елларында да ул бу турыда ачыктан-ачык әйтә алган Зәйнәп Кәримовага ул “Мин" шигырен түбәндәгечә анлата "“Мин” дигәндә мин үземне генә алмыйм. “Мин” дә син дә бар. жир дә бар анда, күк тә бар. “Мин"—мин генә түгел ул, кеше ул. бәгырькәем, кеше "Мин" аркылы мин протест белдергән халкымнын тавышын ишсттсрәм " Аңлатманың сонгы юлларында, һичшиксез, ул заман революииясснен тәэсире сизелмичә кала алмаган Октябрь революциясеннән сон, билгеле. Рәмисвнен карашлары азмы-күпме үзгәреш кичергән, һәм ул алданрак язылган шигырьләрен башкачарак та анлата алган
Сәгыйть Рәмиевнсн “Мин" шигырендә суфичылык һәм һинд метафизикасы белән аваздаш тагын нинди күзаллаулар табарга булыр иде'’ Алланы (Чынлыкны) үз эчендә реализацияләгән дип саналучы Рамана Махарши түбәндәгечә белдерә "Ярдәмгә мохтаҗ икенче “берәүләр" дөресендә юк Алтын эшләре остасы төрле кыйммәтле нәрсәләрдән ясалган әйберләргә бәя биргәндә алтынны гына күргән кебек, Үз-үзен гамәлгә ашыручы һәр җирдә бары тик Үзен генә күрә Исем һәм форма сез үзегезне тән белән тәнгәлләштергән вакытта гына яши ала Әмма сез тән аны чикләреннән чыгу белән, "башкалар" да юкка чыга Чын Мингә ирешүче дөньяны Үзеннән аерып карамый ”
һәм менә Рәмиевнсн “Мин" шигырендәге Махарши сүзләренә аваздаш юллар
Күрмимен мин уг вакытта һич бәхетсез бер кеше Ба/н ы да үзен караган.
Миндә юк һичбер зше
Рәмиевнсн югары “Мин"с барысына да өстән тыныч кына карап тора Каядыр ашыгучы кешеләр ана бәхетсез тоелмыйлар Аларнын һәрберсе үз язмышларын кичереп, ниндидер Югары Гармониядә катнашалар төсле
Әйе. Рәмиев бу "Мин"неи кеше "мин"еннән аерымлыгын яхшы тоя Кеше “мин"е ул бары тик тышкы дөньяга караучы “эго" Ә һәрбер нәрсәне үз эченә сыйдырган, шул ук вакытта дөньямын үзеннән дә өстен калган, анын Чыганагы булган Абсолют "Мин" ул -Чын Мин Ягъни, үзен гән белән тиңләштерүче кеше "мкн”с өчен ул югары “Мин" Шуна күрә. Рәмиев кеше "мин"енен шул югары "Мин"гә дога кылуы, табынуы аңлашыла:
Мин (>.» "мин “линең югында Бик тирән уша тагып.
Табынам укыйм бер догамны Итгаган кой.’ә сагып
Шулай итеп, кеше "мин"е ул Чын Миннен нәни, көчсез чагылышы кебек кенә аңлашыла Кеше “мин "е үзенен чыганагы, тудыручысы югары “Мин" икәнлеген белә, һәм шул “Мин''гә үзен ахыргача биреп Үз-үзенә кайтырга тели Ә хәзер “Мин" шигыренең беренче строфасын искә төшерик:
"Мин " димен мин. "мин " дисәм.
Миңа бер зур көч керә.
Аллалар, шаһлар, кануннар
Булалар бер чүп кенә.
Болар ни дигән сүз сон? Бу кешенең Аллага каршы Бунтымы'’ Юк. билгеле! Бу шигъри юллар бары тик югары. Хакыйкый “Мин"нең теләсә нәрсәдән өстен булуын искәртә.
Бер үзем хөр каламын киң Җир йөзе һәм күктә дә.
Әй рәхәт соң шул вакыт '
Шуны телимен күпкә дә.
Әйе. югары "Мин“ Халәте Олы Бәхет булып ачыла. Шуна да. Рәмиев шигырьнең сонгы строфасында тагын бер кабат Абсолют Миннен үз кеше “мин“е өчен илаһи кыйммәтлелеген таный:
"Мин.' " димен мин. яшәсен "мин! "
Мин ' минем өчен Алла ул.
Рухым үлгәндә күренсә.
Ру хылш җан салган ул.
Шулай итеп бернәрсә ачык: Сәгыйть Рәмиевнен "Мин” шигырендә олы метафизик күзаллау табыла. Һәм ул һинд, суфичылык метафизик күзаллауларына да. XX гасыр Көнбатыш фәлсәфәсенең аерым идеяләренә дә аваздаш
Аллага тапшырылу һәм сыгыну
Әйе, Рәмиев “мин"е өчен жәфаланулардан. кайгылардан, хәсрәтләрдән китүнен өченче һәм. мөгаен, ин ышанычлы юлы—ул Аллага тапшырылу һәм сыгыну. Бу. билгеле, чынбарлыкны, дөньяны мөселманнарча яки христианнарча күзаллауга кайтып кала һәм ул традицион булып тора. Әгәр син доньяда жәфа чигәсен икән, әгәр син бәхетсез икәнсең, әгәр син бәхетле булырга телисең икән, сиңа ин яхшысы үзеннен бердәнбер Яклаучын—Аллага сыгыну Әгәр син ихлас күнелдән Аллага сыгынсан. Аның алдында гөнаһсыз булырга омтылсаң, төзәлергә тырышсаң. Ул сина Мәңгелектә жәфа чигәргә ирек куймас. Бу—Ислам фәлсәфәсе
Билгеле. Исламның үз кагыйдәләре, йолалары бар. Исламның гарәпчәдән буйсынуны, үзеңне Аллаһыга тапшыруны аңлатканлыгы да мәгълүм. Чынында, Исламның биш баганасын (Аллаһынын берлегенә һәм Мөхәммәтнең Рәсүллегенә ышану, намаз уку. ураза тоту, зәкят бирү, хаж кылу) үтәгән кеше мөселман дип атала.
Әмма, шул ук вакытта Исламга—Алла белән бәйләнешле традицион фәлсәфәгә— киңрәк планда карарга мөмкиндер. Кеше, биш вакыт намаз укыймы-укымыймы, беренче чиратта Аллага ышануга. Анын берлеген тануга килә ала. һәм бу башта шулай була да. Шуннан—үзе хак дип тапкан Коръән рухыннан чыгып ул Аллага сыгына, бирелә ала Күпмедер вакыттан сон ул тагын да турырак, изгерәк юлга— Исламның биш баганасын үтәүгә дә килергә мөмкин Ислам динендәге шагыйрьләр Исламнын биш баганасын әле тулысынча үтәмәскә дә момкиннәр. әмма, аларнын Аллага сыгыну, тапшырылу рухындагы. Коръән рухындагы
шигырьләре Ислам тралиииясснлә карала ала.
Сәгыйть Рәмисвнен шигъриятенә әйләнеп кайтып шуны әйтергә була: кайсыдыр мизгелдә Рөмиев “мин"е Бунт күтәрүләрдән дә. олы метафизик эпәнүләрдән дә арый кебек, һәм ул Аллага килеп. Анарга самими рәвештә сыгына Монын ачык мисалы—“Талдым*' шигыре
"Талдым' шигыре Рәмисвнен башка күп кенә шигырьләреннән шактый аерыла Ни гажәп, Рәмиев 'чин“с монда Алла белән нәкъ мөселманнарча килешә Ин мөһиме: Рәмиев “мин”е кешеләр дөньясындагы әшәкелеккә каршы Сәгадәт тәңрене каршы куя һәм ана бөтен жаны белән сыгына. Тәнрсгә сыгыну аша ул тагын бер кабат үзенен Ана тулы якынлыгын искәртә
Нигә уйлыйм тәгали мин.
Дәнилек җир тутырганда'
Сәгадәт тәңрегә каршы
Ачудан ил котырганда?
Галилек бар иде-ме ул.
Асылдук юк иде мэллз?
Алайса, ник гали җанлы
Яраттың соң мине, иәүля?
Рәмиев “мин"снең шушы сүзләрендә Зарлану да. Әрнү лә. жине.тчә Шелтә дә күренә. Тәнрсгә булган бу ярым Шелтә, билгеле, бернинди дә ачулану түгел, ул бары тик үз якынына гаҗизлектән әйтелгән сүз кебек кенә Монын дөреслеген Зарлануның, жинелчә Шелтәнең Ялваруга әверелүе ачык күрсәтә:
Илаһым. ал мине' Талдым.
Юлыңда оер үлем калдым.
Куям кылчым кире кынга
Шулай итеп, кайчандыр Аллага каршы Бунт күтәргән Рәмиев “мин е үэенен Алла белән тирән якынлыгын сизүгә килә. Чөнки. “мин”не рәнҗетүче булып Апа түгел, ә Аллага каршы торган әшәке көчләр икәнлеге аңлашыла Шу на күрә, гали Жанлы “мин” өчен Аллага каршы Бунт түгел, ә Ана булган самими Сыгыну гына җәфаланулардан араланырга мөмкинлек бирәчәк Чөнки, чынында, сина сине һәм дөньяны юктан бар иткән Алла гына ярдәм итә на
Соңгы сүз
Сәгыйть Рәмиеинен фәлсәфи лирикасына күз ташласан. андагы дәвамсызлык нык гаҗәпләндерергә мөмкин. Бердәнбер дәвамлы нәрсә булып монда күңел тынычсызлыгы кала. Рәмиев дөнья белән мөнәсәбәттә туган бер генә идеягә дә ахыргача тугры калмый кебек. Ул туктаусыз эзләнү алып бара Анын б\ фикри тынычсызлыгы, эзләнүе үзе теләсә нинди фәлсәфәдән өстен төсле
Әгәр ул бер шигырендә үз 'мин е һәм дөнья, чынбарлык арасындагы мөнәсәбәткә кагылышлы бер гөрлс идея, күзаллау уздырса, икенчесендә үк инде ул бу илентә. күзаллауга капма-каршы башка идея, күзаллау белән чыга. Рәмиен мин ‘е дөнья белән мөнәсәбәттә даими түгел
Аллага Сыгыну да. Бунт та Рәмиснтә Бәхет хакына. Гаделлек хакына. Изгелек хакына алып барыла Рәмиев "мнн''е еш кына Бәхеткә пие кыйммәтләргә комачаулаучыны, җәфа чыганагын эзли. (Ул. мәсәлән, малш хәлрот. камал булмаган ҖвшыЯТһ. .юныл яки Алчага каршы чыгучы көчләр бу ла ала Югәр Рәмиев мине ж.к|)а чыганагын дөньяда. Раббысымда дип к>рә икән, ул үзенен метафизик Бунтын күтәр,», әмма, әтәр ул Ашаны Чын Сафлык. Чын Бөеклек. Чын Гаделлек. Чын Изгелек дип фараз кыла икән, ул Ана зарлана, сыгына. Ана кайтырга тели, үзен ахыргача Ага тапшыр!
в. .к У . м 2
Хәтта ижатынын билгеле бер чорында анын социаль Бунт, социаль Тигезлек, социаль Гаделлек идеяләренә тукталуы да гади бер момент кебек кенә карала ала. Бу шулай ук бернинди абруйларга да карамыйча үзен ышанган изге төшенчәләрне якларга теләү, алар өчен көрәш алып бару Тарихи-социаль Бунт күпмедер дәрәҗәдә булса да метафизик Бунтка охшаш. Монда шул ук “түзеп тора алмау”, Гаделлек таләп итү. Яна Изге Дөньяны корырга омтылу Тик монда җәфаланган, кыерсытылган "мин өчен яна Яклаучы табылган, ул-коммунизм. Социаль тәгълимат анын өчен кинәт Абсолют Яктылыкка әверелә, анын өчен ул Аллага ышанудан да. тирән мәгънәле метафизик эзләнүләрдән дә баш тартырга риза кебек Хәер. Гаделлек. Тигезлек, Хөрлек хакына социаль Бунт күгәрү идеяләре Рәмиев өчен, асылда, шигъри тәрҗемә өлкәсендә табыла.
Ахыр чиктә Рәмиевнен нинди фәлсәфи идеягә, нинди метафизик күзаллауга тукталганлыгын анлавы да авыр Тик бер нәрсә ачык: ул бер якынаеп, бер ерагаеп, кайчак газапланып, кайчак, бәлки, ялгышып та Алласына—Хакыйкатькә юл эзли, юл яра Иң мөһиме— анын күнеле илаһи тынгысызлык кичерә, ул әзер җаваплар белән генә кала алмый Хакыйкать үзе дә әзер җавапларга сыеп, кереп бетмидер. уЛ_Чиксез Әнә шундый хакыйкатьне танып-белү тынгысызлыкнын. эзләнүләрнең тәмамлануын аңлатадыр.
Мөгаен. Сәгыйть Рәмиев шигъриятенең олы мәгънәви асылы “Киң Иман "дагы түбәндәге юлларда ачыладыр:
Юк. канәгать итми куңлем!
Тәкфир эһле аңласын.
Эзли, эзли, тынмый куңлем,
Тынмый эзли Апасын'