СЕЗ БЕЛӘМСЕЗ КАЯ БАРГАННЫ?

Ялкаулык, алга омтылмау, шәүләбездән курку, архив-тикшеренүләрдән качу, тегеннән тартып, моннан суырып, башкалар исәбенә яшәү, бөтен дөнья, бөтен жәмгыять күтәргән темаларны ниндидер вак, "татарча” меркантиль мәнфәгатьләр белән "татарча" сонлап яктырту, аны очындырып “татарча” мактау, елыйсы урында көлү, гарьләнәсе урында күкрәк кагу, аларга һәм үзебезгә “татарча соклану” безнен әдипләребезнен милли чиренә әйләнде.
Без—сәяси милләт түгел, без—меркантиль милләт. Бездә борынгыдан тарихка, халыкка, шәхескә булган мәхәббәтебез чукындыру аша ихтыярсызландырылган һәм шәхессезләндерелгән. Безнен романнарда Хатын-кыз илаһияты белән Ир-ат илаһияты арасындагы Мәхәббәт үлемсез биеклектән түбән төшерелгән. Ә бит бу ин бөек роман' Ни өчен мәхәббәтне гавамда "роман” дип атыйлар7 Мәхәббәтсез роман булалмый. Безнен кайбер романистларыбыз ел саен бер мәхәббәтсез романны тупылдатып кына тора. Без шулай ваклап, үзебезнең милли тарихи каһарманнарыбызны харап итәбез, исемнәрен чүпкә чыгарабыз. Мирсәет Солтангалиев фаҗигасен бөтен Рәсәй халыклары, бөтендөнья азатлык хәрәкәте, барлык татар милли фаҗигасе итеп ача алмау, ашыгу, башкалар белән исәпләшмәү, эрелек, снобизм аркасында Ринат Мөхәммәди үзенен “Сират күпере”ндә татарның яңа типтагы Батыршасы булган Мирсәет Солтангалиев шәхесен ваклады һәм анын яктысын томанга алып керде Якты лампа тонык шәмгә әйләнде Ин кызганычы: "Мирсәет Солтангали кебек монументаль катлаулы, масштаблы образ "исемлектән үткәзелеп” вакланды Ана без (кем7!) кайчан әйләнеп кайтырбыз7 Солтангалиев кебек титанны сурәтләү өчен дә титаник язучы кирәк бит Факил Сафин белән Ринат Мөхәммәдинен икесенен чире бер иде: архивның беренчел материаллары белән үзләре эш итмәү, чын художник булмау, сурәтләүдә масштаб җитмәү, татар ваклыгыннан чыга алмау
Кем-кем дисез, инде баһадир узаманыбыз Аяз ага да чирләде бу чир белән Нәрсә, лагерьлар тәмугын үткән Аяз Гыйләжев "Йәгез, бер дога!”ны бер утыз ел гына булса ла алданрак язалмый идеме? Нәрсә көтте? Нәрсәгә иреште? Варлам Шаламовлар, Сергей Довлатовлар. Евгения Гинзбурглар, Лидия Чуковскаялар, хәтта узебезнен Ибраһим Салаховларнын бу темага китап чыгарганын көтге-көтте дә, ниһаять. . ул да чыгарды Шуннан, нәрсәгә иреште7 Вакыйга була алдымы бу "Дога"7 Юк Чөнки поездлар кырык ел элек китеп барган иде Шушындый ук сонлау безнен менә дигән бедлетристыбыз Фоат Садриевны абындырмадымы? Әгәр анын “Бәхетсезләр бәхете" моннан бер егерме-утыз ел алдан чыккан булса, төп
Ахыры. Башы узган санда.
герой Ирек Сабитов бәлки шул заманнарда ук “заман каһарманы" булып киткән, тормышыбызга күпме көрәшчел энергия китергән булыр иде' Ә бит “материал һәм герой” шул заманда ук әзер булган' Нәрсә көтәбез'* Нигә соңлыйбыз’1 Нигә бүрәнә аша бүре куабыз да, ‘кысканга былтыр кычкырабыз быел?” Татар булганга соңлыйбыз. Ярый, алардан безнен буын укучылары ниндидер азык та алды ди. ә— яшь буыннар'* Укыймы алар без үтереп мактаган мондый әдәбиятны* Юк. укымыйлар Аларга бу кызык түгел. Алар анын белән интернет аша аттә кайчан хәбәрдар. Ә укытырга, укырга мәжбүр итәргә кирәк Анын өчен яшь буын үте табып алып, кызыксынып укый торган әсәрләр язарга кирәк Илле ел мич башында ятып, соңарып калакун кагып түгел, ә илле елга алгарак узып китеп
Шушы хакта уйланып. Рөстәм Зарипов “Пегас кашына микән0" дигән кызыклы мәкаләсендә (“Казан утлары", 9. 2004) күп кенә татар әдипләренең әсәрләрендәге икенчеллеккә, кол хезмәтен, надсмотршиклыкны мактау, чит әдәбиятлардан, бигрәк тә урыс әдәбиятыннан алынган сюжетларның кабатлану күренешләренә туктала. Бу сонгы чордагы татар сөнгатенен барча жанрларына кагыла Мәскәүне кабатламыйча, без телевидениедән һава торышын ла бирә алмыйбыз Тәнкыйтьче Факил Сафин әсәрләренә, гомумән алганда, унай бәя биреп (мин моның белән билгеле дәрәжәдә килешәм), әлеге дә баягы “Саташып аткан тан” романына күчә һәм тагын да шул Рафаэль Мостафин ясаган тарихи ялгышны кабатлый Бу романга мондый зур игътибар бирүемнең сәбәбе, минем әсәрнен авторы Факил Сафннга ниндидер “шәхси мөнәсәбәттә” юрганлыгымнан түгел Минем ана бер генә дәгъвам бар яхшырак кына язсын! Иждтынын беренче адымнарыннан ук мин аю карата өметле булдым,_бу хакта матбугатта да әйткәләдем. Ана мөнәсәбәтем лә бер генә— яхшы, жиглеккән әсәрләр көтәм Әгәр бу әсәрдә татар әдипләренен үткән большевистик йөз еллыкка идеологик карашлары бу кадәр дә ачыклык белән чагылмаган булса, мин мондый принципиальлек күрсәтмәгән булыр идем Кыскасы, минем язучы адресына "җаваплы фразалар" әйткән тәнкыйтьче Рафаэль Мостафиннын әсәрнен историографиясен—ягъни ничек, нинди шартларда барлыкка килү тарихын укучылардан алдарак белергә тиеш иде, дип кенә әйтәсем килә Бу әсәр безнен күз алдында туды Дөресрәге, анын язылырга тиешлеге моннан уноч ел элек билгеле иле “Саташып аткан тан”—Факил Сафин өчен көтелмәгән күктән төшкән бәхет иде Эш шунда кн. романнын топ героеның улы Марат ага Дәүләгьяров белән без яхшы таныш идек Ул якты күңелле, саф Йөрәкле, эчкерсез кешегә тиз ышанучан кеше иде. мәрхүм, авыр туфрагы жинел булсын* Чаллынын архитектура идарәсенең баш архитекторы, бик тә абруйлы кеше, милли хәрәкәтнең күренекле вәкиле. Хрушев “жепшеге” килгәч, аннан Горбачев демократиясе дулкынында әтисе турында мөмкин булган барча архивларны туйлаган, ул гына да түгел. Мәскәү, Ырымбур, Уфа. Казан. Питырбур архивларында алегә яшерен яткан мәгълүматларны чокып чыгару өчен Бөтенсоюз “Мемориал” оешмасының Чаллыдагы беренчел бүлеген төзегән, үлгәнче анын белән җитәкчелек иткән сирәк миллөтпәрвәр Марат ага мина һәм кайбер башка язучыларга әтисе турында илле ел буе бер ат йөге архив туплавын хәбәр итеп, якын киләчәктә бу китапка кемнең готына алуы зурында кинөшкане бар иде
“Аргамак” журналында мәшәкатьләрем бихисап булу сәбәпле мин бу эшкә алына алмадым Әмма берничә исемне атадым Алар арасында УЛ чакта минем ку л астында эшләгән яшь автор Факил Сафин да бар иде. Әмма Чаллыны һәм Чаллы халкын язучылармы яхшы белгән, ифрат та тыйнак Марат ага ашыкмады, үзе теләгән язучысын эзләвен дәвам итте Тазалыгы начарланганнан-иачарлана барды Бу хат аны ашыгырга мәжбүр итте Теге сөйләшүдән сон шактый гына вакыт үткәч, үткән гасырнызз туксанынчы еллар азагы—ике мененче еллармын башында ул Ф Сафинны туган яклары Картлыга. Ырымбурга алып кайтып килде, аннан бергатәп әнисе төрмәдә җәзаланган Саране ки га ла барып килделәр ” Мәйдан ” журналы ачылгач анын баш мөхәррире булган Ф Слфзп< Марат аганы шунда эшкә лә алды Җитмеш яшьлек Млрит ага кайчан автобуста, канчан очраклы автомобильләрдә Казан архивларына чабып, китап өчен җитмәгән материалны туплады Ьсз Марат ага белән Сөембикә мәхатләсе мөселманнары буларак, еш кына мәчеттә лә очраша идек. Вафатынам күнмедер алда без анын белән тагын очраштык Ул бик күңелсез
иде Минем соравыма "Эшемнән җибәрделәр. Минем анда хәзер кирәгем калмаган икән инде дип жавап бирде. Үзендә хөсетлекнен кәтрәсе дә булмаган Марат ага Дәүләтьяров дөньядан бик зур рәнжеш белән китеп барды. Безнең уйлавыбызча. Факт Әмәкнең романы бу әсәр язылсын өчен "туганыннан үлгәненә" кадәр материал җыйган Марат ага Дәүләтьяровка багышланган, багышланмаган хәлдә, романның "Сүз башьГндамы, әллә азагындамы әйтелергә—бу хакта яхшы хәбәрдар булган Чаллы халкына аңлашылырлык дәрәжәдә әйтелгән булырга тиеш иде
Роман менә шулай итеп барлыкка килде Мондый зур җаваплы эшкә алынганы өчен мин Факилнын тәвәккәллегенә тан калам. Әлбәттә. Марат агага, олуг тарихи әһәмияткә ия булган әтисе-әнисе турында роман булдыру кирәк иде Әмма ничек кенә булмасын, романнын сыйфаты шәхси заказ кимәленнән күтәрелеп, гомуммилли яңгырашка ия булырга тиешле иде.. Менә шуна күрә Чаллыда Факил Әмәкнен еллар буе “нинди архивта казынганын" сизми дә калдылар. Әлбәттә, әгәр автор үз исәбенә Мәскәү. Казан. Уфа. Питырбурларга чабып, архивлар тузанында үзе актарынган, теманы дистә еллар буе җанында әвәләгән, һәр шылт иткәнне бәгыренә сеңдергән булса, каударланмаса-ашыкмаса, роман персонажларының телләрен бер "камуфляж"да кумаса. икенче өлешен язганда, арып, хәлдән таеп, ничек тәмамларга белмичә тизрәк тәмамлау өчен документлар, "пртакуллар" белән шыплап тутырмаса. икенче өлеше дә беренче өлеше кебек үк әдәби эшләнеш ягыннан чагыштырмача тигез булса, әсәр күпкә уңышлырак чыккан булыр иде.
Азат Әхмәдуллинның драматургиябездәге әдәби каһарманнар проблемасына багышланган "Үрнәк геройлар сагындыра". Зиннур Мансуровнын исә шигъриятебездәге яна геройлар темасын күтәргән "Каләмебез илаһи антка тугърымы?" ("Казан утлары". 7.2004) дип аталган чыгышлары сөйләшүнең без атып барган буразнасына ятып бетмиләр. Яна “каһарманнар“ны соңлап, бик соңлап юксыну сизелсә дә. аларда әле теге “җитмеш ел торып торган торгынлык" елларындагы "канәгатьлек" тойгысы, ижади ел йомгакларында укыла торган докладлар чалымы ята Шуна күрә Әхмәдуллин драматургия чикләреннән икс дә уйламыйча прозага сикерә һәм ике дә уйламыйча Тәлгат Галиуллиннын трилогиясеннән "безләрне басып барган", "баю юлларына өйрәткән" Сәет Сакманов ишеләрне "нәкъ безнең заман геройлары" итеп күрсәтмәкче Имеш, "алар безнен көннен геройлары, аларны безнен заманыбыз, гаделсез җәмгыятебез тудырган һәм аларда үрнәк алырлык сыйфатлар да аз түгел". Тормышта һәм әдәбиятта гел каралан гына торган шәхес-образ булалмый. Күпмедер микъдарда Сәет Сакманов авторның табышы Ул татар әдәбиятында яналар рәтендә торган фәрештә дә. иблис тә. Әмма "уңай герой' булсын өчен Сәет Сакмановнын иблислеге өчен Аллаһы алдында тәүбәсе юк Аңа нибары ишарә генә ясала. Димәк. Сәет Сакманов “яхшы яклары күп булган" ике йөхле шайтан булып кала. Әгәр без “үрнәк алырлык сыйфатлары күп булган " персонажларны герой итә башласак, образларны “тормышта булганча" гына сурәтли китсәк Без шушы юл белән китеп әдәбиятыбызны нәҗескә батырдык бит инде’ Һәм Азат Әхмәдуллин татар драматургиясенең милләт мәнфәгатьләреннән сраклаша-ераклаша баруын, шәхессезлеккә, геройсызлыкка. имансызлыкка кереп чумуын күрсәтеп, безнен рухсыз тормышыбызны бүгенге көннен милли, социаль таләпләреннән чыгып сүтәсе, безне елатып, үкертеп камчылыйсы, милләтебезнең шундый кыен хәлдә калуында беренче чиратта сәхнә сәнгатебезнең җитмеш еллык гөнаһларын барлыйсы, безне оялтасы, җавапка тарттырасы урында һаман да шул Аркадий Гайдарлар. Владимир Маяковскийлар. Габдрахман Әпсәләмовлар турында “докторский демагогия" куерта. Тәнкыйтьче Туфан Миннуллиннын "Илгизәр плюс Вера" Шәжәрә"ләре артында нинди матур кыланышлы мәкер ятканын ачарга тиеш булган профессор, ярсып-ярсып. авторны мактый. Гади генә сорау: тамаша нигә афишасына "плюс" дип чыга, нигә “минус" дип түгел? Бу бит катнаш урыс- татар никахын кычкырып пропагандалау! Әйтик, афиша коймадан ялтырап, театрга иөремәгән кешене дә Искәндәр белән Верага охшап "плюслашырга" чакыра. Әгәр миллион ярым кеше яшәгән Казан урамнарына бу афиша "Искәндәр минус Вера" дип чыкса. Камал театрына билетлар сатылмас иде микәнни? Әллә киресенчәме?
Соңгы вакытта әдәбият, шул җөмләдән драматургия дә. кеше шәхесенә игътибарын бик нык арттырды",—ди автор. Дөрес. Ләкин монда "шәхсснен каран*
гы якларына" дияргә кирәк иде. минемчә. Шунын аркасында шәхестән шәхеслек алтыны коелып төшеп, шәхес шәхеслеген югалтты һәм ул вак мәнфәгатьләр колы— "кеше, һомосапиенс" кына булып калды, дияргә иде бәлки "Ләкин шәхес артында гомумкешелск. безнен өчен бик тә мөһиме—гомуммилли мәсьәлаләр. шуларны хәл итүдә фидакарьлек күмелеп калмасын иде Шәхеснен теләк-омтылышлары белән күпчелек (коллектив) ихтыяҗларын, халык мәнфәгатьләрен үзендә берләштергән геройлар образлары ижатта төп урынны алсын иде. Хәзерге заман геройларына нәкъ менә шул җитми"—дип тә өсти ул.Бәс. шулай булгач, тәнкыйтьчегә ул мәкаләсендә бүгенге татар драматургиясе мэтрларынын иҗатын шушы таләпләрдән торып, конкрет исем-фамилияләр. герой-персонаҗларын мисалга китереп сүтәргә кирәк иде. Татар милләтенең сонгы йөз елда, бигрәк тә сәхнә сәнгатебез барлыкка килгәннән сон. ихтыярсыз, "бары тик сугыш кына булмасын инде" дип яшәгән йорт куяны" буларак тәрбияләнүендә, көнчел, вак җанлы хөсет адәмнәргә бай булуында акгив хәрәкәт сәнгате булган сәхнә сәнгатенен гаебе бик зур бит' Нишләп һәм тагын да йөз тапкыр нишләп татар сәхнәсендә милләтнен билен турайта, ихтыярлы. үзе өчен көрәштә батыр (империя өчен көрәштә ул болан ла батыр'), милли патриот итеп тәрбияли торган тарихи әсәрләребез күренми’ Кая безнен милләт трагедиясен, драмасын сурәтли торган репертуарыбыз'’ Һаман да “сөяркаләр". кишер басу "лары! Әгәр безнен милләтебез тагар Шекспирларының тарихи Ярама, тарихи фаҗигаләре нигезендә тәрбияләнгән, бил катырган, күкрәк киергән булса, без үзебез яулап алган мөстәкыйльлегебезне ниндидер ахмак “горизонтальсез вертикальләр" хакына сатмаган булыр идек Сонгы чорда мондый репертуардан Юныс Сафиуллиннын. Ризван Хәмид белән Рөстәм Мингалнмнен бер үк исемдәге "Идегәй' фаҗигасе игътибарны жалеп итте Әмма аллрнын берсе дә тиешенчә сәхнәдә куелмады Әхмадуллин Йөрәк төенендәге бу теманы телгә дә алмый, кагылмый да.
Зиннур Мднсуровнын. әйткәнемчә, бик күп коч куеп язылган һәм әдәби ел йомгакларында укылган доклады шактый кызыклы уйланулары булу белән беры барыбер шул иске чир—"берегезне дә онытмыйм" дигән изге теләктән чыгыгг эшләнгән, әйтсрсен шип>риитнен бәрәнге бакчасын колорало кош ы пары ш\ л кадәр дә басып алган ки. берсен генә дә чүпләми—телгә алмый, берсенә генә дә тозлы су сиптерми калдырган хәлдә—барыбер үрчиячәкләр. “ысбулычлар" Исемнәр белән мавыгып кигегг. тәнкыйтьчебез яшьләрдән Рәмие Аймәт. Лу иза Янсулр кебек сәләтле шагыйрьләргә, бигрәк тә Фәнис Яруллин кебек җир шарында сирәк каһарман, сирәк талант ияләренә аз игътибар бүлә Гомумән, шигърияттә дә. балалар шигъриятендә дә. прозада да. балалар прозасында да. драматургиядә дә. хәтта публицистикада да йөкне бертигез тарткан, халык язучысы кебек югары исемгә лаек булган әдибебез Фәнис Яруллиннын иҗаты күптән инде аерым монографияләргә мохтаҗ 1944-2003 елларда дөнья күргән өчтомлыгы, анын “Серле дөнья". “Жан авазы". Кон сулышы". Яз гөлләре" “Көзге мон" һәм башка китаплары әле бөтенләй өйрәнелмәгән Ул—чынлап та милләт хадиче. у.л—безнен куаггычыбы з!
"Шөкер, шигъриятебезнең хәле алай ук зарланырлык түгел".—нәтижә ясаган автор шундук, һушына килеп, үз күзәтүләре белән уртаклашырга мәҗбүр була Минем карашымча, сонгы елларда шигъриятнең профессиональ дәрәҗәсе бераз төше башлады шикелле Без поэтика кануннарына игътибарны киметеп барабыг Үзләренең язганнарын сәнгатьлелек ягыннан камиллек дәрәҗәсенә җиткерә алмаучылар, аерым редактор ярдәменә мохтаҗ авторлар ишәя төште
Бу фикер белән килешми мөмкин түгел Әлегә шигърият офыгында янып- нлкынланып юрган яшь талантлар юк Минсчгчә. шагыйрьләр акгивы хәзер кискен рәвештә оч төркемгә бүленде дипломлы өлкән шагыйрьләр", дипломлы урта яшьтәге шагыйрь вә (күбрәге) шагыйрәләр, диаломсыз. Зиннур Мансуров әйткән "мөхәррир ярдәменә мохтаҗ авторлар" Сонгылары безне басып килә Беренчедән, шигърият, гомумән, "хатын-кы сташты", анын “чәче озын—акылы кыска", мускулы сыек, каны акрым йөри
Икенчелән, өлкән яшьтәге “дипломлы" шагыйрыәрсбсзнен әйдәп бара торган бер төркеме (барысы да түгел) иске байлык белән килә, шигырьне образда түгел.
осталык, шомалык, ягьнн версификаиия ярдәмендә тудыра. Аларнын шигырен укыганда чакматаш чәкетми. очкын яралмый. Гүя алар заманында “ялкынлы сыекчаны" бик күп эчкәннәр дә, аннан табиблардан код аша дәваланып, эчми башлаганнар—шигырьдә энергия юк. кан юалары качкан, аларда шулай ук кан йөрми, скелет-сөлдә бар—әмма мускул-сумит юк Ягъни шигъриятнең рәшәсе, миражы гына тудырыла Өченчедән, дипломлы яшьрәк (кайберләре бик яшь тә түгелдер) шагыйрьләребез шигырьдән кышкылыкка "силос" сала. Траншеяләр тирән Салам кебек төче бу силос. Очы-кырые юк. чәйнисен дә чәйнисен—авызда тәм юк. Бу шагыйрьләребез шигъриятне яшеннән тотып алалмый. калыпка салып “шигьрият”ле такмак сөйли. Алар шигырьдә болай сөйли алуны ачыш дип уйлыйлар, ахрысы. Ә без шигъриятне образларда сурәтләү дип белә идек. Такташнын март аендагы нечкә билле жиле сузылып ятып жиргә кар ашый бит, шайтан алгыры.
Тагын да бер мәсьәлә—татар язучылары арасындагы, барлык татар милләтендәге диссидентлык мәсьәләсе. Үзенен мәкаләсендә Мансур Вәли-Баржылы бөек мәрхүмнәребез Әмирхан Еники, Нурихан Фәттах, Аяз Гыйләжев, ниндидер күләмдә Мөхәммәт Мәһдиевне. гомумән алганда, әсәре буенча “өлкә комитетына чакырылган'. йә булмаса. анын тарафыннан тәнкыйть ителгән, шелтә белдерелгән һәр язучыны диярлек "диссидент" ясый Һава торышына карап, аларнын исемлеге үзгәреп тора—кайвакыт Әбрар Кәримуллин. кайвакыт Батулла. кайвакыт Зөлфәт, кайвакыт Мөдәррис Әгъләм калкып чыга. “Диссидент" ясый да, шуннан әдәбиятның “азатлылык, иреклелек шкаласын” югары күтәрә, имеш Болардан тыш. заманында өлкә комитеты белән әс-вәс яшәгән, әмма черек демократия җилләре исеп, партия һәм СССР таркалгач, Мәскәүдәге Сахаров, Солженицын һәм башка шундыйлардан "үрнәк алып" (имеш, без кемнән ким7!), җиңгәннән сон җиңүчеләр күбәя дигән кебек, бүрәнә аша бүре куып, бер төркем азучыларыбыз—кем иренми!—матбугатта үзләрен диссидент итеп күрсәтә башлады Алар бер заман шулкадәр дә күбәйде ки, диссидент булмаган язучыбыз да калмады, бугай. Үткән гасырнын туксанынчы еллары башыннан, бигрәк тә СССР җимерелеп төшкәч, бездә татарда үзләрен тоталитар режим көрәшчесе—диссидент итеп күрсәтергә тырышу кузгалышы булып алды. Бу безнен матбугатта бөтенләй күтәрелмәгән тема. Бар идеме, булдымы бездә, татар әдәбиятында, диссидент-язучылар?
Моны ачыклау өчен диссидентның кем булуын ачыкларга кирәк бит Энциклопедияләр һәм сәяси сүзлекләрне актарабыз. Һәркайда: башкалар фикереннән аерылган, гайре табигый фикер йөртүче, гомер сөрүче, үзе яшәгән ватанында рәсми хакимлек иткән идеология белән килешмичә, анын белән көрәшкән кешене "диссидент" диләр. Киңәйтеп әйткәндә, безнен элеккеге Ватан—СССР тәҗрибәсеннән чыгып караганда, диссидент рәсми хакимияткә каршы сәяси, матбугаи. әдәби көрәш алып барган, үз әсәрләрен чит илләрдә бастырган, үз иленен тоткан идеологиясен чит матбугатта тәнкыйть иткән, рәсми иленен дошманнарын яклаган, аларга һәртөрле ярдәм күрсәткән һ. б ш. кешеләрне диссидент дип атадылар.
Булдымы, була ала идеме бездә диссидент-язучылар7 Бездә үзенең чын мәгънәсендәге диссидент-язучылар булмады. Була ала идеме? Ала иде, әгәр милләте, гафу итегез, империянең тамак юлында яшәгән татар булмаган булса. Жир йөзендә Казаннан башка башкаласы, бу милләтеннән башка милләте булмагач, кара реакциянең сәяси, милли, икътисади геноциды астында без милләтне "чит тавышлар", чит парламентлар. Хельсинкиның халыкара хокук саклау оешмалары аша яклый алмалык Әмма без монын белән үзебезне кимсетә алмыйбыз, тиеш тә түгелбез, чөнки безнен милләтнең, кызганычка каршы, мондый тарихи шансы юк иде Ләкин шунсын да әйтми булмый: әгәр бездә, татарда яһүдтәге, хохолдагы, ләхтәге. мадьярдагы, латыштагы һ.б.ш. "диссидентлык хәрәкәте, әдәбияты, тарихи мониторингы булган булса, безнең милләт, анын язучылары, зыялылары, әдәбият, мәгърифәт һәм мәдәният бүгенге кебек кысыкта торып калмас, без милләтнен фашист амбразурасына куып кертелгән мескен баласыннан “заман каһарманы” ясап ятмаган булыр идек. Үткән гасырнын илленче-алтмышынчы елларына кадәр совет контрразведкасының ин "явыз" дошманнары булып исәпләнеп, тарихи Ватанга үзләренең барлыгын сиздереп килгән Гаяз Исхакыи. Садри Максуди, Арат һәм башкалар без күз алдында тоткан калыптагы диссидентлар түгел, ә эмигрантлар
нде Әгәр бсзнен милли диссидентларыбыз булган булса, алар СССР таркалгач безгә кире кайткан эмигрант Исхакыилар . Максудилар мирасы белән кире кайткан һәм бсзнен бүгенгебезне бер дәрәжә җиңеләйткән булырлар иде. Әгәр безлә тирән тамырлы "диссидент" әдәбият булган булса, безнен бүгенге әдәбият бу кадәр йомшак булмас, дошманнар да безнен белән исәпләшкән булырлар, безнен референдумнар аша яулап алган мөстәкыйльлегебезне "вертикаль" буенча печеп утырмас иде
Кайвакыт Казан хадимнәре. “кәефләре килгәндә", бср-берсенә шундый “кәгазь диссидентлык" дәрәҗәсе таратып, мәзәк хатгә дә калгалыйлар иде Мәсазән. Аяз ага Гыйләжев 1990 елда “Шәһри Казан” газетасында басылган Имән чикләвеге" дигән мәкаләсендә "заманымызнын кечкенә Апушы" Мөдәррис Әгъләмне Тукайдан кала ин зур шагыйрь (әйдә, халык шулай кабул итә икән, булсын, һич кенә дә каршылык юк'), диссидент дип атап чыкты Бу җәмәгатьчелектә сәерсенү тудырды Тәнкыйтьчебез Сәгыйть Хафизов бераз алдарак телгә алынган Әдәбиятта базар мөнәсәбәтләре"ндә "Казан утлары". 8. 1999) “Шәхсән мин Имән чикләвеге" язмасында Аяз Гыйләҗсвнсн Тукайдан сон танылган милли әдипләрнсн берсе итеп Модәррис Әгьләмовны атавын, ә Хәсән Туфан. Муса Жәлил. Гомәр Бәширов. Габдрахман Әпсәләмов, Гамил Афзал кебек кин танылган каләм ияләрен читләтеп үтүен күреп аптырап калдым,—дип каләм очына алган иде —М Әгьләмов кимсенмәсен—талантлы шагыйрь ул. Ләкин, турысын әйтергә кирәк. "Модәррис Әгьләмов—милли байракны авыр юлларда, карангы елларда кулыннан төшермәгән шагыйребез. Ул ижатын тутыкмас корал итеп, татарларда милли лнны уята килә телебез, линебез сагында торучы Ул татарны татар килеш саклап калырга тырышты" кебек төче мәдхияләрнең бу мәгълүм шагыйрьгә багышлануы сәеррәк Сәяси зирәклек, диссидентларга якынлыгы белән яулыймы Әгьләмов мәшһүр демократ күңелен? Алайса ник акын янәшәсендә тоталитар режим, шовинизм белән аяусыз көрәштә халык күнеленә үрләгән Айдар Хәлим. Фәүзия Бәирәмова. Рәшит Әхмәтжанов кебек язучыларыбыз да урын алмый? —дип сорый тәнкыйтьче
Бездә, гомумән, менә кырык ел бардыр инде, бср-бсрсен мактый торган кечкенә кооперативлар, артельләр унышлы гына яшәп килә Зөлфәт—Мөдәррис Әгъләмне. Әгъләм—Зөлфәтне. Марсель Гази—Туфан Минггу глимны Туфан—Марсель Галине. Шәүкәт Гали—Роберт Миннуллннны. Роберт Миннуллин— Шәүкәт Газине, Факил Сафинны. Сафин—Зөлфәт, Әгъләм. Лагыифины мактый Алар махсус макташу өчен туган көннәрен, юбилейларын көтәләр Мин аларнын мактау хрестоматиясен җыйнаштырып барам С понсор тапсам, аны бастырып та чыгарырмын дип уйлыйм
Без тормышта барыбыз да диярлек "башкача" уйлый, күхнадә батыраеп, "ары габа болай бара алмаячагы турында" пышын-пышын сөйләшә зәкин шул ук тормышта совет режимы белән тулаем килешеп яши илек Хәтта Баржылы диссидент ясаган Хәсән ага Туфан белән Әмирхан ага Еники дә үлгәнче “партиягә генә кагылмагыз, хөкүмәткә генә тел тилермәгез" дип яшәделәр һәм партия бетән хөкүмәтмен зур бүләкләренә ия булдылар Тумышы белән "чабаталы морза" елуживый мишәрдән, атаклы рәсәйчс державниклар авылы Картлыдан—Еникиләр нәселеннән чыккан Әмирхан ага бик сак. артык басынкы, артык сискәнүчән. бик метек. сернс-сүзне ашыкмыйча, тартынып кына чишкән, кешегә ачылып бармаган, "үзенең агач йортында бикләнеп кенә яшәгән" инсан идс. мәрхүм Кая ди монда диссидентлык?! Нигә без булмаганны күпертәбез* Әсәрдә намусын кушкан гуры фикерне, прогрессив идеяне һ 6 еш кына Эзоп теле белән ярым яшереп, образлар аша әйтергә тырышу—бу битале Ватанында яшәп, рәсми хакихгияткә диссидентларча каршы көрәшү дигән сүз түгел
Әсәрләрендә яшәп килүче режимга карата нн ачы киная үткәргән, яралы күнсле белән җиһанны актарган, большевизм гарибиятен ин үткен, ин кискен ысуллар белән тешләп алырга яраткан "күк бүре" Ая г ага Гыязәжсв тә диссидент түгел идс Әйе. ул башкаларга караганда "диссидент булырга" чагыштырмача әзер шәхес идс Сез аыын татар әдәбиятында яшәп килгән режимга каршылык күрсәтү, жиһат әдәбияты "мин беренче карлыгачлары саналырлык “ Урамнар артында яшел болын" "Оч аршын жнр". тетрәткеч "Берәү". Яны кәрваннар Мәхәббәт һәм нәфрәт турында хикәят", "Жомга кон кич белән” дигән әсәрләрен күз алдыннан кичерегез Боларда диссидентлык дарысы шактый Ләкин бу дары туган тупсадан читтә шартламады Иҗатчыларга комплиментларны сирәк өләшә торган тәнкыйтьчебез
Рифат Сверигин аны юкка гына "үз заманының художнигы" дип атамаган иде Үз тирәсендә диссидент яшьләр тупланса, Казанда мондый хәрәкәт булган булса, минем фикеремчә. Аяз ага диссидент булып китәргә күп сорамаган булыр иде кебек
Бу уңайдан Аяз Гыиләжевнен "чагыштырмача диссидент" булган прозасы турында өстәмә бер фикер әйтеп китик. Сүз дә юк. Аяз Гыйләжев сирәк экспрессиягә ия булган талантлы язучыбыз. Ул милли прозабызда халык тормышының иң тирән катлауларын беренчеләрдән булып бораулады һәм. кызганычка каршы, “лагерь синдромыннан" котыла алмыйча, озак икеләнүе аркасында, гел генә... соңга калды Татар мәктәпләре өчен чыгарылган дәреслекләрдә мине ин нык тетрәткән әсәрләрнең берсе анын "Язгы кәрваннар"ы булды. Сугыштан соңгы татар авылы турында көчле әсәр бу. Аяз ага Чынгыз Айтматовның ”Жәмилә"ләреннән һич кенә дә ким булмаган образлар тудырган, тик шунысы... бу әсәрләр "Жәмилә"ләрдән соңрак дөнья күргән. Мондый соалау. шул исәптән жәмәгатьчелегебезнен теләктәшлеге җитмәү, вакытында күтәреп ала белмәвебез, көнчелегебез, үшәнлегебез аркасында соңлавыбыз—бу татар милли характерыннан килә. Аяз агага, сирәк тоемга ия булган художникка, сүз рәссамына иҗтимагый җәмгыятьтә өлгергән ”проблема"га беренче булып тотыну батырлыгы җитешмәде. Хәер, ул татар чире, безнен барыбызга да хас иде. Ул гел генә көтте... Ул илаһи күктә йөзеп йөргән уртак идея-теманы еш кына "читтән", башка әдәбиятларда чыккан әсәрләрдән "сөзеп"алды. әмма хыялыңда булган әсәргә шундук, тота-каба ябешмәде. аларны озын-озак “өирәнде-үпәштерде”. "-зонадан" калган гадәте буенча унга-сулга каранды, әвәләде-әвәләде дә. иңде башка әдәбиятларда яхшы ук ачылып өлгергән тема Аяз Гыйләжәв аша безнең әдәбиятка еш кына соңга калыбрак, "икенчел материал" буларак килеп керде. Мәсәлән, мин анын. ялгышмасам. утыз елдан да артык чыкмый яткан ”Яра"сыннан бернинди яңалык та тапмадым, ул мина инде алтмышынчы еллар контекстыннан да иске, бик тә иске күренде. Анын "Балта кем кулында ’ "Йәгез. бер дога" лары белән дә шулайрак булмадымы? Аяз ага әдәби яшьләргә тимерне кызуыңда сугарга—өлгергән кайнар темага бар дөнья масштабында беренче булып керергә кирәк, дигән васыять белән тормыштан китеп барды.
Диссидент барысыннан да элек үзе яшәгән система эчендә яшәп, шул системага каршы көрәшче ул. Гафу итегез, алтмышынчы еллар азагыңда "Көрәшчеләр" дигән поэмасын язып. " Көрәшчеләр кирәк!" дип аваз салган Равил Фәй зуллин да диссидент - корәшче булмады. Шулай да. бар идеме безнен әдипләр арасында диссидентлар? Минемчә, ятгыз булса да бар иде. Безнең диссидентыбыз, бердәнбер диссидентыбыз— бөек шагыйребез Салих Баггал иде. Ләкин бу диссидентлык та үзенең без әйткән классик формасында була алмады, чөнки шагыйрь турыдан-туры совет хакимиятенә каршы көрәшмәде—бары тик аңа карага саңгырау оппозициядә генә яшәде һәм ижат итте. Мәскәүдәгс кайбер сирәк публикацияләрен. Казанда чыккан бер-ике китапчыгын исәпләмәгәндә, ул матбугатта бөтенләй басылмады диярлек Салих Баггал—киләчәк шагыйре Әгәр татарнын киләчәге бар икән, ул тупсадан түргә менәчәк саваплы Гали Зат. Салих Баггал шәхесен, анын шигъриятен ачу—безнен иганәче байларыбыз, әдәбиятчы галимнәрнең изге бурычы булырга тиеш. Салих Баттал татар шагыйрьләренең Тукайдан кала беренче бишлегемә керә торган сирәктәм-сирәк шагыйрь Анын шигырьләрендәге лирик герой һәм ул үзе—икесе бергә бербөтен булып әдәбиятыбыздагы "заман героеның" мәһабәт мисалын күз алдына бастыралар. Алдан сизенүчәңлеге, кешелеклелеге югары булган Ибраһим Нуруллин әле моннан унике ел элек бу хакта менә нәрсә дигән: “ Салих Батгалнын шагыйрь буларак, бүгенге көнгә кадәр тәнкыйтьтә үзенең тиешле бәһасен алганы юк. Мин. шәхсән совет чоры татар поэзиясеннән ин яхшы өч шагыйрьнең исемен атагыз дисәләр. Такташ. Туфан һәм Салих Баггал дияр идем. '—дип язды ("Казан утлары". "Тукайлар. Исхакыилар юлы "Ибраһим Нуруллин белән әңгәмә". 4. 1993.) Юл уңаеннан әйтеп узыйк: үткән гасырнын туксанынчы еллары азагында бер олуг сәяси-фәнни диссидентыбыз пәйда булды. Ул бүген АКШ-та мөһаҗирлектә яшәгән галим һәм сәясәтче, мнлләтебезнен сагынычлы улы Вил Мирзаянов.
БЕЗ НИНДИ "ГЕРОЙЛАР-НЫ ТӘРБИЯЛИБЕЗ?
Әдәбияттан "геройлар” таләп итү өчен ул әдәбиятнын нинди геройлар тәрбияләвем ачыкларга кирәк. "Казан утлары" башлаган бәхәстә катнашу теләге
тугач, мин шушы сорауга жавап табу бурычына алындым Бу күптәнге хыялым иле "Без кемнәрне тәрбиялибез икән9" дигән сорауга жавап табу өчен мин унбер сыйныфлы татар мәктәпләре өчен 1992-1995 елларда чыгарылган әдәбият әсбаплары—хрестоматияләрен укып чыктым ("Туган тел . беренче сыйныф өчен. 1992. тозүчеләре С Вәгыйзов. М Галләмова. Р Вәлитова. Салават күпере", икенче сыйныф өчен, 1995. төзүчесе X Гарданов. "Уку китабы", өченчы сыйныф өчен. 1995. төзүчесе Р Ягьфәрова. "Әдәбият", бишенче сыйныф өчен. 1995. төзүчеләре М Жәләлисна. ГӘдһәмова. Д Сибгатуллина: “Әдәбият", алтынчы сыйныф өчен. 1992. төзүчеләре Ф Ганиева. И Гыйләжсв. Ф Исламов. "Әдәбият . жиденчс сыйныф өчен. 1993, Ф Хатипов. Ф Галимуллин; "Әдәбият", сигезенче сыйныф өчен. 1993. төзүчеләре А Әхмәдуллин. Ф Ганиева "Татар әдәбиятыннан хрестоматия", тугызынчы сыйныф өчен. 1995. төзүчеләре X. Миннсгулов. III Садретдинов; "Татар әдәбиятыннан хрестоматия . унынчы сыйныф өчен. 1995. төзүчеләре А Әхмәдуллин. Ф Галимуллин. "Татар әдәбиятыннан хрестоматия", унберенче сыйныф өчен. 19%. төзүчеләре А. Әхмәдуллин. Т Галиуллин. Н Юзиев )
Уку әсбапларыбыз, гомумән алганда, начар түгелләр Вакыт-вакыт әдәбиятыбыз өчен горурланып куясын Менә нинди мирас тәрбияли һәм тәрбияләргә тиеш татар баласын үз бәхете өчен көрәшче итеп' Менә кайда ята миллилек һәм ватанлылык чыганаклары' Әлбәттә, еш кына анын ин героик. ин бай катламнарынын әсбапларда урын алмавы, шунын нәтижәссндә үзебезне үзебез ярлыландыруыбыз рәнжетеп тә куя. Әгәр төзүчеләр иске идеология кысаларыннан тулаем чыгып өлгереп, әдәбиятыбызга Тукайнын Былтыры шикелле "Снна миннән ни кирәк?!" ли1ән сыман "бераз батыраеп" карап, янл караш, яна таләплар аша килгән булсалар, аларнын киләчәк татарын тәрбияләячәк дәреслекләре берничә башка югары була алган булыр иде. Болар барысы да безнен байлык бит' Әдәбият дәреслекләре—матурлык, сафлык дәреслекләре Чиста иман, бөек каһарманлык, шәхси һәм ижтимагый гүзәллек, гармония дәреслекләре алар' Һәрхатдә шундый булырга тиешләр Алардагы житешмәгән төп нәрсә булса, ул—батырлык, егетлек, ирлек сыйфатларыдыр Дәреслеккә кергән һәр урынсыз, мона лаек булмаган сүз сабый йөрәгенә чыра булып кадала һәм ул анда яман шешкә әйләнеп, зренли башлый Әдәбият дәреслекләре әдәп һәм иман ягыннан даими чистарынып торырга тиешләр
Сез белсәге з, әсбапларны укыганда мин ничек бәхетле идем' Гүя мин балачагыма кайттым Жаным барлык юшкыннардан тазарынды Минем телемә беренчел сафлык тын өрде. Мин хәтта үземнен әле бер генә юл шигырем белән дә хрестоматияләргә кертелмәвем гарьлеген онытып, татар улы булуыма, шушы бөек әдәбиятны укый алуыма, аннан анын гади бер вәкиле булуыма чиксез куандым. Әгәр кулымнан килсә, мин Татарстан Ягучылар берлегенсн һәр әгъзасына шушы мирасны и надан укытыр һәм әдәбиятмын сихәтле мунчасында чабындырып, савыктырыр илем Сез карагыз, анда нинди тел' Мондый гелне без бит бүген никадәр көчәнсәк тә кире кайтара алмыйбыз, илаһым'
" 1аман ксмнен заманы?" дигән катгый сорау куя Идегәй безнен алга Бәхәсебе зне оештыручылар һәм анда катнашучылар шушы факторны исәпкә алмый кебек Бик кы наныч Моны исәпкә алмыйча һәм ана каршы альтернатива тудырмыйча безнен сөйләшүнсн фәтвәсе булмаячак
Бу унсигезенче йөгисн башында яшәгән Габдн дигән шагыйрь Дүрт кыла ул бүгенге фән докторлары монографияләрендә бирә алмаган тәрбияне биргән
Анда әйтпч Идегәй У и ч печән куркышчаң, курка торган уем юк'
Үчем туры К1мә икән. Котым торган буем юк'
("Идегәй "дән I
I таң Оермы анаңа кегиәт иткеч куп-күп. Иртә торып, һәр кондә аякмрын һәр нә әйтә, анчармын су ч әрем кур ион иоп ( апыр кы ггы I һәр нәчә кыйнасамр дон-доп
Кусагыз да һич уфтанмам. Язуымнан да тукталмам. Котылмассыз барыбер сез. Әле болай гына калмам!
Төреп чалма-чапаннарны. Йөресәм кыр-япаннарны. Онытсам сез наданнарны
Элеп салмыйча һич калмам'
Боек Габделжаббар Кандалыйнын “Онытмам сез наданнарны” шигыреннән “Сәхибжамал” поэмасындагы кебек мондый виртуоз мәхәббәт лирикасы тудырган Кандалыйга тиңләшерлек гашыйкъ-шагыйрь татарда гына түгел, Пушкинын да кертеп, урыста да юк. Мин безнең Кандалый бөтендөнья поэзиясендә дә сирәк шагыйрь дип уйлыйм.
Бу юллар—минем якташым, минем авылым аша йөреп. Әнәч. Эстәрлебаш мәдрәсәләрендә укыган, бер чишмә суын эчеп үскән Акмулладан. “Кыз урта буйлы, башында яхшы Казан калфагы киелмеш. өстендәге күк йон камзулы нәзек вә зифа буена яхшы ярашып тора. Муенында саф көмеш монетлар киелгән, вак-вак атлап үткән вакытта, йомырык вә таучык шикелле ике күкрәгенә акчалар чылдыр-чылдыр бәрелерләр..." Муса Акъегетнең 1886 елда язылган "Хисаметдин менла"сыннан. "Кояш безнең белән исәнләшеп. Америкага китте... Бездә йокы бүлмәсенә кердек.” Закир Һадинын "Җиһанша хәзрәт”еннән татар халәтенә даһи бәяләмә. “Елның фасылларының каннын агуына, канның куелыгы-сыеклыгына тәэсире булган кеби, айнын, көннең дә тәэсире юк түгел. Айнын тулысында кан тулы булганга, кан алу өчен куркынычсыз түгел. Канны туктату авыр булып, теләр-теләмәс, күп кан чыгу ихтималы бар. Айның башында яшь тамырга өйрәнеп бетмәгән каннар китүләре ихтималы булганга, таза канын чыгып, кара канның калу шөбһәсе бар. Шунын өчен канны алдыруны тулы яй кителә бяшлягяч муяфикъ күргәннәр. Айның унтугызынчы, егерме беренче көннәрен бигрәк мәслихәткә санаганнар. ”Юк, бу сөлек салдыру, кан алдыру буенча белешмә түгел. Бу Гаяз Исхакыйнын “Сөннәтче бабай”ыннан. "Һава шактый салкын һәм болытлы. Кояш йә калыккан, йә калыкмаган иде “Никадәр беркатлы даһилык! Шәриф Камалнын “Акчарлаклар"ыннан. "Карлыгач сахранын матуры булып пешеп өлгерде. Тавышы өчен аны былбыл диләр. Җырлаганда казакъның акыннары анын зифа буен төз камышка охшаталар—билен нечкә, күзләрен тирән, керфекләрең уктай, үзең айдай дип мактыйлар иде Ил эчендә дә коры исеме белән генә әйтмичә, Карлыгач-Сылу дип атыйлар иде Кыз гомеренең унсигезенче язына аяк басканда, һәр ике йорт, зур туй кылып, аны каенаталар йортына озату чараларын күрү уена төштеләр. Тиешле казым түләнеп беткән иде Казакъның гадәте буенча, хәзер инде жегет. ата- аназарыннан, өлкәннәрдән яшеренрәк, киленчәкләр аркылы, кызның куенында булырга хак азган: һәм карангы төннәрдә, жәйләүләр тынгач, анын күңеле сабырсызланып, Карлыгач-Сылунын тирмәсенә тарта торган булды. " Әйе, Гази.мжан Ибраһимов. "Казакъ кызы" Бар, шулай сурәтләүчеләрне тап бүген Утырып елыйсылар килә—нигә Карлыгач-Сылу татар кызы түгел икән?!
“—Әнкәгез нинди кәсептәге кеше иде?
—Әнкәй әткәй мәрхүмнең хатыны иде”
Кәрим Тинчурин. “Американ”нан. Шәп бит!.. “Менә бер заман шаулап туй көне килеп җитте Мичкә-мичкә баллар төяп, ту бияләр тагып, тугыз арба белән кодалар да килеп төште Безнең бәләкәй генә авыл бөтенләй тулып китте Кодаларга тагылып килгән симез бияләрнең берсен, сөлге белән тотып алып. Йомагылнын порт уртасына егып суйдылар. Без, туй ашын кичкә өлгертергә дип, биянең итен, эчәкләрен, карталарын, карыннарын тизрәк бүлгәләп алдык. ..” Мирсәй Әмирнең Д1 ыидел еннән. Бер артык сүз юк. Күрә микән безнең бүгенге татар баласы мондый йолалы тупларны "Бераздан ак чиләкләрен асып килүче Вәсилә дә күренде. Әллә кайдан ук таныдым.-төшемә кереп йөдәткән кыз Нык кына үскән, тулыланган.
Иң әүвәл пакълау кирәк эчнең керен. Эчтә тулып җатмасын сасык эрен
Аһ, дәрига! Эч тазарсын, эч тазарсын.— Булмаса, файда бирмәс коры белем!..
аяклары җиргә әллә тия әллә юк—шул. нәкъ шул үзе” Фатыйх Хөснинен “Йөзек кашьГннан Авыл кызларынын “тулыланган" гәүдәләрен сурәтләрлек язучылар килер микән бездә киләчәктә'.'
Саратский яше л гармун. Кичке яңгыраулары
Комеш кыңгыраулары. Әллә нишләтә күңелне
Бу комеш кыңгырау ларның
“Әллә нишләтә күнелне. " Шушы өч кенә кәлимә биргән мәгънәне, илаһи музыканы безнен кайбер шагыйрьләрнең гомер буе язган томнары да бирә алмый Бу—минем туган Димсмнен теге як ярында туып-үскән сандугачыбыз Фатыйх Кәрим Саратский гармун күрмәгән азучыларыбыз да бар бит бүген “Йомшак кына жәйгс жил исә. Дала буйлап кылганнар йөгерә, кылганнар йөгерә " Үлемсез Әмирхан Еники. “Әйтелмәгән васыять” “Атларга да кешеләрсез читендер, хәрәкәтсез тору бик кыендыр. Төннәрен ыңгырашалар, ли ич Дамир' Аларнын төшләренә лә чуклы-чәчәкле, аллы-гөлле сабан туйлары, колын койрыгы төсле йомшак-ефәк уҗымнар, бәйгеләр, ярминкәләр. Май чабулар, яшел аланнарда керт-керт итеп тукранбаш кыркып йөргән чаклары керә торгандыр Алар да карлы ярыкларыннан сызгырып кергән тыгыз, март җилен тоялардыр, аларнын да каннары кайнарланып китәдер Бик тирәндә, зәнгәр томанлы ат хыялында айгыр кешнәгән танышлар яңгырыйдыр ' Аяз Гыйләжсв. “Язгы кәрваннар" “Бәхетеннс сыер сөзсә—көтү көткән акчаңны да җыеп ала алмассын. лиләр Өйләнүнсн база-казасы Шәяхмәт агайнын нигезеннән килә Анын ой бурасында әйләнмәле бер бүрәнә бар Болан итеп Мөхәммәт Мәһдисв кенә яза ала иде “Кеше китә—җыры кала "дан " Максимнын борыны бөтенләй юк диярлек Биг уртасында күнелсеэ булып күренеп торган икс тишек Битне ясап бетерер алдыннан табигать үзенен гаделсезлек зшләвен аңлап алган, күрәсең Ул Максимга гаҗәеп матур, килешле иреннәр куйган “ Миргазиян Юныс “Шәмдәлләрдә генә утлар яна “дан
Тукайлар. Такташлар. Туфаннар. Сибгат Хәкимнәр
Нинди бай әдәбият һәм нинди ярлы әдәбият' Бигрәк тә безнен заман әдәбияты Никадәр соры, никадәр кайтыш ул унтугызынчы гасыр, егерменче гаемрнын башындагы әдәбият белән чагыштырганда! Беренчедән, унберенче сыйныфка кадәр нәфис әдәбият буенча әсбаплар белән танышып чыкканнан сон татар йөрәгендә бер юлы икс тойгы ярала куаныч һәм үкенеч Әдәбият тәрбияли—тик нинди әсәрләр белән? Әгәр шулай чагыштырырга яраса, әдәбият ул пар канатлы бөркет ү зәгендә анын иман, бу иманнын икс канаты—матурлык һәм батырлык. Әсбапларыбызда тәкъдим ителгән мен еллык әдәбиятның икс канатында дисгармония сизелә, аларга симметрия җитешми Бер батырлык белән генә көрәшче гражданинны тәрбияләп булмаган кебек, аны бер матурлык белән генә дә тәрбияләп булмыйдыр Татар әдәбияты—Аллага шөкер, милләтнен җаный менталитетыннан килгән матурлык әдәбияты икән Әмма анарда, ни кызганыч, милләтнең умырткасын ныгыта торган милли батырлык әдәбияты җигешми Милли сыйфаты белән багыр булып га. гомер буе батырлык кылып та. ни кызганыч, анын мен еллык әдәбиятында ватансызлык, батырлык дефициты, батырлык кытлыгы үзен нык сиздерә
Милләтнен сурәтләмичә калган батырлыгы анын гадәт-холык, шәхсән сыйфатларын үзгәртеп, йомшартып, тарихи үчен ала Ватансызлык, геройсызлык милләттән йок аты, үшән, һәммә нәрсә белән килешүчән умырткасыз кавем ясый Милләт социаль протест, каршылык күрсәтүгә бара алмас дәрәҗәдә сыеклана Мондый геройсызлык динсезлек белән симбиоз тудырып, милләтне ихтыярсыз үшәнлеккә алып бара. Чынлап та. безнен әдәбият әсбапларында Ватан темасына урын бирелми, бирелгәндә дә. ул бары тзгк безне басып алган икенче “ватан" була Милли азатлык көрәше каһарманнарына шулай ук урын бирелми, булганы онытгырыла. Башкорт, чуаш. мари, якут һәм башка барча милләт хрестоматияләрендә бар мондый геройлар СССР таркалганчы безнен хет Камил Я куб. Мулланур Вахигоп кебек национал-социалистларыбыз герой булып йөри иде СССР җимерелгәч, алармы ла алып очырдылар Беренче сыйныф “Туган теле" “Татарстан тутап җиребез" дип ачыла Нигә "Ватаныбыз" түгел? Ул бит безнен Ватаныбыз' Бу төшенчә хәтта Рәсәй Федерациясе составындагы Ватан булуга да каршы килми
-АПД*Р х
бит. Без инде үзебез үк алдан атып "тыйнакбыз" Зәкия Туфайлованын “Туган ил" шигырендә бар нәрсә дә бар. милләт кенә юк. Бу темага бу шигырьдән күпкә көчле йөзләгән шигырь бар бит безнен? Нигә ялкаулана безнен дәреслекләр төзүчеләребез? Нигә басылган матбугатны, билгеле чыккан әдәбиятны укымый төзүчеләр’’ Ниндидер Хәсән Шабановнын йомшак кына "Китап” дигән шигырендә "тагар китабы" дигән тәгъбиргә урын да калмаган Безнен китаплар бит Татар Китабы һәм Коръән буларак үлемсез. Бу шигырь урынына бездә китап турында йөзләгән шигырь табып булыр иде. Гагариннын беренче сыйныф укучыларына анын өчен икенче кеше тарафыннан язылган формаль хаты урын алган, ә менә ике-өч кенә җөмлә булса да Батыршанын Әби патшага төрмәдән язган хатына урын табылмаган Монда—октябрятлар, тырыш кызлар гына бар Әлбәттә, "безнең данлы армия" Чик сагындагы сакчылар. Газинур Гафиятуллин. Бер үзе йөз немецны сугып еккан әткәсе" турында шигырь Хатын- кызлар. социалистик хезмәт. Рәсәй геройлары. Рәсәй армиясен мактау, колхоз турында егермеләп хикәя—анда ферма, көтүче, савымчы... Хәтта татарны иманлы итеп тәрбияләгән Сак-Сокка да урын җитмәгән монда.
Мин һич кенә дә беренче сыйныф өчен уку китабын, уку китапларын гомумән, сәяси әсбапка әйләндерергә чакырмыйм. Дәреслек безне бөтен казалардан коткара торган бөти түгел, ул тормышның үзе кебек сагынычлы һәм үзе кебек кытыршы- үкенечле булырга тиеш Мин бары тик сабыйларыбызга милли әдәбиятыбызда булган мирастан чыгып, аларда әдәбиятыбыз, милләтебез турында объектив фикер тудырылуын гына телим Өченче сыйныф өчен уку китабы ( төзүчесе Р. Ягъфәрова, рәссамы Колмогорцева) татар балалары белән түгел, ниндидер Псков. Новгородның иртәнге йокыдан айнымаган, озын чәчле сары малайлары сурәтләре белән тулган. Гомумән, сурәтләрдән милли колорит киткән. Еш кына урыстан, иә булмаса татар мәнкортыннан булган рәссамнар татар балалары өчен милли китапларыбызга Псков ушкуйникларынын, заман Гарри Поттерларынын йолкыштай компьютер сурәтләрен дынгычлап тутыралар. Аларда милли характер бөтенләй калмаган Минемчә, рәссамнарны акча гына борчый, аларны татар баласында формалашырга тиешле милли характер, милли әхлак бөтенләй кызыксындырмый. Әсбаплар өчен төшерелгән сурәтләрне кабул итәргә тиешле Татарстан Язучылар Берлеге. Татарстан рәссамнар Берлеге. Мәгариф министрлыгы, Фәннәр Академиясенең гуманитар секторлары. Татарстан Министрлар Кабинетындагы җаваплы иптәшләр ни карый икән? Бармы берәр мондый күз-колак? Өченче сыйныф китабында шулай ук Ватан өстендә "Корт чактьГны биегән "туган як” культы үзен сиздерә. Монда "авылдан бөтенләйгә китү” бар. әмма авылга бөтенләйгә кайту, йә аннан бер дә китмәү турында ләм-мим. Инде өченче сыйныфтан ук Изге Китап—Коръәнгә, Коръән теле булган илаһи гарәп теленә кимсетеп карау, имансызлык сеңдерелә башлый Шәйхи Маннурның “.Агымсуларга карал” дигән менә дигән повестеннан төзүче менә шушы урынны гына сайлап алган ” Уйлап карасаң, гарәпчә китапларның... мәгънәсен белмичә укып йөреп, күпме сәгатьләр, көннәр, айлар, еллар җилгә очкан. Бел надан калмыйча, кем надан калсын сон? Коръән сүзе генә изге сүз, бер Ходай теле булып тоела иде..."
Бу “әдәбияттан каһарман эзләгән" өченче сыйныф баласы шулай уйларга тиеш була. 2004 елда Динебезне шушындый ук кимсетү Исхакыйда да тулып ята “Авыл мәчетенең җомгалардагы сасысы да ана мөкатдәс тоелды". “Балаларымызны Истанбулга илтеп мөселман ясый" Бу "бик начар нәрсә" икән Бүген безНСЦ Һәр башлы татарымыз Америкага кача—бу турыда без шулай ук ләм-мим.Бишенче, алтынчы сыйныф өчен уку китапларын да милли-тематик һәм эстетик-тәрбияви яктан камил дип әйтмәс идем мин. Ул әсәрләренең әдәби эшләнеше ягыннан бәлки арала ин иомшакларыннандыр да әле Мин Шәүкәт Галиевны лирик шагыйрь буларак югары бәялим Балалар өчен дә уңышлы әсәрләре күп анын. Ә биредә, минемчә, ин йомшак шигырьләрен сайлап биргәннәр кебек. Алар бик хәлсез. Әдәбиятта Чуковскийлардан үрнәк алып Шәүкәт Галиев башлап киткән юнәлеш— базаны ничек кенә булса да. "кытыклап” булса да . көчләп көлдерү шаукымы безнен милли идеологиягә, бататар тәрбиясенә зыян китерде Ул безнен балалар шигъриятен үзенә бераз сонрак килеп кушылган "котылгысыз шәүкәтисты” Роберт Миннуллин белән бергә ялгыш юлдан алып китте. Менә әсбаптан бер "әсәр” Үзегез бәя бирегез.
Усая зт күргәч Мин тәмле түгел.
Улбояайдиде: Ашама мине'
Мин баланы бу кадәр ахмак хәленә куюны лик-эстетик яктан дөрес түгел дип саныйм Мондый “шаянлык" бернинди әхлакый нормага да сыймый кебек Әгәр Шәүкәт Галиевнсн лирик герое бу кадәр башсыз икән, тота каба “кеше ашарга" ма змай ул кадәр лә башсыз түгел бит әле Баланы көчләп көлдерү анарда роботлык сыйфаты тәрбияли. Шуна күрә татар фольклорында бары Шүрәле генә көчләп көлдерә бит Шуна да халкыбыз чама белән генә көлә. Эчкерсез көлә Безнен " балалар массасы менә шушындый “шәүкәгробертовский ысулда" көлдерү аркасында чамасыз “көлеп”, фикерли белү сәләтен лә югялтя бяшлялы. Шинын шн шигырьләрдә тәрбияләнгән татар мәктәбе бүген фикерсез мәктәпкә әверелеп ки.тә. Мин б> хезмәтне язганда безнен татар әдәбияты тәрбияләгән шәхес эталоны турында туктаусыз уйлана килдем Әдәбиятыбыздан безнен тагарга хас сәяси үшәнлек, куркаклык, милләт бәхете өчен көрәштән качуыбызны. “Кара урман" кебек мон шедеврларын ташлап. “Мин сине кочам дип каенны кочканмын икән" дигән сыман ярымисерек. тоссыз шарадаларга алып кереп батыра торган үрнәкләр этләдем Нигә без шундый?—дигән сөаль эзәрлекләде мине Кемнәр, нинди әсәрләр тәрбияли безне шундый ихтыярсыз игеп? Ждвапны Роберт Миннуллиннын шул ук алтынчы сыйныф китабында таптым Менә ул татар милләтеннән нинди “герой Шәвәли "ләр әвәли
батырлыклар пиләу җиңе/ батыр лытар пиләр шлем, батыр булсаң җайлы гына Чыкмый әле җае гына
Нишлисен. Роберт туган үзе инде бу Туграбыздагы Акбарсыбыз кебек, сыйпап кына биотоклар җибәрә Йоклата Аннан—Роберг кардәшебез бик “тыйнак та" инсан бит ул. Татарстан Министрлар Кабинетында техырне “үстерү" (үтерү түгел) Фонлы белән җитәкчелек иткән энесе ярдәме белән “батыр булгач җайлы гына '. Роберт карләшемнен менә игунлый “тыйнак" шедеврлары басылган китаплары тыпылдап төшеп кенә тора Безнен байтак дәреслекләр Робертның шушындый “энҗеләре" белән тулган икән Мин шуны ачтым Көтмәгәндә кулыма икенче сыйныф өчен Альберт Яхин төзеген һәм 2003 елда алты мен санда “Мәгариф" нәшриятында чыккан әсбап килеп эләкте Без алдарак китергән мисал болары белән чагыштырганда “аккош" икән але' Анда Роберг Мнннуллин белән Шәүкәт Галинси унлап шигыре басылган ШУШЫНДЫЙ шигырьләр белән татар баласында югары әхлак, иман, гүзәллек, батырлык, милләт бәхете өчен көрәшче тәрбияләп
буламы? Роберт Мнннуллин
Әйтегез, кесәмдә ник Йнри пик дәү подшипник һәм бәләкәй тнһнипннк. һәм боипшрның төрлесе.
Ачкычы, өтергесе.
Җиз һәм бмкыр алкалар.
Шөрепләр һәм гайкалар һәм төрле тимерчыбык.
һәр төрле тимерчыбык Кесәдән тора чыгып.
Төр ле тимер кисәге '
Юк аларның исми• ’
Ә’??
Чөнки миндә ми кисәм дә. Т/мктөр бөтен килеш Сытмый бит кесәмә
Тыныш билгеләре автордагыча калдырылды Шигырьгә, мондагы сүгләрнсн никадәр "чыктым аркылы күпер" булып гарип бәйләнешенә кагылып тормыйм, чөнки алар "сыялмый бит кесәмә" Аяламыйм, нигә подшипник ’ Нигә “гаечный ключ" түгел’’ Бик дәү һәм бәләкәй подшипник- ничәшәр килолы? Көлдерергә дигәч, көлдерергә! Трактор запчастьлөрс арасына агач чокый торган өтерге ничек килеп юлыккан’ Аһ. рифма өчен кирәк “ торлссс-отсргесе алкалар-гайкалар" «>мма гафу итегез, Альберт Яхин шушы табышмак ипнырь мисалында баллларны җәфалап, “янарыш (импонлиион) технология ысулында уйларга өйрәгә" һәм баллга ШУ ятын сораулар куя /. Ь> уктан ел пиен кесәсе СЯЙ—тряктор ля сыйлыря ялмын \нын исөс* сяй бллуыня кем гяеале: әнисеме, кием тегүчемг? 2. Шигырь өлешләрен табыйк
Беренче өлеш—булсынга йөрүче чалай. Икенче өлеш—бар булганны юкка чыгаручы чалай. 3. Ни өчен чалай булсынга йөрүче? Ни өчен булганны әрәч итүче?
Мондый "ычкынган" сорауларга жавап табуы мөмкин булмаган шигырьне ничек итеп өлешләргә бүләргә мөмкин? Алардан ничек "каһарман тәрбияләнә алуы” турында сорамыйбыз да! Мондый жавабы табылмаслык сораулар белән бала башы катырганчы, китап төзүчегә Габдулла Тукай премиясе лауреаты. Татарстан Дәүләт Советының элекеге рәисе урынбасары. Дәүләт Советы депутаты Роберт Миңнуллинга Сергей Михалковның (әллә Маршакныкымы?) “У ченя « карчане гвозль... "дигән дөньякүләм атаклы шигыренең беренче юлы синең шигырьгә ничек итеп "подшипник"ка әйләнеп килеп керде дә, ничек бу подшипник әле һаман синен кесәңне тишмичә ничек шалтырап йөри?” дип кенә сорау бирәсе калган Менә бу шигырь Шәүкәт Галиевнеке:
Баганалар Тезелешеп Артка чаба. Без барабыз Җан-фарманга Азга таба Тү-тү-тү-түт! Кино кебек Карыйм яңа Якзарны мин Выжылдатып Үтеп китәм Атларны мин' Тү-тү-тү-түт!
Яратам мин Тиз йөрүне Тигез юлда! Җил бик җитез Тик казыша Бездән ул да. Тү-тү-тү-түт! Әткәй әйтә:
—Руль тотарга Сиңа иртэ Машинаны Әлегә ул Үзе йөртә Тү-тү-тү-түт!
Сораулар: I. Шигырь тиз йөрүче машина турында. Тагын ни турында? 2. Шуларнын кайсысы үзәктә—баганалармы, атмы, жилме? Ни өчен? 3. Баганалар ни өчен артка
чабалар?
Әгәр Альберт Яхин төртеп күрсәтмәсә. бала шигырьнең машина турында булуын белмәс тә иде кебек.
Бишенче сыйныф дәреслегендә Әмирхан Еникинен башкорт курае һәм башкорт җырчысы турында "Курай" дигән классик хикәясе урнаштырылган Биредә тагар чынбарлыгыннан башка әсәр табып булган булыр иде Шунда ук Мостай Кәримнен “Озын-озак балачак" повесте Галимҗан Ибраһимовнын “Алмачуар”ы да кергәч, бу әсбап бөтенләй диярлек "Өфо губернаһы” китабы булып китә. Белмим, башкорт туганнарыбыз үз әсбапларына бездән кемнәрне кертәләр икән0 һаман да шул Казанга кунакка килергә яраткан Сергей Михалков ярдәмендә халыкара Андерсен премиясе комиссиясенең бары тик Диплом кәгазен алган һәм шуны менә ничә дистә ел б>е премия итеп күрсәтеп мактанган (бу премияне шушы премияләрне бирү буенча комиссия әгъзасы Сергей Михалковнын үзенә дә тәтстмәделәр әле!) Роберт Миннуллин. Шәүкәт Галиләр керәдер инде
Габделхан Сабитовнын да хикәясе уңышлылардан түгел. Бишенче-алтынчы сыйныф әсбапларына тәкъдим ителгән әсәрләрнең геройлары еш кына бик аморф, хәрәкәтсез, эшлексезләр. Аларга тирән борчылу, олы язмышлар хас түгел. Гомумән, инде унөч-ундүрт яшьтәге үсмерләргә эзләнү, катлаулы күренешләрне, тормышның илаһи асылын аңларга тырышу хас Биредәге әсәрләр мона ярдәм итми. Алар үсмерне йокымсырата Сабыйларга милләтнен туу, барлыкка килү һәм яшәеш серләрен, бурычларын, үткән тарихын. Аллаһнын барлыгын вә берлеген, диниен, иманнын илаһи мәгънәсен үз вакытында аңлатмаган хәлдә без сонлыйбыз, жаныя территориябезне шайтан басып ала Чөнки жан буш тормый. Гомумән алганда, хәтта ин унышлы саналырлык дәреслекләр дә “проблемасызлык” белән сырхый Татар халык мәкальләре һаман да шул “хезмәт, һөнәр, эш рәте белү, ялкаулык турында" Бик әйбәт Тик төзүчеләр һаман да шул Ватанны, азат Ватан хакына көрәш турындагы мәкальләрне читкәрәк тибәләр Җиденче сыйныф дәреслегендә Фатих Хөснинен "Йөзек кашы" бер якты катлам булып тора. Сүз дә юк Вәсилә
белән Айдарның гыйшкы турында Ватан сугышынын ин кискен чорында язылган бу мәхәббәт серенадасы көчле әсәр. Әмма, безнен әдәбиятнын гомерлек "заман герое" сыйфатында йөрегән жегетсбсз—төп герой Айдар һич кенә дә "заман герое" (“уңай герой”) булмаган икән бит Хөсет Госманның сүзенә ышанып, үзенең сөйгән кызын ташлап "Донбасска качкан" һәм аны гомерлек бәхстсехлеккә дучар иткән чуар йөрәк, вак жан. куркак жан—“мут малай" икән бит ул Беренче мәхәббәтен давыллы чорларын кичер1ән яшүсмерләребезгә монда нинди унан үрнәк бар’’ Хыянәт корбаны булып авыр хәлдә калган сөйгәнен белән аклашмыйча да "Донбасска качу”, шулай итеп сөйгән ярыңны ятлар кулына ташлап китү ни була9 Хыянәт була. Аны кылучы кем була9 Хыянәтче була Бәс. шулай икән. "Мин зшне уйлап эшли алмыйм" дип автор авызыннан ачыктан-ачык әйткән төп герой "заман каһарманы" була аламы9 Заман, димәк милләт каһарманы булырлык икенче бер шәхес Айдар урынында булган булса. Вәсилә кебскләрнсн язмышлары да бөтектәй икенче юлдан киткән булыр иде Бәлки киләчәк татар әдәбиятындагы "каһарманнарның" эчтәлеген дә социалиләштергән булыр иде Дөрес, безнен Айлар Г ригорий Мелехов түгел—"татар малае”нын социаль офыклары бик тар. ул көнкүреш читәне аша атлап чыга алмыйча сөйгәнен хур иткән чуар йөрәк Һәм автор аны бу алымы өчен гаепләми дә, “үзеннән үзе аңлашыла” Ул ике якнын да “гаеп сәбәпләрен" ачмыйча калдыра Ләкин без әсәрне автор өчен язып бетерә алмыйбыз һәм бер үк вакытта бу "йөзек кашьГбызнын кашы шактый гына чатнаганлыгын— геройнын хәрәкәт мотивларына әдипнен акцентларны тиешенчә куеп бетермәвен дә онытмыйбыз Моннан бер олуг сабак—безнен әдәбиятнын сш кына "унан герой", “заман герое” булып йөртел!ән геройлары да үзебез кебек вак җанлы, хөсетле булып чыга лабаса
Безнен Әмирхан Еникиебезнең атаклы "Әйтелмәгән васыять”с татар әдәбияты әсәре үк түгел икән “Әбзи"неи “кылганнары дала буйлап йөгерә” йөгерүен, тик аларнын кайсы якка йөгерүен "әбзи” үзе генә белә икән Атар бит һич кенә дә Казан ягына түгел. Уфа ягына йөгерәләр, ләбаса' Ул татар әдибе тарафыннан язылган башкорт әдәбияты әсәре лә' Автор чамасыннан аша чыгып Акъәбинсн. аның балаларының, авылнын. мондагы табигатьнең “башкорт" икәнен бер егерме тугыз кәррә кабатлыйдыр Бу унайдан әйтәсе фикер безнен тагар әдәбиятында ир- у заман геройлар юк дәрәжәдә икән Барлык клһарманнарыбы) диярлек хатын-кыздан һәм башка милләт хатын-кызлары икән Татар әдәбиятында хатын-кыз илаһи галант белән сурәтләнгән дүрт әсәр бар Алар—Галимждн Ибраһимовнын "Казакъ кызы" Карлыгач-Сылу Милләте белән казакъ Зариф Бәширинсн “Чуаш кызы Әнисә"сеннән Әнисә. Чуаш Өченчесе—Гаяз Исхакыннын “Ул әле өйләнмәгән идс”ссннән Анна Васильсвна марҗа Әмирхан Еникинен Акъәбисе. әйткәнебезчә, башкорт
Безнен тотар әдәбиятында төп каһарманнар да татарлар түгел. Ибраһимов. Кави Нәҗми заманнарыннан калган Паларусоаллр. урыс слеслрьләрс икән. Без ярышып- ярышып, башкалар турында язабыз, читләрне” үстерәбез, үсендерәбез икән дә, аннан алар, “симергәч”, безне галый башлыйлар икән Урыс, үзбәк, башкорт туганнарыбыз белән шулай булмадымы ’ Без нинди "кнн күнеллс"! Барысына да өлеш чыгарганбыз, үзебезнең өлешкә “йөк аты" кебек эшләгән уракчы кызыбыз Нәфисә генә калган. Әйтегез әле. татар авторы авызын чапылдатып, үз каһарманынын милләтен "француз.француз" дип торган вакытта ул татар әдәбиятының "каһарманы" була аламы9 Хәтта әсәр татарча язылса да’ Юк бул алмый Аны бит икенче мохит тәрбияләгән!. Әлбәттә, әсәр тагар әдәбияты "вәкиле" буларак кына кабул ителә -чөнки ул язучымын туган телендә, ана телендә язылган. Шулай булгач, үлеп яткан һәм үләр алдыннан башкорт балаларынын нигә бу кадәр миһербансыз булуын башкорт җәмгыятеннән белергә теләгән башкорг әбкәчс Акъәби (чынында исә без аны Акъәбинсн үзеннән сорар|.г тиешбез') тәнкыйтьчебез Мансур Баржылы раслаганча, милли әдәбнягыбьп каһарманы була аламы * Юк. әлбәттә' Мирга зиян Юныс ү зенен "Акъәбинсн кабере янында” дигән гыйбрә! гс мәкаләсендә (“Каин утлары". Ч.199Х) әбннсн башкорг булуына игътибар иткән һәм Омирхан Еники прозасынын бер үзенчәлегенә басым ясаган идс Әсәрдә башкортлар турында сүз бара Акъәбинен килене Мария Васильсвна һәм дүрт оныктан тыш бардык персонажлар—башкортлар Ә без шул башкортка багышланган
әсәрне, нигә үзебезнеке дип кабул итәбез'’ Шушы сорауга җавап тапмыйча үтеп китү—әсәрнен төп идеясен аяламау дигән сүз”.
Без дә. “киң күңелле" татар укучысы да. аеруча шунысы сәер, татар әдәбият гыйлеме дә. каһарманбикәбезнен башкорт икәнлеген белә торып, моңа ничектер игътибар бирми килде “Вак мәсьәлә", имеш. Юк Бик зур мәсьәлә бу Чөнки без аның "төп идеясен" әле булса аңламаганбыз!. Чынбарлыкта исә тормышта һич кенә каһарман булалмаган һәм булырга да теләмәгән Әмирхан аганың инде хәзер үз татарын да каһарман итүдән качу фажигасе иде...
Әсәрендә даһилык чалымнары аеруча чалынган Әмирхан ага Еникинең "Әйтелмәгән васыят"е—аның ижатынын ин "беркатлы” һәм ин каты чикләвеге. Ул аны “татар-башкорт" мәсьәләсенең безгә тәгәрәп киләчәген ул заманнарда бөтенләй дә күз алдына китерә алмаган Казан татарына, бәлки без гомерлеккә дә чишә алмас төен итеп калдырырга теләгәндер. Башкорт темасын мона кадәр дә читләтмәгән Әмирхан Еникинең (мәсәлән. "Курай") "Әйтелмәгән васыять"е гаять серле төен—үз милләтен яшереп, икенче милләт аша үлемсезлеккә дәгъва итүе Анын мондый гамәле һич кенә дә очраклы түгел. Аңчы рәвештә ясаган гражданлык адымы Чынлап та. нишләп ул. Благоварда туып. Дәүләкәндә үсеп, үз гомерендә күрсә дә берничә башкорт күргән, ел саен диярлек чеп-чи татар саналган туган якларына кайткан татар әдибе, Башкортстан халкынын яртысы диярлек татар була торып, вакыйгалар шулай барлык халкы диярлек татар булган туган якларына барганда, автор. Еникичә мыек астыннан гына елмаеп. Акъәбинен киявен дә башкортның исе-косы булмаган “Чакмагыш башкорты" ясый һәм әсәрендә сурәтләрлек татар әбисе тапмый?
Бу бит очраклы хәл һәм һич тә юкка түгел Нәрсә, шундый тирән психолог, шундый зур акыл иясе, нечкә художник Әмирхан Еники моны гына аңламаганмы? Аңлаган Аны без генә аңламаганбыз. Һәм ул бездән мыек астыннан гына чын киная белән көлгән. Хәтерегездәме. Акъәбинен сандыгын актарганда җидедән үрелгән камчы килеп чыга, камчыны Суфиян үзенен улы—Акъәбинен башкортча белмәгән оныгы Геннадийга бирә? Бу безне кыйнатырга дигән камчы Камчы— тагар әдәбиятында Әмирхан Еники тапкан даһи символ Безгә нәкъ әнә шул камчы җитми. Әмма ул аны үзебезнең кулга түгел, безне кыйнаячак "үз урысымыз"—"үз балаларымыз булган киләчәк Кутузовларымыз, Державиннарымыз кулына"— урыстан туган "внук Геннадийлар", мәнкортлар кулына бирә... Чынында, әгәр Әмирхан Еники безне иманлы итәргә теләгән булса, ул Акъәби санлыгыннан беренче итеп Коръән-Кәримне, аннан камчыны чыгартырга һәм аны үзебезнең кулга бирергә тиеш иде
Әсәр 1964 елда Хрушев жепшегенен тәмамланып, җәмәгатьчелекнең сиздермичә генә Брежнев-Суслов сталинизмына борылган чорда язылган. Татар, башкорт. Казан. Уфа даирәләрендә. Казан-Уфа арасында бик серле чор булды ул. Бу чорда. Казанда кая ди ул милли мәктәпләр ачу. анын Хаммурапи тактасы кебек ташка катырылган матбугатында "татар", “милләт". "Ватан" дигән сүзне кулланырга ярамаган, татар газеталары урысчадан дубляжга әйләнгән, матбугат корытылган чорда башкортнын бернинди урыс газетасы белән кушылмаган үзәк партия-совет газетасы "Совет Башкортстаны" бер ел буе диярлек башкорт милли мәктәпләрен ачу кирәклеге турында бәхәс алып барды һәм Казан бер милли мәктәпсез калганда. Уфа үзендә 500 укучыдан торган 20-нче милли мәктәбен ачып җибәрде
"Әйтелмәгән васыять‘нен этик-эстетик концепциясен тудырып яткан Әмирхан Еникине үз каһарманын башкорт итү өчен төрле сәбәпләр этәрде. Монда объектив, субъектив (әйтик, меркантиль) сәбәпләр бар иде Шуларнын берсе—геройнын милләте мәсьәләсе. Әйтегез әле. шулкадәр милли татар моңсулыгы, мескен татар сагынуы, яшерен символлар белән сугарылган шушы повестьнен героинясы шушы шартларда татар була ала һәм ул Казан матбугатында тавыш-тынсыз чыга ала идеме? Юк. чыга алмый иде. Еники сирәк хәйләкәрлек белән каһарманга башкорт чапаны кидереп, әсәрнен татарлыгын, үзен кыйналудан саклап калды
Шунысы кызык, әсәрдә тагын бер без игътибар итмәгән "сер" бар Акъәби балатарынын ни сәбәпле шулай кансыз булуларына аптырап үлеп ята . Ул шушы сорауны бар күнеле белән җәмгыятькә бирә Ул бит аларны авызларыннан озеп үстерде. Иманлы итәргә тырышты. Алар туган нигезләренә анынча сөйләшә белмәгән
Мария Васильевналарны, Геннадийларны алып кайттылар.. Чынында исә бу сорауны җәмгыять ана үте бирергә тиеш. Син нигә балаларымны шундый имансыз иттем?! Әмма нә Акъәби. нә язучы бу "кансызлыкнын" сәбәпләрен ачып, анда большевикларны да. совет системасын да ләм-мим гаепләмиләр Әмирхан Еники бу хакта "шым' Гүя әсәрдә бу хакта язучынын үзенен бәясе дә юк. Әмма әсәр шулай төзелгән ки. акыллы укучы барлык бәлаләрдә гаеп эзләп. Эзоп теленә кайтыр1а—большевизмны үзе гаепләргә тиеш була. Һәм безнен "шым Әмирхан Еникиебез. Мансур Вәли-Баржылы әйтмешли, бик тә крутои "диссидент бутып чыга... Соңрак, демократия чорлары килеп, партбилетлар "җыеп алынгач". Әмирхан агабыз, унга-сулга карангалап. публицистикага кайтты “ Сугыштан сон инкыиразга табан йөз тотуыбыз аеруча көчәйде. Әйтик, мишәрләр илендә татар халкы милләт буларак югалды дисәк тә була. Ул төбәктән Шәриф Камал. Кәрим Тинчурин. Һади Такташ кебек олы әдип-шагыйрьләр бүтән чыкмаячак .” Дөрес, чыкмаячак 2002 елнын башында мукшы баскан Сыркыды авылында урысча гына “сүләшкән” мишәрләребезне күреп, мин бу яклардан бүтән беркайчан да татар өчен бер генә дә сәнгать кешесе чыкмаячагына инанып кайттым Нитә аптырарга, эшләрне бу унайдан җибәргәч. Уфа вилаяте. Идел- Урал буйларыннан да чыкмаячак татар әдибе Минем, мәсәлән. Сергей Аксаков. Акмулла, чуаш халык шагыйре Константин Иванов. Сафуан Яхшыголов. Төхфәт Янәби. башкорт әдәбиятына нигез салучыларның берсе татар Гариф Гомәр. Муса Жәлил. Фатыйх Кәрим һәм бу юлларнын авторы кебек әдипләрне биргән талантлар үзәне Дим-Тукчоран. Домбау-Миякә тарафларыннан - менә илле ел булыр инде, әдәбиятка бсрксмнсн дә борын төртеп чыкканы юк Монын төбендә нәкъ әнә шул татар тарихының, әдәбиятының, сәнгатенсн чырайсыз, чын геройсыз, милләтенең жирссз-илсез. жлнынын рухсыз булуы ята
Барысын да тормышта ничек булган, шулай чагылдыру мәсьәләсе белән ничегрәк булырга? Бу да "тормыш дөреслеге” бит? Ничек кенә булмасын, татар әдәбияты уз укучысын инде унтугызынчы гасыр азагында ук аракы эчәргә, тәмәке тартырга, тел астына, борынга насвай, әфьюн салырга—наркоман булырга өйрәтә башлаган булган икән Аракы эчәргә өйрәтү—бу безнен милләттә имансмхзыкмын. натлнсы глыкнын статусын ныгытып, безне геройсызлыкка илтүнсн стратегик юлы ролен үтәгән Аракы татарны таркатуда Пуришкевичлар. Ильминскийлар эшли алмаганны эшләгән һәм әле дә эшли. Әлбәттә ул әдәбиятка башта " яналык рәвешендәге тормыш дөреслеге" буларак керә башлый, аннан. Остап Бснлср әйтмешли. “ машиналь рәвештә4 даими сурәтләнеш таба.
Кү 1 азлыгызга китерегез, ак кәгазь кебек ак калебле ун-унбиш яшьлек ир база һәм кыз бала классик әдәбиятыбыздан менә мондый юлларны укый: “Казый һәр кон җәмә/ать акчасы сорый, шәм нә угын китерергә әйтәдер Шәм алырга дигән акчага баланын атасы базардан аракы әчеп кайта Кайткач, хатынын кыннарга ябыша ” Бу Фатих Кәриминсн 1898 елда язылган һәм тугызынчы сыйныф дәреслегенә кертелгән "Жиһангир мәхдүмнен авыл мәктәбендә укуьГннан "Әфьюнта җитәрлек бетә акча булмады, кайда сатылганын юньле-рәтле өйрәнә алмадым, ин ахырында менә шушы борын тәмәкесенә өйрәнеп калдым " Бу да шул ук Фатих Кәрммидән Ярый, язучы язган. Сон дәреслекне бу урынына очнокта куеп кына мөмкин булгандыр бит гозүчеләребез Минегулов һәм Садрстдмиовка ’
Жнрләрнен бер бүлемен бәгъзе байлары карт ларга аракы эчертеп аллыгы Минем агам бә/ъзе тыкытта исерткеч эчә. кеше м.иын атудан да курыкмын ндс Бу Закир һалинын 1908 елда язылган "Җиһанша \әзрәт”еннән “Минем энем ут накы/ барымыздан ла качып тәмәке тартырга үгрәнә юрган чагы булганга, у т бнк гит чыгын шылды " Мәҗлесләрдә татар кызын гел генә урыс офицеры, татар офицерын маржа кызы белән "янәшәдән утырта” язучымыз. "Картлар эчештергәләделәр. минем күршем (урыс офнисры) лә мнне сыйлап-сыйлап җибәрт.п,тлс Мин лә. аз тына канкаласамла. йомшабрак киттем Аштан сон картлар ликерлар берлә бүлмәләргә керен, карга уйнарга керештеләр .—ди әсәрнен тон героинясы Голсем. "Бат аша ырымы I үтмәде, мин ирсмнен лаякыл исерек нкәнтстен белдем Ыпардан ни чыгачак, алкотххтнк балалары бит/"Гаяз Исхакыйнын татарның җәлили “бишыбозыклар“ына программа булып хезмәт иткән "көз повестеннән бу Ләхәүлә, "алкоголик" дигән ләкаб ул гаманнлрлл да әйзәнештә булган икән1
Гаяз Исхакый беренче тапкыр безнен әдәбиятка исерек килеш Коръән укыган
җәдитчеләрне кертте “Иптәшләрем арасында шул чынлап урыс булмавыбыздан хурлана ла идем",—ли Гөлсем. "Урысчасы бөтенләй онытыла торгандыр, менә класста калыр. "Баланы тәмам татарлашып бетә инде" дип баталармы татардан, уразадан аерган татар тутакайларын Гаяз Исхакый аерым бер илһам белән тасвирлый
"Вак салган көнне ястү тиеш түгел ягында, әфьюн сатган көнне мотлакан кирәк " Бу— Исхакыйнын “Инкыйраз'ыннан. Әгәр язучы "бонларга” тәнкыйди күгтек. киная аша караган булса, бер хәл булган булыр иде, юк, бу “ак якалы” язучыбызнын ул замандагы жәдиди шигаре, кредосы. Дәреслекне төзүче Азат Әхмәдуллин вә Фоат Галимуллин кардәшләремез Гаяз Исчакыйнын 11 сыйныф укучысына шушы кадәр татардан көлү белән сугарылган “Көз” повестен тәкыим итмәгән булсалар, дөньяда барлык әдәбиятлар белән каһарманнарча ярыша алырлык әдәбиятыбызда эзләнгән хәлдә, укучыларга тәкъдим итәр өчен башка берәр әсәр таба атмаган булырлар идеме? Исхакыйнын атаклы "Ике йөз елдан инкыираз”ын татарны урыслаштыру буенча дәреслек дип атап булыр иде Без аны әле булса дөрес аңламыйбыз һәм мәктәпләрдә һәм югары уку йортларында дөрес аңлатмыйбыз. Анын сәяси һәм этик-эстетик идеясен йөз сиксән градуска кирегә борып анлатырга кирәк Без аны але, имеш, "руслаштыру шулай барса, ике йөз елдан сон бетәчәк икәнбез" дип аңлыйбыз. Имеш, милләтпәрвәр язучыбыз аны шулай уйлап, безне урыслаштырудан коткарырга теләп язган. Юк, милләтпәрвәр язучыбыз Гаяз Исхакый аны “урыслашудан бетәбез” дип түгел, ә шуның нәкъ киресеннән чыгып—без тизрәк жәдидлеккә күчеп, урыслашмаганга күрә, татарлыкка, искелеккә—кадимилегебезгә ябешеп ятканыбызга күрә бетәчәкбез дигән идеядән чыгып язган. Бу бик катлауы халәт Милләтен инкыйраздан ничек тә коткарырга белмичә “аптыраган” Исхакый татар иҗтимагый фикерендә Фатыйх Әмирхан белән бергә беренчеләрдән булып позитивтан негативка, негативтан позитивка әйләнгән, ягъни ак булырга теләп, карайган, караерга теләп, агарган Әгәр ул милләтне руслаштыру пропагандасын йөз процент кадими татарның бер ун процентын жәдидчә урыслаштырудан туксан процент татарга бер нинди зыян булмас дип "уйнап кына” башлаган булса, хәзер без туксан тугыз процентка урыслашкан татарны калган бер генә процент “милли татары” белән кушып кире татар ясый алмыйбыз иңде. Әлбәттә, Исхакый хакимияткә менә бүген-иртәгә большевиклар килер дә, урыслашу болай тоталь башланыр дип көтмәгән. Ул аны демократик тәрәккыят, үз теләгебез белән барачак табигый үсеш итеп күзаллаган булган. Менә кайларга кереп киттек бит! Ишетәсезме, милләткә нинди “ачышлар” тәкъдим итә ул: "Безнең Русия идарәсенә табигъ булганымызга өч йөз илле ел булса да, шул озын гомердә руслардан һич файдадан бишка нәрсә күрмәсәк тә. бу көнгә кадәр безнең Русия идарәсенә табигъ икәнлекемезне белмәгәннәремезнен саны чиксез булдыгы кеби. руслардан әллә нинди куркып, аларнын һәммә эшләренә шикләнеп караучыларның да исәбе-хисабы юктыр. Болгарлар арасында рус лисаныны (телен—А.Х.) тарату, рус әдәбиятына мәйдан бирү һәм дә болгар әдәбиятына юл ачу берлән була торган эштер”. Инде үзебез күрдек безнең бу юл белән “болгар әдәбиятына ничек юл ачканнарын”.
Исхакый, социал-демократ, хәтта национал-соииал-дсмократ язучы, большевизмга замандаш язучы буларак, тарихи перспективаны бераз чамаларга тиеш иде Әмма ул менә ничегрәк тамак ерта: “Милләтемезне инкыйраздан коткарасымыI килсә, мотлакан, рус мәктәпләрендә уку тиеш!.. Русча укыту сезгә зарар түгел ул! Укытсалар, бик укыныз! Укытмасалар да укырга гырышыныз! Әгәр сез безгә, безне укытмыйлар, диеп килсәнез иде, без сезне кызганыр идек... ”
Беркем дә рус теленә каршы түгел. Сүз биредә Исхакыйнын һәм анын җитәкчелегендәге җәдитчеләрнең сәяси сукырлыгы. Рәсәй мәкереннән алдануы, күрә алмавы, безнең милләт зыялыларының большевиклар хакимиятеннән татар баласына белемне татар һәм рус телләрендә параллель бирэчәкләренә гарантия ал алмыйча банкротка чыгулары һ б турында бара. Аһ, бу “ненормированный” жәдидчелек белән без ничекләр генә итеп төп башына утырдык!
Заһир Бигиевнен “Зур гөнаһлар”ында Габделгафур шәкерт “һәр көн иртән дәрес алдыннан берәр чәй чынаягы аракы эчмәккә гадәт кыйлды” да, эчкечегә әйләнеп, караклыкка, кеше үтерүчегә әйләнә. Атаклы публицист Шакир Мөхәммәдовнын Галиәкбәре “ычкынып китеп, атналар буе югалып тора"
Әдабиятыбызнын ин самими, ин якты, ин хиссияти әсәрләреннән берсе булган Акчарлаклар"ыбыэ сүзнен туры мәгънәсендә аракыда җебетелгән икән, чөнки әлипнен үз сүхзәре белән әйткәндә, "кыстатып-кыстатып эчкән ике чынаяк аракы анын башын яхшы ук сөремләндергән иде Иһи' Менә кайда рәхәт икән!" Шәриф әбзи үзе эчкәнмедер белмим, әмма капиталистик мөнәсәбәтләр шартларында балык тота башлаган әдип әсәрен аракы белән дынгычлапчы-лынгычлыи Кояш иә калыккан, иә калыкмаган " илаһи чакта яһүди десятниклар "Исак белән Абрам халыктан бер читгәрәк торып торалар" да. мескен татарлар авыр елым тартып дингез һәлакәтеннән килеп чыккач, чиләк һәм кружка тотып, аларны аракы белән сыйлый башлыйлар Офык пычрана, әдәбият пычрана, милләт пычрана Шәрәфи карт баш төзәтмичә тышка чыга алмый Берничә генә мисал "Карт аракысы бсткәннен иртәгәсендә. күп үтсә, берәр көннән сон. мотлак каравылчы дагстанлы кумыкны станциягә җибәрү чарасын күрм башлый Хәзер анын аракысы беткәнгә көн иде. " "Өстәлдә ярты савыт аракы, бер чәй чынаягы утыра иде Шәрәфи агай, эшне пешкәнгә санап, чынаякны сузды һәм катгый иттереп
—Тот әйдә шифасы белән!—диде."
"Ак якалы байбичәләр барысы исерек, барысы содержанка "тота" булып күз алдына килә." Бу Фатих Әмирханнын "Хәят" ыннан Ары барган саен бу касәфәт көчәя, һич кенә дә аптырамый торган "галәти" күренешкә әйләнә бара Менә безнен талантлы замандаш язучыбыз Хәсән Сарьяннын эчкече трагедиясен сурзәтләган "Бер ананын биш улы" повсстсннән өзек ".. Раббани абыйны мәҗбүри лаваларга җибәрделәр, аракыдан ми шашкынлыгы башланган дип. Уфага озаттылар Хәзер шунда “Лечхоз" дигән жирдә Эшләтеп дәвалыйлар икән
Аракы культы безнен ин тыйнак, ин фәрештәи саналган "Әйтелмәгән васыять тә дә очраштыра "Гөлбикәнең кадак үкчәле гуфлиләрс белән шак-шок басып, ашыгып йөргәне ишетелә, тәлинкә, чанечке-пычак рюмкалар чынлашы ишетелә Еникиебезнең "унай герое" булган Шагыйрь дә көне-төне салмыш йөри, анын айныкмы-түгелме икәнен белеп тә булмый, ул салмыш булганына күрә генә хакыйкатьне сөйли.
Эчкечелеккә килгәндә, безнен бүгенге әдәбият анын милләткә хәрам икәнен дә онытып, илһамланып, ялкынланып сурәтли
Барлык авыл, барча урам, барча телевизор, өендә әтисе, ә бәлки инде әнисе дә дә шундый чир белән чирләгән бала, күз алдыгызга китерегез, әдәбияттан да шушы хакта укый Һәм без шуны, язучы кисәкләре, тормыш дөреслегенә тугрылык дип аңлатырга тырышабыз..
Эчкечелектән кала, классикларыбыз пропагандалаган икенче чир—ул милләттән, диннән көлем, прогрессив булып азапланып, милләтне бүгенге сазлыкка өстерәү иде Бу сазлык әдәбиятыбызны берьюлы, тоташтан укыганда үзен аеруча сиздерә Сезисн өстен яшел мүк баскан сазлыктан барганыгыз бармы ’ Басып өлгермисен— аяк убыла, басып өлгермисен—аяк убыла Бүгенге татар әдәбиятын тоташтан, берьюлы уку ул гел генә дә шундый са злык өстеннән барган кебек куркыныч халәт
Исхакый "Ул әле өйләнмәгән иде" дигән новелласында сурәтләү куәсе буенча I и де Мопассан биеклекләренә күтәрелә Ләкин бу әсәр дә "тормышны ничек бар. шулай” сурәтләп, безне татар-урыс катнаш никахлары тарихында упкынга алып кергән әсәр XX гасырга татар җәмг ыяте Исхлкыйнын жинсл кулы белән Марҗа "минеке—унга таба",—дисә дә. Шәмсетдин ммна ла шулаш —дигәч, тагын сөйләшүләрен дәвам иттеләр".—дигән фраза белән үзенен тәмамын инкыйразына керде Аһ. бу Мина ла шулай дигән фразаның безгә китергән зыяны' XX гасырның большевистик коллыгы менә шунын девизы астында үтәчәк һәм татар марҗага өйләнмичә министр, татар хатыны урыска чыкмыйча түрә була алмаячак Фатыйх Омирхои. Гая г Исхакый. өлешләтә Тукай да жәдитче булып кыланып, бар мөселман татарлыктан, "кадимчеләрдән" көлгән булып. Такташ әйтмешли, шулай "уйнап башланган эшмен һәлакәткә алып блрырын" уйламаган да татар җәмгыяте XXI гасыр башына үз балатары арасында никахы да калмау стадиясенә керде Б\ динсезлек аша имансызлыкка. мгглләгссзлсккә. Вагансыныкка керүнен хәлиткеч катастрофасы иде Тр-р-р! Тагар белән тагар арасында никах сирәк бүген Килеп җиттек. Сез бсләмссз кая барганны*
Бәлки Исхакыйның Шәмсетдине марҗага "Юк. мина сулга таба" дип җавап бирсә, бат ки безнен милләт бүгенге кадәр кризиска кермәгән булыр иде Шәмсетдин Анна Васильевнаны Невский проспекттан озата киткәннән сон без ничә миллион татарны, татарнын ничә миллиард долларын суга салдык икән? Без аларны алс бүген дә озата барабыз. Невскийдан гына түгел. Үзебезнең авыл урамнарыннан Хәзер инде үз телебездә сөйләшүдән, җырлаудан туктап, бары тик 'Торько'" кычкырып үбешәбез. Әгәр алар һәм бу мәжлес иманлы һәм мәхәббәтле булган булса, атар шулай кыйланган булыр илеме0 Күптән түгел мин бер татар зыялылары туенда мәҗлесне “туктаусыз “Горько!" кычкырудан тыя алмадым. Шулай итеп Шәмсетдин озата барганнан сон татар иҗтимагый тормышында Анна Васильевна эпохасы башланды. Бу безне бөтенләй дә милләтсезлеккә һәм геройсызлыкка китерде. Туктармы бу бер килеп? Туктата алырбызмы0
Исхакый маржанын татар баласына биргән ләззәтен авыз суларын корытып сурәтли. “ ... Анна кебек дуст була белә торган, .Анна кебек уз хисабын йөрми торган, .Анна кебек гомерендә бер каты суз сөйләми торган, Анна кебек тормышның һәр борылышыннан гәм ала белә вә тәм татыта белә торган бер татар кызына өйләнергә кирәк... Анын төсе .Аннаныкы кебек йомшак кына, анын күзләре Аннаныкы кебек хәтфәләндереп карый торган шәфкатле генә, анын буе .Аннага охшый төшкән зифа гына, холкы-табигате тәмам Аннаныкы кебек йомшак булсын " Татарда марҗага һәйкәл куйган бүтән мондый әсәр юк һәм булуы да мөмкин түгел. Безнен Исхакый Тургеневларыңа да биргесез урыс әдәбияты классигы була ала Татар "клерикализмыннан" күптән ачуын алырга хыялланган Исхакый Анна Васильевна белән мәңгелеккә очраштыру өчен Шәмсетдинне алдан, бик нык итеп әзерли. Ул мәдрәсәдә тәмәке тартырга өйрәнә. Шунда дин тәртипләренә каршы "бастоватъ” тә итә. Хәлфә Чуаш-Хәкимне кыйнауда катнаша. Үзе яһүди фирмасында приказчик булып эшли Сукбайлыкта йөри Дүрт ел авылына кайтмый. “Бернәрсә бирмәгән мәдрәсәне ташлап чыгуы" белән куанып бетә алмый.
Әмма Аннасыннан аерыла алмаган һәм гомер буе яшерен генә татар кызына өйләнү турында ут йоткан Шәмсетдин “үз хисабын йөртми торган” Аннадан “ике татарчонок" булдыруга ирешә. Кемнәр, нинди каһарманнар чыгар алардан0 Татар бәхете өчен көрәшче Батыршалармы? Әллә татар канлы империя ялчылары Кутузовлар. Аксаковлар. Державиннармы? Әлбәттә соңгылары! Фатих Әмирханнын 1911 елда язылган "Хәят"е татарнын классик беренче романнары рәтендә йөри. Мин гомерем буе бары тик макталу гына ишеткән Фатих Әмирханның ни өчен шулкадәр дә макталуын аңламый йөри идем. Мин анын татар романистикасындагы ролен инкяръ итә идем. Бүген килеп аңладым: мин дөрес сизенгәнмен икән. Фатих Әмирхан татар чынбарлыгына "коммунистик интернационализм" орлыкларын коммунистларның үзләреннән дә алдарак чәчкәне, прогрессивлык идеяләре белән котырып, безгә урыслашу орлыкларын илһамланып чәчкәне өчен мактала икән. Минем фикеремчә, татар милли публицистикасында һәм романистикасында Фатих Әмирханнын роле зурдан түгел. Әмма анын роле "татар кадимиләренең комганнары" өстеннән көлеп, үзе язганынча, “дускаем, сөю дигән нәрсә милләт аермаларын белми торган көчле нәрсә икән ул” дигән сентенциясе өчен күккә чөелә икән. Әгәр Исхакыинын Шәмсетдине "мина да сулга" дип, маржаны озаткан хәлендә татарны XX гасырга алып керсә, Фатих Әмирханнын Хәяте исә татарны “Гыимадовларнын йорты “Рус урамында" иде дигән "хлесткий" фразасы белән эчке, кәрт өстәле артына утыртты. Бу безнен биш хәрам гамәлне биш гасыр буе хәрам дип яшәгәннән сон. “сокланып" “рус урамына" күчүебез идс
“Рус урамы "на күчкәннән сон безнен татарга һәм анын әдәбиятына нинди “заман каһарманнары" килүе мөмкин0! Без нинди геройлар эзләп маташкан булабыз? Безгә хәрамнан тыелу юлына басарга кирәк' Фатыйх Әмирхан “чукындыру инзернационализмынын ' Ильминскиилар тәкъдим иткән ысулларыннан да нечкәрәк ысуллар тәкъдим итеп, үзе үк шуларнын корбаны булды. Ул бу ысуллар безне коткарыр дип уйлаган иде, ю-у-ук, бу ысуллар безне чыга алмаслык капкыннарга каптырды Газизә абыстай Лизаны бик хөрмәтләп кабул итте, ләкин ватык кына русча тел белән. Хәятне атасы рөхсәтеннән башка, андый ерак җиргә җибәрергә яхшысынмый икәнен аңлатты. Лиза Газизә абыстайның бер дә ай-ваена
куймады Лиза Хәяткә “дачада егетләр күплеген кәеф белән сөйләде Гыймадовларнын йорты “рус урамында иде”
Менә ничек итеп маржа кызы Лиза “интернационалистка булырга хыялланган" татар кычын көчләп “гулянкага" алып китү хакына татар өенә хужа булып ала Лшанын урамда барганда Хәяткә мөрәжәгать иту манерасына игътибар итегез “Ааечка. закройся. вои мусулкмании нлет “Әгәр бу чәчләрегезгә кжлаган матур нәрсәгез (калфак) булчаса. сезне мөселман кызы лип танып та булмас иле..." Төп герой (ангор) милләттән көлү ләччәтен кичерә Хәятнен милләттәш татар егетләренә булган нәфрәтенә игътибар итегеч:' Уйга мөселман егетләре килә башлалылар: ләкин ни өченлер болар һәммәсе малахай бүрек кигәннәр нае. Малахай бүрекләрен салып җибәрәләр лә, эченнән чәчсез, җнр.шгеч акбаш чыга, чялахаилян пар күтәрелеп, бик начар ис чыга иле".
Әдәбиятыбыз нинди—әдәбебез, димәк, милләт хакына кылган “героилык- ларыбыз" ла шундый Урта мәктәп дәреслекләре белән танышканда ясаган ачышларычнын берсе—ул аларда халык авыз ижаты үрнәкләренең ифрат дәрәҗәлә ач. накыс. тар бирелүе Милли дастаннарыбыз, унике башлы дию-пәриләрен жингән Алыпларыбыз турында чемләгән әкиятләребез, героик җырларыбыз, чилләтебезнен борынгы замандаш. Бөек Ватан сугышындагы (хәтта урыс империясе атып барган сугышларда) кылган батырлыклары турында әсәрләр, хикәятләр, героик шык җырлары, бәетләр безнен дәресчекләрдә юк дәрәҗәсендә Бездә халык жырларынын унлаган жанры бар Нәрсә ул туй җыры, йола җыры’ Кунакларны каршылау, озату җырлары’ Лирик җырлар? Героик җырлар9 Хәрби җырлар9 Монлы. кайгылы җырлар? Чемләүләр? Такмаклар9 Бию такмаклары һәм башкалар, һәм башкалар' Безнен әдәбият дәреслекләребез татар балаларына шулар турында хәтта төшенчә дә бирми! Кая ди күпкырлы, күпполкклы тормышнын үче турында төшенчә бирү' Бу нинди җавапсызлык9 Болардан башка, болар тәрбиясеннән читтә, ярымнадан калдырып, без мондый үшән, мич башы татарында нинди гармоник шәхес, нинди киләчәк каһарманын тәрбияли алачакбыз9 Татарстан тел. әдәбият һәм сәнгать институты коллективы сонгы елларда нәрсәләр белән шөгельләнә икән9
Тарихи җырлар, тарихи дастаннардан, татар милләтенсн бай тел-авыз иҗатыннан башка көчле, ихтыярлы шәхесне ничек итеп тәрбияләргә мөмкин9 Без шушындый әдәбият тәрбияләгән татарлардан "каһарман” чзләп маташабызмы'' Сон аларнын икенчесе бсренчссеиен чзсмтәсс. нәтиҗәсе бит инде' Нигә без икенче бөек татар халык дастаны "Урал-батыр"ны дареслскләрсбс згә һаман да кертмибез икән ' Кемнән рөхсәт кирәк9 Ул рөхсәт Аллаһы Тәгаләнсн үченнән төшкән бит! Хәтта Идегәй" инкыннан да без шешле сәяси файда сыга алмыйбыз икән Сүз дә юк. “Идегәй”дән артык “нугай исе" килә, әмма ул безнеке, каныбыз кебек уртак бит' Андагы коллизия дә татарга хас булган меркантиль коллизия—тугыз илгә данчыклы лачынга хужа булырга теләп бәрелештән башлана Ягъни “уеннан" башлана Идегәй, иленә, халкына хыянәт итеп, сартларга кача. Аксак Тимер ягына күчә һәм анын 300 меңлек гаскәрен өстерәп. Идел-Болгарга алып килә. Үз Ватаны шәһәрләрен кырдыра Бу уртак Ватаныбыз—Алтын Урланып таркалуына сәбәп була. Ничегрәк ' Яшь буынга ниндирәк өлге? Аһ. фожигамы бу? Безнен дәресчекләр бу фажиганы яшь буынга ачып бирергә тиешләр иде биГ Кызганычка каршы, дастанда Идегәйнең Идел- Болгар улы икәнлеге Сыр ачыклыгы белән күрсәтелми
Бс шен әдәбият дәреслекләре бар бу.чмышы белән халык авыз иҗатыннан килеп чыккан, дистә ченләгән мәкальләребез, җырларыбыз, тапкыр сүзләребез, шул исәптән авылдан авылга йөреп. “Идегәй". "Урал-батыр"кебек дастаннарны халык теленнән күчереп, саклап калган һәм кырык мен мәкальдән торган гигант оч томлыгы белән генә дә Гиннес энциклопедиясенә керергә лаек булган боек титаныбыз Нәкый ага Исәнбәт рухын һәм анын кебекләрне дөнья масштабындагы колоссаль фигура итеп балалар зиһененә сеңдерми Әгәр язучы каһарман буча ала икән, менә кем ул хезмәт каһарманы'
"Идегәй" бик катлаулы тарихи мирас, аны бары тнк бер сыйныфта өйрәнү белән генә чикләнеп булмыйдыр “Идегәй не тулаем һәм ярасыз кабул наен очен татар баласын шактый әзерләргә кирәк Минемчә. " Идегәй "нс татар баласы '-II сыйныфлар буенча елдан-елга тирәнәйтә салып өйрәнергә тиештер Ни өчен’ Эш
анын сәяси катлаулылыгында түгел—ватаный бәһасендә. "Идегәй"—барысыннан элек тарихи-героик дастан Биредә эчтәлекне тиешле тарихи контекстта анлата белмәсән. сабыйда тарихи Ватанга бары тик читкә “сатылып”, чит көчләр ярдәмендә генә (шул исәптән Сөембикәне Мәскәүгә сатып җибәргән кебек) ярдәм итеп була икән, дигән төптән ялгыш нәтижә кала күрмәсен "Идегәй"не өйрәнү—Алтын Урданын таркалу тарихын өйрәнү. Бу безнен өчен кара урман Ул безнең татар зиһененә татарнын "Кара урман”ы аша килергә тиеш. Ул чыганак буларак рәсми тарихларга караганда күбрәк мәгълүмат бирә. Мине ин нык гажәпсендергәне— дәреслекләрдә генә түгел, безнен, гомумән дә. әкиятсез калуыбыз. Без сабый чакта укып үскән әкиятләр—инде алар юк икән инде. Әкиятсез ничек итеп кеше тәрбияләргә мөмкин? Менә ун ел булыр инде татар халык әкиятләрен эзлим. Балалар бакчалары өчен чыгарылган җыентыклардан, халык иҗаты буенча китаплардан, уку әсбапларыннан эзлим. Минем онытылып әкият укыйсым килә Рәшит Ягьфәров, Ленар Жамалетдинов кебек галимнәребез өлкәдән өлкәгә йөреп әкият җыя торгач, без әкиятсез дә, булган әкиятләребез телсез дә калды мәллә?
Бүген басылып чыккан татар халык әкиятләребез бик сәер безнең Анда гел аракы эчү. зина кылу, хыянәт, үтереш. Ул гынамы'* Балалар алдында ачыктан- ачык зина кылу. Укучы-сабыйга нәрсәне әйтергә ярый, нәрсәне әйтергә ярамый, кайчан ярый, кайчан ярамавы турында чик югалган аларда. Бер үк әкиятне алты авылның атты алкашы алты төрле итеп “сүли”. Диюләр аракы эчәләр дә, бинокльдән карыйлар, телевизор “смотреть итяляр”. Аларның телләре шул кадәр тупас, гамәлләрендә бернинди батырлык, гүзәллек, илаһилык, бернинди логика-мантыйкъ юк Сабый балаларга укыганда оятка каласын. Бүгенге әкиятләрнең геройлары нишләптер гел “мишәрчә сүләшәләр" Боларны безнен “галимнәр" кайчан, кемнән— нинди "халаектан” язып алалар, билгесез. Бүген балаларга тәкъдим ителгән "әкиятләрдә" хатыкнын. милләтнең инде бигрәк тә, катнашы юк. Анда ниндидер бомжлар тегермән ташын әйләндерә. Аны яздыручылары гына түгел, язып алучылары да сыйныфсыз, милләтсез сукбайларга әверелгәннәр. Алар милли зәвыкъ, милли әдәп, дини әдәп дигән нәрсәне онытканнар Менә бер-ике мисал. “Дию әйтте:— Мин чирковьларына (чиркәү) барып, калакуннарын (колокол -кынгырау) сугамын, ди Шул чак син аларга әйт:—“Чирковыгызга зин (җен) ияләшкән ” Биш-алты яшьлек балага нинди "чирковь”? Нинди “зин”? Икенче бер әкияттә “Хатын егетнен сүзен тынлап, кухаркага күгәрченне суеп, мичкә жарит итәргә куярга кушты” Нәрсә бу'*
Совет чорында, дөресрәк итеп әйткәндә, 1939 елда Татарстан тарих, тел һәм әдәбият институты оештырылганнан сон безнен галимнәребез, Нәкый Исәнбәт, Гомәр Бәширов, Мөхәммәт Садри, Мөхәммәт Мәһдиев кебек язучыларыбыз җитәкчелегендә дистәләгән гыйльми экспедицияләр татар милләте күпләп яшәгән өлкәләрдә йөзләгән әкиятләребезне язып алып, эшкәртеп, тел-авыз иҗатыбызны ифрат та баетканнар иде Менә шул байлык кая булды икән9 Кайчандыр СССР Фәннәр Академиясенең Казан Филиалының Татарстан тарих, тел һәм әдәбият институтын "ФИЛ” ягъни “филләр йоклый торган институт” дип атый торганнар иле Минемчә, аларга “филон”тагын да ятышрак кебек. Татарстан Фәннәр Академиясенең менә шушы “филләр йоклый торган институт”ынын директоры Нурмөхәммәт Хисамовка барлык милләт исеменнән “Безнен әкиятләребезне, җырларыбызны кая куйдыгыз? Сезнең институт бүген ни-нәрсәләр кыра? Сез нинди яшь галимнәр үстерәсез? Милләт алдында хисап бирегез!” дип дәгъва куясы килә
Тагын да ачкан ачышларымнын берсе—татар әдәбияты дәреслскләрендә бүгенге заман татар балалар шигърияте, татар балалар нәфис әдәбияты вәкилләре— дистәләгән талантлы һәм күренекле әдипләребезнен иҗатлары бик тә тар мәгънәдә чагылыш тапкан, йә бөтенләй тапмаган икән Шагыйрь, язучыларыбыз үзләре бу мәсьәлә белән кызыксынмыйлар да бугай Чөнки мәгънә юк Жыентыкларга әсәрләрне сайлап алу бик түбән зәвыкътан чыгып башкарыла. Мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен чыгарылган "Ин матур сүз” дигән жыентыкнын төзүчесе Татарстан Мәгариф Министрлыгының сектор мөдире Кифая ханым Закирова белән булган әнгәмәдән сон мин б\ өлкәдәге белгечләр бүгенге татар әдәбиятын белмиләр дигән фикердә калдым. Монда тулаем зәвыкьсызлык хөкем сөрә. Татарстан хөкүмәтенен
яшь буынны программалы тәрбияләү концепциясе булмагач, җитәкчеләребез үз балаларын һәм"внукларын" урысча яки инглизчә укыткач, дәреслекләр төзү эшенә контроль юк.
Шәехзадә Бабич, Сәгыйть Рәмиев. Дәрдмәнл. Гадел Кутуй. Гомәр Толымбай. Мәхмуд Максуд. Идрис Туктар. Бари Рәхмәт. Зариф Бәшири. Мирхәйдәр Фәйзи. Нәкый Исәнбәт. Салих Баттаз. Кави Нәҗми. Әхмәт Фәйзи. Афзал Шамов, Габдрахман Әпсәләмов, Нурихан Фәттах. Мәхмүт Хәсәнов, Әнвәр Давыдов. Ибраһим Салахов. Жәвад Тәржемәнов, Сажидә Сөләймәнова. Шәрәф Мөдәррис. Мостафа Ногман. Зәки Нури. Әхмәт Исхак. Риза Ишморат. Гамил Афзал. Фәнис Яруллин. Әминә Бикчәнтәена. Рәшит Әхмәгжанов. Рәшит Гәрәй. Тәүфикъ Камалиев. Тәүфикъ Әйди. Газиз Кашапов, Мәгъсүм Хужин. Габделхәй Сабитов. Азат Ганисв. Кадыйр Сибгатуллин, Роберт Әхмәгжанов. Әхмәт Рәшитов. Рөстәм Мингалим. Ләбибә Ихсанова. Фәүзия Бәйрәмова. Равил Фәйзуллин. Нәҗип Мадьяров. Мәхмүт Газизов. Зөлфәт. Мөдәррис Әгьләмов. Рәшит Бәшәр. Ркаил Зәйду.ъза һәм башка бик күп әдипләребезнен иҗатлары әдәбият дәреслскләреннән читтә тора дип әйтергә мөмкин Мондый авторларыбыз бихисап Болар бит барысы да безнен байлык Куллана белергә, иренмәскә, эзләнергә, актарынырга гына кирәк
Әмма безнен мондый җыентыкларны тозүчеләрсбезнсн артык иренчәк, ялкау маңгайларының артык тар. масштабларының артык зәгыйфь булулары аркасында алар балаларыбызны әдәпле, югары айлы шәхәс-гражданин итеп тәрбияләү бурычын бары тик “балалар язучысы, шагыйре” булып нссм алган -дипломлы' әдипләр язган әсәрләр белән 1снә чиклиләр һәм аларнын фикри һәм хиссияти офыкларын бишектән үк тарайталар Безнен татар әдәбиятын тәшкил иткән барлык әсәрләрнен компьютерга утыртылган хрестоматиясен булдырыр вакыт жнттс
БЕЗГӘ НӘРСӘ ҖИТМИ?
Шәхес җитми Шәхесне кем тәрбияли’’ Иманлы әдәбиятка иман, нәфис әдәбияты нәфислек җитми
Әдәбиятыбыз сүнүгә килә. Ул ничек сүнә’ Алын күрсәткечләре нинди ’ Ходай Тәгаләдән башка бернинди кочкә буйсынмаган әдәбиятның сыйфатлары бик гали һәм мәнгслек ул милләтнен иманлы, гайрәтле, дәһшәтле, гадел сүзле, гадел гамәлле, бай телле, нәфис рәвешле, момлы жанлы. кешелекле, камил холык-фигыльле, сынмас ихтыярлы сакчысы Әлбәггә. базар барысы да мыскалга салып үлчәнә азмый торган сыйфатлар һәм чикләр Ләкин татар милләтендә шәхес проблемасының бар кискенлеге белән килеп басуы факт Без бу хазәтебезне глнып авыз ла ермыйбыз, теге урысмын "Фекла. которая сам себн секла"сы кебек үзебезне чыбыкларга да җыенмыйбыз “Әй. бу чакта инде моннан йөз сл элек Тукай да лаф орган иде. әле без һаман да исән, моны бары тик макснмазист милләтчеләр генә куерта —дип кул селтәү дә егетлек булмас Кояш. Жир-Су. милләтебез үк* шаһит без гадәттән тыш саектык, без гадәттән тыш көпшәкләндек, милләт д|ңән социаль тереклеккә куела торган таләпләр белән килгән хәлдә, без инде бу таләпләргә жлвап га бирә алмаслык дәрәҗәгә җитеп, деформацияләндек. җәмгыятебез эчтәлексез казгач. формага табына башладык Без коя төшкән тукыманы хәтерләтә башладык, коткарып булырмы безне?
Әдәбиитнсн төп үстерүчесе булган әдәби тәнкыйтебез бетте Ул еш кына вуз доцентларының кулларына бокал тоткан мактау тостларына әйләнде Язучылар берлегенең башына әдәбият кафедрасы мөдире килгәч, блрлы-юкды 1әнкыйгсбе) дә куак артына посты, бармакларын әдәбиятмын кан тамырыннан алуы натижәсснлә кайчандыр тәнкыйтьтә мәйдан тоткан Мансур Вәли -Блржылынын әдәбиятка бу нан идея-к-тегик карашлары искерде, .зләби тәнкыйтькә Дания Заһидуллнна кебек “оргнабор" буенча, ягьни диссертация язу. фән кандидаты, фән докторы булу өчен генә "тәнкыйтьче" булуга ирешкән галимәләребезнен ялтыравык төшенчәләр схоластикасына, акыл сату жвилибрисгнкасына кереп батты
Ләкин без әле бар. Без әле исән Безнен журналларыбыз мондый бәхәстәр алыш баргач, без өметсез түгел. Безнен тукыманың чит-читләрендәге аркау б\н .: урыны урыны бе лән урта алешләре сау-сәламәт кебек Әгәр бс знен татар *әм I ы -н Ходай Тәгаләнең үзеннән төшкән рух белән рухланып, формаль ивюзюм
дәүләтчелектә була алган һәм үзендә саклана алган ихтыярны бер йодрыкка туплап. Бер Иманга кайта. Әдәбиятын, Мәдәниятен янарта алса, якындагы илле елда соңгы халык санын алганнан сон рәсми рәвештә биш миллион исәпләнгән, әмма аннан урыслашкан, носарилашкан, мәжүсиләшкән өч миллионын җиңел генә коеп калдырып, иманлы, татар телле, саф татар-мөселман саналган ике миллион татарыбыз белән дә дөньяның күркәм милләтләре исәбенә баса алачак. Без хәтта бер миллион, хәтта биш йөз мен иманлы татар белән дә дәүләтебезне аякка бастыра алачакбыз. Носарилашкан татар-мөселман безнең корабыбызга су астыннан өстерәлеп барган авыр ләнгәр (якорь тимере) генә ул. Алар безне тәмугка өстери— көн кебек ачык Безгә Ходай Тәгалә алдында алар денсезлеге өчен җавап бирергә туры киләчәк әле. Яһүди кардәшләребез язмышын үрнәк итеп алыйк. Унтугызынчы гасыр азагы—егерменче гасыр башында татар милләтенең идеологлары катастрофага тиң ялгыш җибәрделәр. Без шунын иң ачы җимешләрен тату бәхетсезлеген кичерәбез.Анын көчәюе ихтимал. Әзер булырга кирәк. Әгәр урыслашуны туктата, катнаш никахлардан котыла, котыла алмаган хәлдә, катнаш никахны мөселман кысаларына кертә алсак, без инкыйраздан котылачакбыз. Безгә кияүлеккә килгән Иван Иманга килергә тиеш. Безгә киленлеккә килгән Елена да иманга килергә һәм хижал ябынырга тиеш Безнен атаклы җәдитче Әмирханнарыбыз, Исхакыйларыбыз мактаган урыс җәмгыяте безгә үрнәк түгел, элмәк кенә була ала. Ләкин безнен шәхесебезне Колшәрифләр, Батыршалар иманынын кояшы яктыртып торырга тиеш
Моның өчен милләтебездән биш йөз ел буе савылып килгән милли Шәхесен кире кайтарырга кирәк. Аның өчен ике мен еллык әдәбиятыбызга ревизия ясап, анын. әйткәнемчә, компьютер базасын булдырып, шулардан батырлык, матурлык һәм милләткә ШӘХСИ ИХТЫЯР бүләк итә ала торган иң гүзәл, иң камил, ии нәфис, ин гамәли әсәрләрен сайлап алып, беренче сыйныфтан унберенче сыйныфка кадәр СӨЙКЕМЛЕЛЕК мәктәбен булдырырга кирәк Милләткә шәхесне кайтару язучылардан—зыялылардан башлана. Әгәр язучы бу бурычны үти алмый икән, без отылачакбыз һәм онытылачакбыз Безнең бүгенге дәреслекләребезнен яртысыннан күбрәген милләт балаларын башсыз, фикерсез һәм дини ашсыз иткән, өммәтсез, өметсез вә милләтсез әсәрләрдән тора. Якындагы елларда без алардан арынырга тиешбез. Классик әсәрләребездән эчкечелек, зиначылык һ.б өзекләр алынып ташларга (кыскартылырга) тиеш Исхакыйларга да ревизионистик караш кирәк. Әдәби әсбаплар тулысы белән янартылып, яна көрәшчел фәнни аппарат белән коралланган булырга тиеш Әдәбият буш, кирәкмәгән фстнә-гыйсъян җәнҗалына чакыру белән түгел, ә милләтнең, җир шарындагы барча милләтләрнең, диннәрнен сыешып тыныч яшәвенә. Ходай Тәгаләдән килгән тигез хокукларына таянып, чәчкә атуга хезмәт иткән ин көрәшчел. иң алдынгы, ин бөек, гаделлек өчен иҗади жиһатка чакырган ин саваплы, димәк, прогрессив әсәрләрдән тупланырга тиеш.
Бары тик шундый гамәли әдәпле әсбаплар нигезендә тәрбияләгәндә генә без милләтебезнең киләчәк буыннарын иманлы, таза тәнле, саф көрәшчел рухлы итәрбез, аларны киләчәкнең кызыл-көрән наркомнарыннан да. наркоманнарыннан да азат итәрбез Безнен бер куанычыбыз бар Яшерен-батырын түгел, татар әдәбияты вәкилләренең җаваплы һәм көрәшчел өлеше Татарстан мөстәкыйльлеге өчен көрәшнен 19X5-2004 елларында (бу көрәш Горбачев яңарышыннан сон ук гомум милли статус апа башлады) татар көрәшчел әдәбиятының шактый зур маясын т\дырып өлгерде Аны файдалана гына белергә кирәк. Моннан ике ел элек матбугатта чыккан Бирегез мәйдан1 дигән мәкаләмдә мин әдәбиятыбызның бу яна юнәлешенә Көрәш әдәбияты'. Жиһат әдәбияты”, “Янарыш әдәбияты” дигән атамаларнын берсен бирергә тәкъдим дә иткән идем Ана “Яна әдәбият” дип тә исем биреп булыр иле Яна әдәбият-ул кичә-бүген генә язылган әдәбият түгел, ә Колтәгин балбалларыннан башлап Кол Галиләр. Кандалыйлар. Тукайлар, Салих Баггаллар. Туфаннар Сибгат Хәкимнәр, Гамил Афзаллар, Рәшит Әхмәтҗаннар Равил Фәйзуллиннар. Роберт Әхмәтҗаннар аша бүгенге Рәмие Аймәтләргә кадәр килеп җиткән корәш рухы Милләтне дәүләтле итү әдәбияты Татар умырткасына мәңгелек иементы утырту, умыртка ныгыту әдәбияты. Тирән фәлсәфәле, озын тынлы, серле әдәбият Андагы чәчмә әсәрләр осталары исемлегендә шул ук Муса Акъегет Гаяз Исхакыи. Гомәр Бәширов, Әмирхан Еники, Ибраһим Салахов. Мөхәммәт Мәһдиев.
Аяз Гыйләжсв, Миргазиян Юныс. Мөсәгыйть Хәбибуллин. Жәмнт Рәхммов, Фәнис Яруллин, Тәбриз Мөбәрәков. Марат Кәбиров. Марсель Галиләр әдәбияты Бу әдәбиятны билгеләү һәм өйрәнү буенча тулы бер институт эшләргә тиеш
Татар язучысынын шәхесе юк дәрәҗәгә төшеп вагайды. Ул мина каймакта гавам татарыныкыннан да бәләкәйрәк күренә Ул Язучылар берлеге әгъзасы, тик язучы гына түгел. Член Ул еш кына чуар йөрәк, вакчыл крохобор. хөсет, ул үзен генә күрә, үзен генә бөек саный, башкаларны укымый, анын тормыш биографиясе— авыл мәктәбе, университет, редакция коридорлары һәм пивнушкалар Аларнын күбесе армиядә дә хезмәт итмәгән бит' Үзеннән башкалар үрнәк алалмаган әдип башкалар өчен үрнәк геройлар тудыра алмый Үрнәк биредә катлаулы соцналь- психологик төшенчә
Мин тормыштан качып кына, редакция коридорыннан торып кына чын язучы булырга хыялланган кайбер яшьрәк каләмдәшләремә карыйм да. “Йә. Хода, болар да язалар бит!" лип аптырап куям Ничекләр итеп язарга мөмкин-’!
Әлбәттә, алар сәләтле Ләкин язучы, шагыйрь, публицист әдәбиятка тормышнын ин түбәнге катламнарын айкап күтәрелергә тиеш Мин шул коридорларда сәрхүшкә әйләнеп картайган әдәбият Хадимнәрен бсләм Алар бөек аларнын серкәсе су күтәрми Алар редакциядән һәм сыра кибетеннән ары йөреми. дөньяны белми, шул Ходай биргән барлы-юклы сәләтләрен коридор почмакларында коеп йөри торгач, күпләре китеп тә бардылар
Безнең язучылар өч чирдән сак булырга тиеш Алар кагылу-сугылу, вак тормыштан изелеп юкка чыгу, эчкечелек һәм үз-үзенәсоклану, нарциссизм. бөеклек корбаны булу Мина үз гомеремдә шушы чирләр аркасында ачылмый калган өч чын талант белән якыгг булырга насыйп итте Хәсән Сарьян Аны нәкъ менә эзәрлекләүләребездән изелеп озлегү. тормыш ваклыгы алып китте Фаил Шәфн- гуллин. Анын көтелмәгән фаҗигасендә “яшел елан” сәбәпче булды Өченчесе Әнә ул. ярга баскан да. үз сыны белән сокланып, күл көзгесенә баккан “Босгсмез" Марсель Гали Яратканнан шулай язам Әгәр Марсель үзе белән соклану камалышыннан чыга алган булса, тел чарлау, сүз тугьлау эскпериментлары айга исән үтеп та. әдәбиятыбызда истә калырлык әдәби образлар тудыра алган булыр иде
Бездә күзсез, телсез, йөзсез, "син килдеңме—мин киттем” сыман му-му әдәбияты барлыкка килде Язучыларыбыз акгивынын күпчелеген шул "му-му"лар тәшкил итә Алар үзләре кирәгенчә яза да. кеше язганын укып, куана да белми Без героины, героебыз йөзеп чыккан елганы, ул яшәгән йортны, анын янәшәсендәге кешеләрне, тормышны сурәтләмибез Без бары тик "сүлибсз”. "Салам" чәйнибез Нишләргә' — Характер юк. тел юк. диалог юк. монолог юк. "сүләнгән" объектнын эчке һәм гышкы үсеш тенденциясен белү юк. үткән өчен әрну. бүгенге өчен гарьләну киләчәк өчен тетрәнү юк. Мондый “саламны" чәйнәгән укучы әсәрдән нинди гамь ала алсын? Йә. әйтегез, күпме әдипләребез бу таләпләргә җавап бирә ала?
һәр чын милли әдәбият милләтенең иҗтимагый халәтен, беэнен әдәбиятка килгәндә, үзенен коллык халәтен аклап, шул коллыктан чыгу юлларын эзләгән очракта 1ына башлана Әлегә бетен әдәбият үз кодлыгыбызны мактау, хәтта анын белән горурлану әдәбияты булыгг кала килде
Я зучыга масштаб кирәк Масштаб—яшәү ысулы Масштаб—яшәү стимулы Язучы үз гомерендә никадәр зур масштаблы даирәдә гомер кичерсә, анын әсәрләре дә шулкадәр масштаблырак була Безнсн соңгы елларыбыз әдәбияты нәкъ әнә шул масштабсызлыктя кортлады Сюжетны бары тик тормыш кына бирә Анын үзен күрмәгәч, бсзнсн язучыларда нинди мавыктыргыч сюжетлар булсын ’ Тормыш тирәнлекләренә каләм һәм күкрәк кенәгәсе тотып тошеп. тел җәүһәрләрен җыймагач, әсәрләренә кирәк булачак мохит табигатен күзеннән үткәрмә!әч. базарларда, вокзалларда. поездларда кеше зарын, әрләш-галашын. фаҗигасен йөрәгеннән үткәрмәгәч, бсзнсн әсәрләрдә нинди тетрәткеч масштаб, нинди диалог, нинди монолог, нинди габшать манзаралары, нинди тирән фәлсәфә нинди тел булсын ” Безнсн бүгенге кайбер прозаикларыбыз шундый шаталак, таушалган, тапталган, массовый тел белән изилар кн. мнн .парны укын алмыйм Азар казакъ акыны кебек, думбыраларында. күзгә нәрсә күренә, шучы думбыраагалар Кайбер авторлар еш кына шундый жи иелдек белән я галар ки. әгәр геройлары бәрәңге багына коңгырт
күзле булып төшеп китсә, чыкканда зәнгәр күзле булып самолеттан чыгалар. Безнен бүгенге прозада ин дефицит әйберләр болар. Тел—иң җитешмәгән байлыгыбыз. Тетрәткеч тыгыз сюжет, тирән фәлсәфә җитми Фәлсәфәсезлек безнең әдәбиятны гүргә кертәчәк. Тема ваклыгы татар ваклыгыннан килә. Әгәр син үләнне, үлән кыягын сурәтлисен икән, анын яшәеш фәлсәфәсе берьюлы дүрт—Жир, Күк, Су. Кояш үлчәмендә яшәргә бурычлы. Әгәр синен шул фәлсәфән табылмаган икән, кулыңа каләм алып маташма.
" Эш шунда ки. прозаик үз авылыннан һәм югары уку йортыннан башка берни күрмәгән Һәм шул сәбәпле кайбер язучылар дөньяны массовый укучы югарылыгында гына күрәләр Шулай булгач, укучыларның ин зур бәяне уртакул хикәягә, яисә тормыш- көнкүреш мәсьәләләренә, гаиләдәге ыгы-зыгыга багышланган уртакул романга бирүләре гаҗәпләндермәскә тиеш”,-—дигән иде Мөхәммәт Мәһдиев Татарстан язучылары алдында чыгыш ясап (“Казан утлары". “Прозабыз ни хәлдә?”, 11, 1984.)
Шушы уңайдан тагын бер фикер бар. Ул бик нечкә, мона кадәр өйрәнелмәгән кагылынмаган тема—татар әдәбияты вәкилләре, язучыларыбыздагы кеше, шәхес факторына барып ялгана Ягъни "эчке фактор”. Тема күптән өлгерсә дә, ана кагылмый килүнен сәбәпләре бар—безнен каләм “әһелләребезнен” артык дәрәҗәдә мин-минлек, эгоизм белән чирләве, чебен тимәс—чер итер, дигәндәй, юк-бар нәрсәгә дә үпкәләп, тавыш куптарып баруы. Имеш, әсәрне тәнкыйть итсәң ит—тик авторга гына кагылма. Без менә шундый “сәясәт” белән татар язучысынын артык комплиментар, югарыда китерелгән тәнкыйтьче әйтмешли, артык гасаби, һаваны, үпкәчел тибын тудырдык. Ул мактауны гына кабул итә. Тәнкыйть анын өчен “хурлау” булып яңгырый Безнен барыбызга, язучыларга гына түгел, барча милләтебезгә Гаяз Исхакыйнын Сөннәтче бабасы калдырган Сәлман Фарси пәкесе кирәк. Димәк, Иман кирәк Динебезне аякка бастырмыйча, милләт аякка баса алмаячак. Һәр нәрсәдә чама кирәк Артык кадими булам дип, дөм карангы базга төшеп сукыраерга, артык жәдиди булам дип чалт кояшта гына да яшәп булмый. Милләтебезнең кан кайнарлыгы уртача. Ходай Тәгалә безгә шундый кан тәкъдир иткән. Географиябез, биографиябез, милләтебез кебек урталыкта булыйк. Урталыктан барыйк Халкыбызның, мина калса, ин акыллы мәкальләренең берсе “Усал булма—асарлар, юаш булма—басарлар, уртача булсан—ил агасы ясарлар",—ди бит Моңа без тудыра алмаган ничә роман, ничә “унай герой", ничә “заман герое” сыйган икән? Унбиш ел чамасы тузан туздырып, уйнап алдык, җитте Эшкә тотыныйк. Без бер милләт балалары Безнен башка милләтебез юк. Безнен иң бөек дәүләтебез—Ходай рәхмәте илә әле һаман да исән булган милләтебез. Күрәсезме, сизәсезме, без Колшәриф, Батырша. Гайнан Вәисов кебек корбаннарыбыз хакына мәчетләр төзеп, җай гына булса да алга барабыз? Күрәсезме, без нульгә төшеп, янадан күтәрелә башладык?
Дәүләт Думасынын латинга каршы агрессиясе, аны тыюы бар татар дөньясын бергә туплады. Казанда "Латин фронты”нын оешуы безнең империализмга каршы тора алуыбызны раслый.
Күрәсезме, милләт туган телдә белем алуның тәмен тойды? Ул—Тукай теленеп имансызлыкка. җинаятькә, барлык төр тәртипсезлеккә, наркотрафикка каршы ин көчле дару икәнлеген аңлый башлады. Ул—Тукай теленең—туган теленең балага ту ган телдә анлашу, туган телдә җырлаша-гөрләшә белү гүзәллеген генә түгел, балага физиологик тазалык, психологик иминлек, бөтенлек бирү чарасы икәнлеген төшенде Тукайны белгән. Тукай телендә белем алган. Тукайча сөйләшкән, Тукай иманына тутры булган татар баласы беркайчан да куркак та, ялкауда, наркоман да булмаячак. Анын арка үзәген Тукайлык витамины ныгыткан. Шуна күрә, милләт милли мәктәбен, динен, гореф-гадәтен, димәк, милләти хиссиятен беркайда беркайчан да беркемгә дә бирмәячәк Ул ары таба сан белән түгел, иман белән, акыл белән алдырачак. Ул ат кебек очлы ташларда аунап, паразитлардан арына Без бөек Идегәй куйган "Заман кемнен заманы?” дигән илаһи сорауны үзебезгә юнәлтеп, “Заман— безнең заман!" дип әйтергә тиешбез Мона яна Рәсәй Конституциясе, илдә барган демократик үзгәрешләр, хосусыйлашу кануннары да каршы килми. Үзебез булып калыйк Милләт хакына—утнын алгы сызыгына, алга!.. Заман кемнен заманы? Заманны кулга алыйк “Татар вакыты”н табыйк. Әдәбиятнын “бүгенге заман геройлары" шунда табылыр
июнь-август 2004