МИЛЛИЯТ СҮЗЛЕГЕ

КӘЛӘПҮШ Фаршча көлпәпүш сүзеннән («вш фарсыча баш диген сүз пуш исе ябу мәгънәсен белдерә, ягъни кәләпүш 'баш япкыч") Кәлиһиуш язылышы да очрый Татарларда, түбәтәй белән беррәттән. киң таралыш тапкан баш киеме < XX гасыр башларыннан) Кәләпүшнең беренче нәүбәттә татар яшьләре- һәм интеллигенциясе арасында таралуы терекләрдәге фәс кию традициясе йогынтысында булган дип уйларга кирәк “Кәләпүш сүзе үзбәк, әзәрбанжан телләрендә очрамый Бу сүз татар телендә XIX гасырларга чыккач актннлаша ' (Мостафа Ногман.)
КӘРВАН САРАЙ, КӘРВАНС АРАЙ тар Шәрык илләрендәге шәһәрләрдә, олы юлларда һәм тораклар булмаган урыннарда мосафирлар очен тозелгән жәмәгагь бинасы Гадәттә ул дүрт почмаклы зур бинадан гыйбарәт булып, уртадагы ишегалдында коесы булган Кәрван сарайның археологик калдыклары X гасырга нисбәг и- Биләр шәһәрлегендә дә табылды. Хәзерге Казанда Кремль урамында Дәүләт му ю урнашкан зур бина урынында хан вакытларында “Бохар" исемле кәрнам сарай булган дип уйланыла.
Шундый кәрван сарай Оренбург шәһәрендә 1838 1844 елларда архитектор
А Брюллов проекты буенча Урта Азия үрнәгендә. «П* хәрефе сыман итеп җирле мосслманнар акчасы хисабыма төзелгән Аның мачете, биек манарасы һәм янында зур бакчасы булган "Зәвык белән эшләнгән һәм истирахәт идеясенә буйсындырылган пулатларга XIX йөзнең беренче яртысындагы архитектура чалымнары х.н ( //. гам белешми сүллек") Кәрван сарай 1845 елда ачылган (р.х .чи рли-шю ачы пы 1К4бе шым 30 августында), ләкин 1865 е тда аны хокүмәт карамагында! ы адчиннгңмцня бии.и ыиа әйләндерәләр (Исмәгыйль Рәми Кәрван сарай төзелеп бетәр алдыннан Ореибургка генерал губернатор итеп Обручев билгеләнә. Бу кеше Кәрван сарайга үзенең канцеляриясен урнаштыра, сараймын яртысын үзенә фатир итә" дип яза) Мөселман нарның бинаны кире кайтару очен озак елларга сузылган көрәше нәтиҗә бирми фәкать октябрь түнкәрешеннән соң. инде 1918 елда гына, сонет хөкүмәте Оренбургтагы Кәрван сарайны һәм Казандагы Сөембикә манарасын мөселманнарга кайтарып бирү турында карар кабул итә Кәрван сарайның башкорт халкына тапшырылуы турында Әхнәф Харисов түбәндәге ис кәрмәне бирә Эшче һәм солдат депутатларының Оренбу рг сонеты башкарма комитетына Милләтләр лие буенча халык комиссариаты исеменнән И В Сталин 1918 елның февралендә мондый күрсәтмә бирә "Прогим опубликонать во вссобщсе снедение. что по решеннк) Народного Комнссарната поделам нациоиллыин ген Башкнрский нлродный дом и мечегь под названием Каравай ( аран в Оренбурге персдастся в нолное распоряженис башкнрскога трудового нлрода в лине Оренбу ргского Совета башкнр" Әмма бу карар нигездә кәгазьдә генә калып, әлеге архитектура һәйкәлләренең язмышы илдә коммунистлар хакимлек иткән чорда гаид да аянычрак булды алар әкренләп туза, җимерелә генә бардылар Кәрван сарайны 'Оренбург геология" берләшмәсе басып ала. ә бер өлешеңдә планетарий урнаша
Хәзерге вакытта Кәрван сарайны төзекләндерү зшларе алын барыла БУ җиһан ханәсе кәрвансарай, көн вә кон күчәр, кндәр шаһ. гадай.
КӘФУРг Камфора (камфара) ак тектәге матдә N р|а I.мырлары '-ик м и • • йөргән, медицинада авыртуны баса, нерв ннчәнлегеи көчәйтә торган чагдә һом антнсе1т1к нтен кулланыла Камфора агачыннан алынган Тәхкыйк. яхшы чгчел.чающ’ т<>ч н
Лаваны Башы щ ү/шашС>Ы1НЫҢ 3004 еиы Ыяе салынмам башаош
сулар ачарлар, ул суның исе һәм тәме кәфур кебидер. (“Ногмани гәфсн/>е"ннән) Кәфур сүзе исем булып та йөргән. гадәттә аны кара колларга кушканнар!. Бу исе колның бик күп яхшы сыйфатлары барлыгын күрсәтергә тиеш булган Тагын кара: ҖӘННӘТТӘГЕ ЧИШМӘЛӘР.
КӘҺРАБА Г. КӘҺРҮБА ф Электр уты. гәрәбә уты: гәрәбә (искә төшерик: борынгы г/теклар гәрәбәне электрон дип атаганнар) Монда электрланган гәрәбәдән чаткы чыгуы. \т күренүе күздә тотылган, әлбәттә. “Гәрәбә" сүзе фарсыча кәһрүба чалам тарткыч" сүзенә барып тоташа дип тә уйлыйлар. Билгеле булганча, йон әйбергә ышкыс аң, гәрәбә электрлана да вак салам кисәкләрен үзенә тартып, суырып ала башлый. X гасырда яшәгән фарсы-тажик шагыйре Фирдәүси үк инде: "Гәрәбә ничек суырса саламны. Патшаны шулай үлем урлап алды.' дип язган, ягъни Шәрыкта гәрәбәне, аның хасиятләрен борынгы греклар кебек үк яхшы белгәннәр Шуна күрә татарча “гәрәбә" сүзе р\сча “грнва" сүзеннән алынган, ә фарсыча "кәһрүба" шул "грнва" сүзенең кайтавазы гына дигән фикер (Р Әхмәтьянов) ышандырып җиткерми, чөнки “кәһрүба" сүзенең фарсыларда халык этимологиясе нигезендә генә барлыкка килгән булуы гипотезадан башка нәрсә түгел. “Татар теленең кыскача тарихи-эгнмологик сүзлеге"ндә Р Әхмәтьянов гарәпчәдән һәм фарсычадан татар теленә кергән "сәмих" сүзенең "янтарь" ("гәрәбә") мәгънәсен дә терки, ягъни гәрәбә фарсылар белән гарәпләргә электән үк мәгълүм булган дип уйларга туры килә. Янә китереп, татар сөйләшләрендә (Мордовиядәге Ләмбрә Ульян өлкәсендәге Хвалын. Татарстандагы Чистай якларында) гәрәбәне карәба дип йөртәләр. Ләкин авырлык үлчәү бе|)әмлеге буларак, татар теленә русча /ривенка атамасыннан гөрәнкә сүзе кергәнлеген искә төшерик. Ут (409.5 грамм) бер гәрәбә муенса авырлыгына тигез булса кирәк Аннары татар сөйләшләрендә “грнвенник" сүзе гөрәбәнкә рәвешендә очрый (мәе., гөрәбәнкәле чулпы очына бөтен ганка таккан чулпы). Кыскасы. Р Әхмәтьянов фикерен тулаем кабул итү дә. кире кагу да авыр.
Кәһреба һәм каһрүбә язылышлары да күзәтелә. "Шәрык алынмалары сүзлеге”ндә "Кәһруба-гәрәбә". ә "Кәһрабә-электр уты" дип мәгънәләре аерып бирелгән.
' Дрениетюркскип словарь"да борынгы “кобык“сүзе теркәлгән һәм фараз рәвешендә генә "янтарь" ("гәрәбә") дип аңлатылган.
КЕМСӘ, КЕМ ИСӘ, КЕМ ПРСӘ. КЕМСӘНӘ бор. төр Кем булса шул. кемдә б\ тса кемдер берәү Кеше, зат мәгънәсендә "Кемсә" сүзе төзелеше ягыннан “нәрсә" (иә иргә, нә әрсә. нәң әрсә) сүзенә охшаш Телдә алләкемнрсәсүзе дә очрый Борынгы төркидә кем сүзе нәрсә", “нә". “ни" мәгънәсендә дә кулланылган: “Әгәр белсә Кашгар гелен һәр кеше. Белер ул әдипнең нн кем айнышы " Әүвәлени кемсә белмәс, ахырына
һач такын Әүвәлгене беркем белмәс, ахырын да шулай ук (Кол Гали ) Па Аллаһнын хак диненә күндерелгән кемсәнәләре.' (Галимҗан Бар\ днның хөтбәсеннән).
Күплек санында кемсәләр, ке.мсәнәләр
ҺЕРӘЧ. КРӘЧ ф 1 Яндырылган известь: известка; акбур яки ак балчык суы. Борынгы төзелешләрдә дә кулланылган Ксрәчләнү яндыргач ташның вакланып известьләшүе Керәчле бетон Керәч ташлары 2 Фарфор, фаянс: кафель
КЕРӘШӘ тар. Борынгы ау коралы, рәвеше белән яр карлыгачына охшаган булган (рустагы рогатка?) "Хәзерге диалекталь керәч, корәч "тире тарттыру өчен чөй яки киерге шул ук сүздән" (Р. Әхмәтьянов)
КЕРФЕК Бәрәңге сөйләшендә (Мари Эл) м, мәэзәнөсе. шәрәфәсе. балконы Элек мәчетнең ге 1енен дна. текто.тогик сүзлеге ", 1993).
әчет манарасының азан әйтә торган манарасы оч керфекле иде (“Татар
КИБЕТЧЕЛӘР тар Электә көймәле арба яки көймәле чанада сәфәр йөрүче сәүдәгәрләр (кибет сүзе “арба көймәсе-, "чатыр ”, “палатка “ мәгънәсендәге сугдичә
‘кубет" сүзеннән, русча “кибитка" сүзе дә шуннан килә) Асламчылар, кырламлар һәм кырык
тартмачылар исә жәяү генә яисә ат менеп («әргәннәр
КИҖЕ ф Кәж тупас ефәк сүзеннән (Р Әхмәтьянов) Киже сүзе башкорт һәм кумык телләрендә
дә актив Татарча чыганакларда “киҗе-мамык тукыма' төшенчәсе еш очрый (русча
хлопчагобумажная ткань”)
Татар теле диалектларында бу сүз башкачарак мәгънә алган Мәе Зәй буе керәшеннәре
сөйләшендә ул кызыл төсне белдерә Киже буяу Казан арты һәм тау ягы сөйләшләрендә кызыл
төстәге мамык жебе Кызыл башлы сөлге сугарга киже алганнар
КИРӘГӘ тар 1.Төрки татарда сугышчынын тимер баш киеме очлачнын ''- р т»»р«
2 Күчмә киез тирмәне киереп тора торган кабыргалык агачлар Аркычак. торкычак Җыеп алсан
бер кочак Табышмак ( җавабы - кнрөго) Утыз ик* \чыртка. кырык кабырга Табышмак (җавабы
тирмә, кирәгәләре белән) Сонгы табышмак кирәгәләрнең санын чамаларга мөмкинлек бирә
КИЗҮ гар. Электә мәдрәсәләрдә нәүбәт буенча дежур (торучы) шәкерт Мәдрәсәдә һәрквн
бер шәкерт кизү көтә Ул мәдрәсәнең мичләренә яга. идәшкцкн себерә. Намазга бармаган
якн бер-берссн җәбер иткән шәкертләрне тотын, казый аңына хокемгә китереп
тапшыра" (Мәҗит Гафура искәрмәсе) Чыганакларда бу сүз актуаль "кон кадагында торган"
мәгънәсендә дә очрый, чәе Кизүдәге мәсьәләләреме! (Г.Исхакыйның"Сүз" гәзитендә 1915 ел 16
декабрь санында басылган бер мәкаләсенең исеме, ләкин Гаяз Исхакый кулланган яналык
булырга да мөмкин, чөнки ана җавап итеп язылган бер мәкаләдә “кизүдәге” сүзе "нәүбәттәге дип
ачыклап кителгән).
Р.Әхмәтьянов “кизү" сүзенен “эпидемия" мәгънәсен дә терки ('Татар теленеп кыска ча
тарихи этимологик сүзлеге ").
КИМӘ чек Көймә, каек Сәйф Сарайда коми язылышы теркәлгән Чыганак ырда тагы түбәндә)
е төр көймә атамалары очрый катаргы борынгы зур куш кон мә. < әфинә тур көймә, кораб; у чан
зур сугыш көймәсе, сорык дүрт ишкәкле көймә (Себер татарларында)', томпә агачны чокып
ясалган көймә (Себер татар тарында), җил кибмме җилкәнле көймә; }Т көймәсе пароход
Тагын кара: КАЕК.
КИҢӘШ Бу сүз “кеиацГ формасында Мәхмүд Кашгарый сүзлегенә дә теркә нән Охшаш
яңгырашлы һәм шул ук мәгънәдәге сүз башкорт (“кәнвш > мари (“кәнәш > чуаш ("канаш") һәм
удмурт (“менеш") телендә дв бар Мондый уртаклык *лб,.г?. күрше халыкларның кайчандыр
бердәм иҗтимагый һәм өлешчә бердәм дәүләгм тормыш белән яшәүләренә бәйле Болгар татар
дәүләтләрендә "киңәш ("шура" -киңәшмә русча "совет" мәгънәсендә) идарәче каршында ашләп
килгән ижтнчагый орган бу нан Үзбәк телендә дө “кенгаш". “кенгашче" кеш ашма сүлләре актив
Идегәй дастанында Туктамыш ханнын киңәшчесе Кин Җанбай телгә алына Монда киң сүзе
ханның киңәшчесе" мәгънәсенә ия
КИР иск Мамонт Иске китапларда шушы УК мәгънәдән- чамәмп е\ * очрып Алтай. Тува
якларында кор әкняти рух Кәркәдән (борынмогез) сүз* да шушы кнр сүае белән тамырдаш
Киртеш мамонт теше Борынгылар киел өймен укларын күтәргән югары алкасын киртешләрдән
ясаганнар
Наммы киләсе санла